DÜNYA OKEANININ RAYONLAŞDIRILMASI
Okean suları materiklər arası çökəklikləri doldurur.onun sahəsi 361min km
2
-dir və yaxud planet
sahəsinin 78%-ni təmsil edir,onun həcmi 1345 milyard km
3
-dir.Onların böyük həcmi su kütləsi ilə
atmosferin qarşılıqlı təsiri quru təbiətinin bir çox xüsusiyyətlərinin formalaşmasına böyük təsir edir.Okean
suyunun yüksək istilik keçirmə qabiliyyəti Materik və okeanların iqliminə mühüm müxtəlifliklər
yaradır.Belə ki,okean iqlimləri üçün hava temperaturunun nisbətən kiçik temperatur amplitudası
xarakterikdir.
Okean səthinin temperatur rejiminin müxtəlifliyi onun üzərindəki akvatoriyalarda müxtəlif hava
kütlələrini yaradır və atmosfer sirkulyasiyasının formalaşmasına səbəb olur.Dünya okeanının su balansında
ildə 297 min km
3
atmosfer yağıntıları,37min km
3
su səthindən buxarlanma(okean-93,materik-42)sı iştirak
edir.Atmosfer və okean cərəyanları coğrafi təbəqədə istilik və rütubətin paylanmasını yaradır.(həm şaquli
həm də bütün istiqamətlərdə).Dünya okeanının ayrı-ayrı hissələrindəki rejim,coğrafi mövqedən,quru ilə
ə
hatə dərəcəsindən ,iqlim xüsusiyyətindən ,materik sularının və sualtı relyefin təsirindən asılıdır.Bu amillər
rayonlaşdırma zamanı nəzərə alınır.
İ
lk dəfə Dünya okeanını hissələrə ayırma qədim Yunanıstan alimləri tərəfindən aparılmışdır.Onlar bu
ayırmaları dənizlərin qonşu quru sahələrinə olan nisbəti ilə aparmışlar.Dünya okeanının bu metodla ilk dəfə
B.V.Varenius rayonlaşdırmışdır.Onun təsnifatında ilk dəfə olaraq okeanların ətrafında dənizlər,körfəzlər və
boğazlar göstərilmişdir.1845-ci ildə Londonda coğrafiya cəmiyyətinin xüsusi komisiyası tərəfindən Dünya
okeanı 5 sərbəst okeana ayrılmışdır-Atlantika,Sakit,Hind,Arktik və Antarktik.Sonralar dənizlər və okeanlar
haqqında yeni informasiyaların toplanması əsasında Dünya okeanının sualtı relyefə görə,quru massivləri ilə
ə
hatəsinə görə(A.İ.voyeykov).okean və hava cərəyanlarının sərbəstliyinə görə,qabarma sistemlərinin
mövcudluğuna görə ayrılmışdır.Həmçinin okean komplekslərinin təbii tiplərinə görə də rayonlaşdırma
aparılmışdır.Bu zaman əsasən suyun temperaturu əsas götürülmüşdür.(tropik isti,mülayim isti,tropik soyuq
və s).
1912-ci ildə Q.Şott bu məqsədlə okean səthində və atmosferina aşağı qatında gedən proses və
hadisələrin xüsusiyyətlərinə görə rayonlaşma metodu tətbiq etmişdir.O bu metodla Atlantik okeanını
hidroloji və iqlim xüsusiyyətlərinə görə rayonlara ayırmışdır.
Dünya okeanının morfologiyası (əsasən botometriya)əlamətlərinə görə N.N.Zubov və A.V.Everlinq
1940-cı ildə rayonlara yırmışdır.onun fikrinə görə dünya okeanı 4 hissədən ibarət olmalıdır:sakit okean(180
mln km
2
,Hind okeanı(75 mln km
2
),Atantik okean (83mln km
2
), və Şimal buzlu okeanı (13 mln km
2
).
Bunların hər biri adalarla və ya sualtı yüksəkliklərlə ayrılan xüsusi rejimli okean hövzələridir.Okean
hövzələrində dənizlər,körfəzlər və boğazlar ayırlır.Dənizlər mənşəyinə görə(okean,materik və
qarışıq tipli),mövqeyinə görə(kənar,aralıq və adalararası dənizlər) və formalarına görə (hövzə və
boğaz tipli)fərqləndirilir.
Dünya okeanının ən son rayonlaşma sxemi keçmiş Sovet okeanoloqları və coğrafiyaçıları tərəfindən
yaraqılmışdır.Bu rayonlaşma okeanların strukturunu coğrafi təhlilinə yəni onların hidroloji,kimyəvi,
geofiziki və bioloji strukturuna əsaslanır.
