www.uemu.birolmali.com
Urmu Kitabxanasi
30
öyränilmäsi prosedurasını aid edirik ki, bunu da müşahidä vä eksperiment olmaqla iki qrupa ayırırıq (diaxroniya
vä sinxroniya terminlärini linqvistikadan äxz etmişik). ndividlärin bu ikinci metodla tädqiqi psixologiyanın äsas
problemlärindän olduğuna görä, burada ona xüsusi yer ayırırıq.
II.2.2. SINXRONIK TÄDQIQ ÜSULU
II.2.2.1. Müşahidä
Yuxarıda diaxronik tädqiqatın bir neçä növü sadalandı: şäxsi işlärä, kartoteka göstäricilärinä, xatirä däftärinä,
köhnä mäktublara, yazışmalara vä s. äsasän aparılan araşdırma. Sinxronik tädqiqatınsa, äsasän iki növü
mövcuddur: Müşahidä vä eksperiment. Bunlardan birincisi – bilavasitä, ikincisi isä, dolayısı tädqiqat üsuludur.
Gündälik ünsiyyätdä insanların bir-birinin daxili dünyasına nüfuz etmäk üçün istifadä etdikläri çoxsaylı fändlär
dä mähz izah edilän bu iki variantın ayrı-ayrı növmüxtälifliyindän ibarätdir.
Müşahidä dedikdä göz önünä ilk növbädä görmä vasitäsilä aparılan tädqiqat gälir. Lakin näzärä alınsa ki,
insanın ätraf alämdän informasiya alması onun beş äsas vä iyirmiyä yaxın kömäkçi hiss kanalları vasitäsi ilä baş
verir, o zaman görmänin insan häyatında rolunun yüz faizli xarakter daşımadığını därk etmäk mümkündür vä
burada digär hissiyyatların da rolu därhal näzärä çarpasıdır.
Ümumi halda, ätraf dünyada baş verän här bir däyişiklik dildir, här bir titräyiş öz mänasına malikdir. Sadäcä
olaraq, onların şifräsini aça bilmäk vacibdir. Näyin näyä görä baş verdiyini bildikdän sonra isä ätraf dünyanı bir
kitab kimi oxumaq, täbiätä «sän» deyä müraciät etmäk mümkündür. Qocalar quş vä heyvanların, cücü vä otların
davranışından havanın necä olacağı barädä näticä çıxarır, häkimlär simptomlara äsasän xästäliyin gedişini
proqnozlaşdırırlar. Çünki onlar täbiätin jest dilini adi insanların danışıq dilindäki formaya tärcümä etmäyi
öyräniblär. Adi insan da täbiätin bir parçasıdır vä onun bütün älamätlärini özündä gäzdirib, här an daxilindäki
bütün däyişikliklär barädä ätrafa sonsuz sayda informasiyalar göndärir. Ätraf insanlarsa bunlardan yalnız çox
cüzi birini – danışıq dili ilä dediklärini qavrayıb, därk edirlär. Özü dä, hätta bu dillä ifadä olunan mänalardan da
hamısını yox. Belä ki, nitqin forma vä mäzmunundakı emosional çalarlar, demäk olar ki, äksär adamlar
täräfindän qavranılmamış qalır vä dillä deyilänlärin doğru, yoxsa yalan, sämimi, yoxsa qeyri-sämimi vä s.
olduğunu ayırd etmäyä onların konkret heç bir vasitäsi olmur. Jest, mimika, poza vä s.-in mänasını «oxumaq»
baräsindä isä heç danışmağa däymäz. nsanların daxili aläminä sinxronik tädqiqat vasitäsilä müdaxilä mähz bu
alternativ dillärlä işlämäk mäsälälärini ähatä edir.
Aşağıda bu yolla insanların daxilindä gedän bir sıra psixi prosesläri aşkar etmäyin nümunäläri sadalanır:
Bunlar insanın psixi sferasında cäräyan edän proseslärin müäyyän qismini izlämäyä imkan verän başlıca
zahiri älamätlär (‘‘indikatorlar’’) idi. Bunlardan älavä, müxtälif assosiativ reaksiyalar, ehtiyatsız deyimlär
(çaşmalar), sayıqlamalar, mäntiqsizliklär, ayrı-ayrı intonasiya vä räftar mimikaları, beyin biocäräyanlarında,
därinin elektrik müqavimätindä, orqanizmin damar reaksiyalarında, äzälälärin titräyişindä vä b.-da baş verän
däyişikliklär dä, insanın fikir apparatına müdaxilä etmäyä imkan verän vasitälärdändir.
Göstärilän älamätlär täräf-müqabilin fikirlärinin mäcrasını müäyyänläşdirmäk üçün bir indikatordur ki,
onların vasitäsilä onu lazımi diapazona köklämäk vä ondan känara çıxmağa qoymamaq mümkündür: täräf-
müqabil sizä maraqla, yoxsa «xala xätrin qalmasın» qulaq asır, onu hansı mövzu maraqlandırır, näyä meyl edir,
dedikläri sämimidirmi vä s.? Ägär maraqsız qulaq asırsa, demäli, näsä yerindä deyil vä mövzunu tez-tez
däyişmäklä «indikatorların» qırmızı işığının «yandığı» mäqamı axtarıb tapmaq olar vä bununla da, daim onun
üräyinin «sarı simindän» vurmağı öyränäcäksiniz. Bu, eynilä täzä tanış olanların bir-birindä özlärinä qarşı maraq
oyada bilmäsi üçün, eynilä yol-yoldaşlarının hämsöhbäti bezdirmämäsi üçün, eynilä mäclisdä mäclisin ruhunu
tuta bilmäk üçün, eynilä müällimin täläbä vä şagirdlärin üräyinä yola tapa bilmäsi üçün, eynilä, müsahiblärin bir-
birinin sämimi, yoxsa qeyri-sämimi olduğunu müäyyän edä bilmäläri üçün, kimisä ram edärkän ona üsyan,
qiyam, inciklik şansı vermämäk üçün vä eynilä dä, köhnä tanışların bir-birinin üräyini «oxuya» bilmäläri,
därdlärinä şärik ola bilmäläri, başa düşän dost olduqlarını nümayiş etdirä bilmäläri vä s. üçün ähämiyyätlidir.
II.2.2.2. Eksperiment
nsanın daxili alämini müxtälif situasiya vä münasibätlär üzä çıxarır. Mähz, bu halında insanın psixi tarazlıq
halı pozulur vä o, debilliyin, infantilliyin, däliliyin hüdudlarında längärlämäyä başlayır. Lakin bäs, ägär insan
xoşa-xoşluqla, täbii surätdä belä hala düşmürsä, onda nä etmäli? Gözlämälimi ki, «nä zaman yaz gälär, onda da
yonca bitär?».
nsanın eksperiment vasitäsilä tädqiqi, mähz belä mäqamlarda situasiyanı süni surätdä yaratmaq
(«modelläşdirib»), täräfdaşı bärkä-boşa, çäk-çevirä salmaqla onun barädä hansısa näticä çıxarmaq mäsäläsini
ähatä edir. Eksperiment zamanı eksperimentin näticäsinä täsir göstärä biläcäk bütün digär däyişänlär vä şärtlär
aradan qaldırılmalı vä ya elä edilmälidir ki, onlar axıra qädär sabit säviyyädä qalsın.
nsanı nisbätän yaxından tanımaq üçün on illärlä vaxt lazımdır. Yalnız bu müddätdä müxtälif situasiya vä
Dostları ilə paylaş: |