Azərbaycan Bank Sektorunda Təmərküzləşmə
Fariz Hüseynov
1
Xanoğlan Hüseynov
2
Sürətlə böyüyən Azərbaycan iqtisadiyyatı həm fond ehtiyacının qarşılanmas;, həm
alternativ investisiya vasitələrinin yaranması, həm də pul mübadiləsinin sağlam şəkildə həyata
keçməsi üçün güclü bank sektoruna ehtiyac duyur. Son illərdə ölkənin bank sektoru da ümumi
iqtisadiyyatın həcminə paralel olaraq sürətlə inkişaf edir. Bu inkişaf bank aktivlərinin,
depozitlərin və verilən kreditlərin həcminin artmasında da özünü göstərir. Ancaq ölkəmizdə
iqtisadiyyatın qarşılaşdığı əsas problemlərdən biri müxtəlif sektorlarda təmərküzləşmənin olması,
başqa sözlə, rəqabətin azlığıdır. Dəfələrlə dövlət nümayəndələri də qeyd etmişlər ki, real sektorda
bu problemin olması infilyasiyanı artırmaqla bərabər məhsulun və xidmətin keyfiyyətinə də
mənfi təsir göstərir. Eyni xüsusiyyətləri bank sektoruna da aid etmək olar. Rəqabətin az olması
həm xidmət keyfiyyətini azaldacaq, həm inkişafa meyl yaratmayacaq, həm də bank xidmətlərinin
qiymətlərini artıracaq. Əsasən 2006-cı ilə qədər bank sektorunda aktivlərin böyük həcminin
dövlət bankları olan Azərbaycan Beynəlxalq Bankı (ABB) və Kapital Bankda cəmləşməsi və
dövlətin bu bankları müxtəlif yollarla dəstəkləməsi sektorda rəqabətin artmasına mənfi təsir
göstərir. Deidda və Fattouh (2005)
3
tərəfindən edilən araşdırmaya görə bank sektorunda
təmərküzləşmə az gəlirli dövlətlərin iqtisadi inkişafına mənfi təsir göstərir. Araşdırmanın əsas
nəticəsi budur ki, az gəlirli ölkələr bank sektorunda təmərküzləşməni azaldaraq iqtisadiyyatın
inkişaf sürətini artırmağa nail ola bilərlər. Ölkəmizin az gəlirli ölkələr qrupunda yer aldığını
nəzərə alsaq, araşdırmanın nəticəsinə görə, deyə bilərik ki, bank sektorunda təmərküzləşmə varsa
onu azaltmaq iqtisadi inkişafın artmasına müsbət təsir edər.
İqtisadçılar tərəfindən bir sektorda təmərküzləşməni ölçən müxtəlif indekslər
hazırlanmışdır. Bu yazımızın məqsədi dünyada geniş tətbiq edilən Herfindal və Teyl
indekslərindən istifadə edərək 2003-2007-ci illər ərzində Azərbaycan bank sektorunda
təmərküzləşmə indeksini hesablamaqdır. Bu indekslerdən birincisi ABŞ Ədliyyə Nazirliyi
tərəfindən anti-inhisar siyasətinin tətbiq olunmasında istifadə edilir. Bu barədə əlavə məlumat
məqalənin sonunda verilmişdir. Əvvəlcə hər iki əmsalın məzmununa nəzər salaq.
Herfindal (H) indeksi bir sektorda olan şirkətlərin bazar paylarının kvadratları cəmini
göstərir. Bu indeksin az olması rəqabətin yüksək olmasını, çox olması isə sektorda
təmərküzləşmənin yüksək olduğunu və rəqabətin az olduğunu göstərir. İndeks bazar payı yüksək
olan şirkətlərə daha çox statistik çəki verir. H indeksi ilə dəyişkənlik əmsalı arasında sıx əlaqə
vardır və təmərküzləşmə yüksək olduğunda dəyişkənlik əmsalı kiçik olur.
Teyl İndeksi (T) isə daha çox iqtisadiyyatda gəlir bərabərsizliyini ölçmək üçün istifadə
edilir. Bu indeksi daha çox maksimum entropiya ilə faktiki entropiya arasındakı fərq olaraq da
adlandırırlar. Entropiya isə bir sistemin işləyəcək qədər enerjisinin olmaması vəziyyətidir. H
indeksinin əksinə T indeksi az olarsa təmərküzləşmənin yüksək olduğu, yüksək olarsa isə
təmərküzləşmənin aşağı olduğunu göstərir. T indeksi H indeksindən fərqli olaraq bazar payı daha
kiçik olan şirkətlərə statistik üstünlük verir.