Bütün okeanlarda şaquli və üfüqi qurşaqlıq mövcuddur.Hansı ki,ikinci dərəcəli daxili sərhəd bu
qurşaqlıqla əlaqədardır.
Dünya okeanında 7 böyük fiziki-coğrafi rayon ayrılır:
1.Arktika rayonu
2.isti Şimali Atlantika rayonu
www.behruzmelikov.com
3.İsti cənubi Atlantika rayonu
4.isti Hindistan FCR-nu
5.İsti Şimali Sakit okean rayonu
6.İsti Sakit okean rayonu
7.Soyuq cənub okeanı rayonu
Sxemdə həmçinin okeanların materikə təmas etdiyi sahilyanı zona da ayrılmışdır.(Bu zonalar fuzian-
kembri
bu proseslərin intensivliyinə və böyük balans məhsuldarlığına görə ayrılmışdı).dünya
okeanının rayonlaşdırılması zonal işlənmişdir.Bu günə qədər hələ vahid fikir
formalaşmayıb.Okeanların ya 4,ya da5 olduğu göstərilir(Bəzi alimlər cənub okeanının mövcudluğunu
göstərirlər)
Torpağın-coğrafi rayonlaşması
Torpaq özünəməxsus təbii cisimdir.O canlı və(torpaq mikroorqanizmləri) və cansız (daş
süxurları)təbii elementlərin mürəkkəb qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində (maddə və enerji mübadiləsi)
yaranır.
Torpaq rtüyü coğrafi kompleksin mühüm komponentlərindən biridir.torpaq əmələgəlmə mühit
şə
raitinin müxtəlifliyindən asılıdır.ona görə torpağın öyrənilməsi zamanı coğrafi təbəqəsinin məkan
diferensasiyası qanunauyğunluqları müəyyən eləməkçün çox mühüm ümumiləşdirmələr əldə
edilmişdir.V.V.Dikuçayevin Dünya torpaq və coğrafi zonallığı qanunauyğunluğu əsasən torpağın
ə
yalət və differensasiyasıdır.
Torpaq və torpaq-coğrafi rayonlaşma sahəsində kifayət qədər təcrübə toplanmışdır.Torpaq örtüyünü
rayonlaşdırarkən məkan differensasiyasının əsas qanunauyöunluqları nəzərə alınır.-yəni üfüqi və
ş
aquli torpaq zonallığı.Bu zonallıq mürəkkəb və qavabrazlı formada olur:məsələn zonal tipdən fasial
meyletmə torpaqların müəyyən relyef elementlərindən və relyefin evolusiya və inkişafından asılıdır.
1962-ci ildə V.V.Dokuçayev adına Torpaq institutunda apardığı torpaq-coğrafi rayonlaşdırma
mühüm tədqiqatlardan biri sayılır.Bu rayonlaşdırma əsasən torpaq bioiqlim əlamətlərinə və torpaq
xəritəsinin təhlilinə əsaslanır.Bu rayonlaşmada ən iri rayonlaşma taksonu(vahidi) torpaq-iqlim
qurşağı
götürülmüşdür:onlar-qütb,yaxud
soyuq,mülayim
soyuq
və
ya
boreal,mülayim(subboreal),mülayim isti(subtropik) formada göstərilmişdir.onların ayrılmasında
veqetasiya dövrünün termik şəraiti əsas götürülmüşdür.
Torpaq –bioiqlim vilayətlərinin ayrılması zamanın sirkulyasiyası ilə iqlim şəraiti (rqtubətlənmə və
kontinentallıq) əsas götürülmüşdür.Bu şərait düzənliklərdə qurşaq daxilində spesifik zonaların
yaranmasını təmin edir və dağlıq sahəyə keçici əsaslandırır.məsələn: MDB ərazisində boreal qurşağa
qərb çəmən-meşə okean vilayəti ,Mərkəzi tayqa meşə vilayəti,Şərqi sibir tayqa-daxilində və uzaq
şə
rq tayqa-çəmən –meşə vilayətləri daxil olur.
Torpaq zonasına torpağın zonal tiplərinin(tundra,qonur,tayqa-daimi donuşluq,qəhvəyi və s.)
paylanmasının arealı kimi baxılır.Beləliklə zona daxilində torpaq əyaləti formalaşır.Onlar zonanın bir
hissəsi olaraq,spesifik xüsusiyyətə malik olub,zonadaxili rütubətlənmə və temperatur müxtəlifliyi ilə
ə
laqədar olurlar.Qeyd edilən rayonlaşma sxemində düzənliklərdə 72 əyalət,dağlarda 36 əyalət ayrılır
və bu zaman torpaq zonalarının şaquli areal strukturu nəzərə alınmışdır.
Bu rayonlaşmanın mətn hissəsində bütün taksonlar(qurşaqdan əyalətə qədər)xarakterizə edilmiş və
onların kənd təsərrfatı nəzərdən qiymətləri verilmişdir.
www.behruzmelikov.com
Işin sonunda torpaq-bioiqlim vilayətlərinin kənd təsərrüfatı qiymətləndirilməsi verilmiş və hər bir
vilayət üçün torpağın məhsuldarlığının artırılması tədbirləri və onlara uyğun əkinçilik sitemlərinin
sahələri göstərilmişdir.
Dağlıq ərazilərin hündürlük qurşaqları üzrə torpaq strukturunun təsnifat xüsusiyyətləri və dağlıq
zonanın torpaq –coğrafi qanunauyğunluqları V.M.Fridland (1981) tərəfindən verilmişdir.
Torpaqların hündürlük qurşaqları üzrə struktur xüsusiyyətləri quraqlıq sinifləri yaradır(Qütb boreal
mülayim subtropik hansı ki,iqlim qurşağına yaxın olur).Alt siniflərə kontinental boreal xüsusən
boreal və okean boreal aiddir.Sinif və alt siniflər dağların iqlim sektoru sistemində mövqeyini
müəyyən edir.Torpağın hündürlük qurşağı tipi müntəzəm olaraq ardıcıl dəyişən torpaq zonalarıdır-
məsələn boreal kontinental alt siniflərin Sayan-zaqafqaziya və Sair-Tarqabatay zonalarını göstərmək
olar.
Bu təsnifata M.D.B-ninn dağlıq ölkələri rayonlaşdırma zamanı istifadə olunmuşdur.Bu zaman
nisbətən ən böyük rayonlaşma vahidi dağlıq vilayət götürülmüşdür(Bu vahid dağları əks etdirir)
dağlıq alt vilayət-müəyyən dağlıq “dairə” isə bir torpaq tipi göstərir.
Dəqiq irimiqyaslı torpaq rayonlaşması zamanı ayrılan dairə və rayonlar ,torpağın özünə məxsus
qruplaşmasını ə torpaq kombinasiyasını əks etdirir.Yəni yerli geoloji –geomorfoloji şəraiti-ovuntu
çöküntülərin tərkibini və torpağın konkret relyef elementində cəmlənməsini göstərir.Hal-hazırda
aqrotorpaq və torpaq meliorativ rayonlaşmaya və torpaq-eroziya rayonlaşmasına xüsusi diqqət
yetirilir.
BİOCOĞRAFİ RAYONLAŞMA
Təbii ərazi Komplekslərinin (TƏK) ən dinamik komponentlərdən biri canlı maddələrdir.(yəni canlı
orqanizmlər yığımıdır).Bitki və heyvanlar aləmi təbii komplekslərin xüsusiyyətlərinə əsaslı təqir
edir.(əsasən onun xarici görünüşünə).Həmn də bunların əksinə olaraq özlərinin mövcudluğu TƏK-
nin çəraitindən asılı olurlar.
Canlı maddələr coğrafi təbəqənin ümumi həcminin çox cüzi bir hissəsini təşkil edir.Ancaq coğrafi
təbəqənin bütün təbəqələrində yayılmamışlar hətta yüksəkdağlığın cansız yaylaların,buzlaqlarda
,barxanlarda və çox kilometrli.Dünya okeanı dərinliylərdə də canı orqanizmlər mövcuddur.Canlı
orqanizmlərin yer səthində hər yerdə mövcudluğunu nəzərə alaraq Avstriya geoloqu E.Zus ,1875-ci
ildə özünəməxsus Biosfera təbəqəsinin mövcudluğunu qeyd etmişdir.
V.N.Vernadskinin (1967) qeyd edir ki,Yer səthində canlı orqanizmlər bötüvlükdə ,çox böyük
kimyəvi təsir gücünə malikdir.müasir atmosfera və Dünya okeanı sularının şəraiti bitkilərin həyat
fəaliyyəti ,heyvanların və mikroorqanizmlərin fəaliyyəti ilə yaranmışdır.Həmçinin bir çox çöküntü
süxurları ,torpaq və bir sıra faydalı qazıntılar canlı maddələri fəaliyyətindən yaradılmışdır.Bununla
ə
laqədar güclü enerjisinin coğrafi təbəqədə transformasiyası nəticəsində bu təbəqənin biokimyəvi
xüsusiyyətləri yaranmışdır.Bitkilərin coğrafi paylanması ilə bitki coğrafiyası,heyvanların yayılması
ilə isə zoocoğrafiya öyrənir.Bu iki ilkin bazasında Akademik V.N.Suvaçyova Biocoğrafiya elminin
ə
saslarını işləyib hazırladı.Biocoğrafiya bitki və heyvanat aləminin paylanmasını Yerin landşaft
komponentinin mühüm sahəsi kimi öyrənir.