Bu indekslərlə bərabər M əmsalını da nəzərə alacağıq. M əmsalı eyni H və ya T
indeksinin sektorda neçə sayda eyni həcmli bankın olması ilə əldə ediləcəyini göstərir. Bu əmsal
az olduqda daha çox təmərküzləşməni göstərir. M əmsalı həm 1/H olaraq, həm də T əmsalının
antiloqarifmi olaraq hesablana bilər.
1
Fariz Hüseynov ABŞ-ın Memfis Universitetinin maliyyə ixtisası üzrə doktorantıdır. Yazıdakı səhvlərin
məsuliyyəti müəlliflərə aiddir. Əlaqə üçün
fhuseynv@memphis.edu
ünvanına yaza bilərsiniz.
2
Xanoğlan Hüseynov Azərbaycan Kooperasiya Universitetinin maliyyə üzrə dosentidir.
3
Deidda, L., Fattouh, B., 2005, “Concentration in Banking Industry and Economic Growth”,
Macroeconomic Dynamics, 9, səh. 198-219.
İndeksləri hesablamazdan əvvəl bank sektorunun 2003-2007-ci illər ərzində statistik
xülasəsinə nəzər salaq. 2003-2005-ci illər üzrə məlumatlar Azərbaycan Banklar Assosasiyasının
hesabatlarından, 2006-cı ilin məlumatları “Banklar və Biznes” jurnalından, 2007-ci ilin
məlumatları isə (bu məlumatlar sadəcə oktyabrına qədər olan dövrü göstərir)
http://www.abc.az/
4
internet saytından əldə edilmişdir.
Göstərici \ İl 2003
(mlrd. AZM)
2004
(mlrd. AZM)
2005
(mlrd. AZM)
2006
(mln AZN)
2007
(mln AZN)
Bankların sayı
43 40 40
37 34
Cəmi Aktivlər
5.008,1 8.195,1 11.286,5
3.673,4
5.781,2
Ortalama bir bankın
aktiv miqdarı
116,5 204,9 282,26 99,3
170,0
Ən az aktiv miqdarı
12,8 19,4 28,5 8,0
20,0
Ən çox aktiv miqdarı
2.511 4.323,1 5.776,5
1.778,2
2.364,8
Aktiv miqdarının
standard xətası
378,9 673,3 899,2
288,4
407,1
Ortalama bir bankın
bazar payı (%)
2.32 2.5 2.5
2.7
2.9
Ən az bazar payı (%)
0.26 0.24 0.25
0.22
0.35
Ən çox bazar payı (%)
50.14 52.75 51.18
48.41
40.91
Bazar paylarının
standard xətası (%)
7.57 8.22 7.97
7.85
7.04
Yuxarıdakı cədvəldən göründüyü kimi həm cəmi aktivlərdə, həm də ortalama bir bankın
aktiv miqdarında 2003-2007-ci illər ərzində sürətli artım olmuşdur. 2003-cü ildə bank sektorunun
cəmi aktivləri 5 trilyon AZM olmuşdursa, bu rəqəm 2007-ci ildə 5.8 mlrd AZN-yə çatmışdır.
2003-cü ildə ortalama bir bankın cəmi aktivləri 116.5 mlrd. AZM idisə, 2007-ci ilin oktyabr
ayında bu rəqəm 170 mln. AZN olmuşdur. Ortalama bir bankın bazar payında müəyyən artış
olmuşdur. 2007-ci ildə bir bankın ortalama olaraq bazar payının 2.9 faizini əlində tutduğunu deyə
bilərik. Ancaq ən böyük bank olan ABB aktivlərə görə bazar payının, təxminən, 50 faizinə sahib
olması ortalama dəyəri çox yüksəldir. Bazar paylarının standard xətası bu illər ərzində böyük
dəyişiklik göstərməmiş və təxminən, 7-8 faiz ətrafında olmuşdur. Bu rəqəmlərdən sektorun nə
qədər təmərküzləşdiyini demək çətin olduğu üçün yuxarıda bəhs etdiyimiz indekslərə nəzər salaq.
Aşağıdakı cədvəl bank sektorunda H, T indekslərini və M əmsalını göstərir. Bank
sektorunda iki dövlət bankının (ABB və Kapital Bank) təsirini ayrıca öyrənmək üçün indeks
dəyərlərini iki fərqli halda araşdıracağıq: dövlət bankları daxil olmaqla və dövlət bankları
çıxılmaqla. Kapital Bankın dövlətə aid olan hissəsinin 50 faizi 2007-ci ilin 3-cü rübündə
özəlləşdirilsə də, digər 50 faizi dövlətə məxsus olduğu üçün bu bankı ABB ilə bir kateqoriyaya
daxil edirik.