GEOBOTANİKİ RAYONLAŞMA
Botaniki tədqiqatlar sırasında fristika ,geobotaniki və botaniki-coğrafi rayonlaşdırma mühüm tutur.
www.behruzmelikov.com
Floristik tədqiqat fefanın tərambi və mənşəyini tədqiq edir.Dünyanın fiziki-coğrafi atlasında
(1964)bitki örtüyünün xüsusiyyətlərinə və qruplaşmalarına (fitosenoz) və yaxud bitki qruplarının
mühüm şəraiti ilə əlaqəsinə əsaslanan,xüsusən iqlimlə ,relyeflə və torpaqla əlaqəsinə əsaslanan
rayonlaşma sxemi verilmişdir.
Geobotaniki rayonlaşma istiqamətində ilk addım atan tədqiqatlardan biri B.Nqorodov olmuşdur. O,
1916-cı ildə bitki formasiyalarının xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq Qərb Sibir düzənliyi zonal coğrafi-
botaniki rayonlaşma sxemi vermişdir.Onun sxemində əsas botaniki-coğrafi vilayətlərdə meşə
formasiyasının olub-olmaması götürülmüşdür.
Bitkilərin ərazi dfferensasiyası yalnız zonal qanunauyğunluqlarla deyil həm də azonal amillərlə
bağlıdır.Bu istiqamətdə P.N.Krılov (1925) botaniki-coğrafi komplekslərin iki dərəcəsi ayrılmışdır:
1.zonal komplekslər(birinci dərəcəli payonlar)
2.əyalət (ikinci dərəcəli rayonlar)
Onun fikrincə zonal komplekslərin formalaşması ilkin səbəi ilə yaranır,əyalətlər isə oroqrafiya və
paleocoğrafiya şəraitilə bağlıdır.
Keçmiş SSRİ-nin Elmlər Akademiyasından Botanika İnstitutu E.M.Lovrenkonun rəhbərliyi ilə
(1947) SSRİ-nin geobotaniki rayonlaşdırılmasını aparmışlar.bu tədqiqatda takson kimi bitki
örtüyünün özü götürülmüşdür.Bu tədqiqatlarda ərazi differensasiyasının xüsusiyyətlərini öyrənən
zamanı iqlim dəyişikliyinin qanunauyğunluqları hesaba alınmışdır.Həmçinin floranın tarixi və
geomorfologiyası şəraitinin differensasiyası və geomorfoloji şəraitininn differensasiya şəraiti nəzərə
alınmışdır.
ZOOCOĞRAFİ RAYONLAŞMA
Zoocoğrafi rayonlaşdırma faunistik (biogenetik) ola bilər.Bu halda heyvan aləmi fauna statistikasına
ə
asalanır və heyvanat aləmi faunası onların yaşayış şəraiti ilə sıx əlaqəli şəkildə verilmişdir.
Faunanın rayonlaşdırılması müxtəlif heyvan qrupunun tarixi areallarının sistematik qruplarının
(iriqanadlılar,balıqlar,planktonlar və s) öyrənilməsinə əsaslanır.Əksər hallarda isə məməlilər
Və quşların qrupları əsasında rayonlaşma aparılır P.P.Soleter və A.R.Uolles yer kürəsinin
faunavilayətlərini ayırma üçün xüsusi prinsiplər yaratmışdır.Ən mükəmməl fauna rayonlaşdırılması
1964-cü ildə nəşr edilən Dünyanın fiziki coğrafi atlasında verilmişdri.bu atlasda Qolaratika ....,Hind-
malay,Efiopiya,Neotropika və Antraktika zoocoğrafi vilaətlərinin hüdudları göstərilmişdri.
Bu sxemdə böyük taksonlar kimi heyvan dəstələri və yarış dəstələri götürülmüşdür.Bu takson
daxilində heyvanat aləminin 50%-dən çoxu onun özünə məxsusluğu ilə səciyyələnir.
Bu sxemdə vilayətlər yarımvilayətlərə ayrılır.Məslən:Holarktika vilayəti arktika ,Çin-himalay,Qərbi-
Amerika və Şərqi Amerika yarımvilayətlərə ayrılır.Yarımvilayətlərə ayrılma zamanı fauna tərkibində
endemik ailənin və təxminən 25% özünəməxsus növlərin olması əsas götürülür.Nəhayət bir qədər
kiçik olan əyalətlər üçün endemik cinslərin olması və 10% özünəməxsus növlərin olması meyar kimi
götürülürmüşdür.Əyalətlər Dünyanın zoocoğrafi xəritəsində göstərilməmişdir.Ancaq ayrı-ayrı
materiklərin üzərində verilmişdir.
B.A.Kuznasov(1950)MDB-nin zoocoğrafi rayonlaşdırılmasında alt vilayət və keçid zonalara ,əyalət
,dairə və rayonları göstərmişdir.O,zoocoğrafi rayonlaşdırma zamanı əsasən mxtəlif fauna
komplekslərinin ekoloji əlamətlərini əsas götürmüşdür və müxtəlif landşaft tiplər ilə asılılığı nəzərə
alınmışdır.Bu sxemdə zoocoğrafi vilayət və əyalətlərin müəyyən landşaftlarla uyğunluğu canlı
aləmin ekoloji şəraitindən asılı olaraq paylanmasıdır.Həmçinin bu uyğunluq landşaftın tərkib hissəsi
kimi faunanın tarixi inkişafı prosesi ilə əlaqədardır.
www.behruzmelikov.com
KOMPLEKS FİZİKİ COĞRAFİ RAYONLAŞMA
Fiziki-coğrafiya elminin nəzəri bazasının müasirləşdirilməsi təbii komplekslərin predmeti və
tədqiqində yeni baxışların yaranmasına səbəb oldu.Beləki,təbii ərazi komplekslərin bütövlüyü
məsələsi kompleks fiziki-coğrafi rayonlaşma tədqiqatının inkişafına səbəb oldu.
İ
lk kompleks rayonlaşdırma sxemini P.S.Berq vermişdir(1913).O,Sibiri və Türküstanı landşaftın və
morfoloji vilayətlərə ayırmışdır.P.S.Berq iki sxemi yaranmışdır.
1.And-Şaquli zonaları
2.Morfoloji vilayətlər
Birinci sxemdə o,III landşaft zonası göstərmişdir(Rusiya ərazisi üçün)
1.tundra
2.tayqa
3.Enliyarpaq qarışıq olan tayqa
4.boz gillicələr üzərində meşə-çöl
5.Qaratorpağın meşə-çölləi
6.Qaratorpaq çölləri
7.Quru çöllər
8.qəhvəyi quru çöllər
9.Yarımsəhra
1.Səhra
11.səhra zonası qumluqları
12.Dağ landşaftları
13.Amur yanı və Ussuriya diyarının mansuriya tipli meşələri olan düzənliklər
14.Kamçatka
Landşaftın zonalarını ayərarkən torpaq və relyef tipləri dominant bitkilər və bəzən daxili
Dəyişikliklər(əyalət ) nəzərə almışdır.
Geomorfologiyası vilayətlər birqədər dəqiq verilmiş və onların müəyyənləşdirilməsində əsas geoloji
ə
yalətlər nəzərə alınmışdır.
Morfologiyası vilayətlərin təsiri zamanı goloji quruluşu və tektonika xüsusi təsvir edilmişdir.Bu
zaman relyef tormaları ,ekzogen geomorfoloji proseslər.
L.S.B.Ber Ruseyaxeken Asiya hissəsində 14 morfoloji vlayət ayrılmışdır.
1.Asiyanın ilk qalxmaları
2.Orta Sibir yaylası
3.Şimali Sibir ovalığı
www.behruzmelikov.com
4.Qərbi Sibir ovalığı
6.Türküstan ovalığı
7.Üst-Yurt platosu
8.Tyan-Şan sistemi
9.Altay-Sayan dağ sistemi
10.Qırğızıstan qırışıq ölkəsi
11.Ural sitemi
12Şərqi Sibirin periferiya vilayəti
13.Çeyvotsk yarımadası sistemi
14.Kamçatka
L.S.Berqin ideyalarını Sovet coğrafiyaçıları istifadə edərək inkişaf etdirdilər.
1947-ci ildə SSRİ ərazisində təbii tarixi rayonlaşdırılması aparılırdı.Bu işdə ən böyük taksonlar vahid
zona götürülmüşdür.Bu zona daxilində ölkə vahidi ayrılmışdır.Ölkə materikin geniş hissəsini əhatə
edərək təbii şəraitin xüsusi tip zonallıq yaradır(üfiqi və şaquli).Keçmiş SSRİ ərazisində 15 ölkə
ayrılmışdır.A.Baltik kristallik şiti
www.behruzmelikov.com
Dostları ilə paylaş: |