Aşağıdakı cədvəldən də göründüyü kimi 2003-2007-ci illər ərzində təmərküzləşmə
indekslərində müəyyən azalma olmuşdur. Ancaq dövlət banklarının nəzərə alınıb alınmaması
əmsalların dəyərinə təsir edir. Əvvəlcə dövlət banklarının nəzərə alındığı hala baxaq. Bank
sektorunda H indeksi 2004-cü ildən azalmağa başlayaraq 2007-ci ildə özünün ən aşağı
4
http://bank.abc.az/index.php?p=4&mid=25
səviyyəsinə (0.1931) çatmışdır. Bu rəqəm 2003-cü il səviyyəsindən təxminən 0.07 qədər azdır.
Bu isə 2007-ci ildə təmərküzləşmənin 2003-cü ildən daha az olduğunu göstərir. H indeksi nəzərə
alınmaqla M əmsalına baxsaq görərik ki, 2007-ci ildə sektorda 5.18 sayda eyni böyüklükdəki
bank olsaydı eyni rəqabət səviyyəsini əldə etmək olardı. T indeksinin 2003-2007-ci illər ərzindəki
səviyyəsi də təmərküzləşmənin azaldığını təsdiq edir. 2007-ci ildə T indeksi 2.45 olmuşdur. Bu
indeksi nəzərə aldıqda isə eyni təmərküzləşmənin 11.57 eyni həcmli bankla əldə edilə biləcəyini
görürük. Nəticə olaraq hər iki indeks, əsasən H indeksi, 2007-ci ildə bank sektorunda
təmərküzləşmənin əvvəlki illərə nisbətən azaldığını və rəqabətin arttığını göstərir.
İndi isə, ancaq özəl bankların nəzərə alındığı rəqabət səviyyəsinə baxaq. Özəl bank
sektorunda H və T indeksləri təmərküzləşmənin çox az olduğunu və güclü rəqabətin mövcud
olduğunu göstərir. Məsələn, 2007-ci ildə H indeksi 0.0795 və M əmsalı 12.58 olmuşdur. T
indeksi nəzərə alınmaqla isə, M əmsalı hətta 10.77 olmuşdur. Eyni dövrdə dövlət banklarının da
daxil olmaqla hesablanan rəqəmlərlə müqaisə etsək, əsasən, H indeksi onu göstərir ki, dövlət
banklarının mövcudluğu (xüsusən, ABB-ın ifrat dərəcədə böyük olması) və onların dövlət
tərəfindən müəyyən qədər dəstəklənməsi bank sektorunda təmərküzləşməni artırır, sağlam
rəqabətə mane olur. Ancaq diqqəti çəkən başqa bir məqam odur ki, ancaq özəl sektor daxil
olmaqla hesablanan H və T indeksləri 2007-ci ildə bir əvvəlki illərə nisbətən, təmərküzləşmənin
artdığını göstərir. Bu maraqlı faktın səbəbini belə açıqlamaq olar. 2007-ci ildə özəl sektorda
azsayda bank (Bank Standard, Unibank, Texnikabank vəs.) öz bazar paylarını artırmış və digər
xırda bankların ümumi bazar payı azalmışdır. Bu da özəl sektorda bazar paylarının əsas hissəsinin
azsaylı bankların əlində cəmləşməsinə səbəb olmuşdur. İndi isə, əmsalların səviyyəsinin
normadan çox və ya az olduğunu müəyyən etmək üçün dünya praktikasında istifadə edilən
normalara istinad edək.
Bilindiyi kimi, H indeksi ABŞ-ın Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən şirkət birləşmə və satın
alımlarında, hər hansı birləşmə və satın almanın sektordakı rəqabətə nə qədər təsir edəcəyini
ölçmək üçün istifadə edilir
5
. Qəbul edilmiş standardlara görə indeks 0.10-dan aşağı olduqda çox
az təmərküzləşmiş, 0.10-0.18 arası olduqda nisbətən (orta) təmərküzləşmiş, 0.18-dən yuxarı
olduqda isə təmərküzləşmiş hesab olunur. Məlumat üçün qeyd edək ki, təmərküzləşmiş bir
sektorda şirkətlər arasında H indeksini 0.01 dərəcə artıran hər hansı satın alma və ya birləşmə aktı
ABŞ Ədliyyə Nazirliyi və Federal Ticarət Komissiyasının “Üfüqi Birləşmələr Haqqında
Qanunu”na əsasən inhisarlaşma təhlükəsi yaradır. Azərbaycan Respublikasının Antiinhisar
Fəaliyyəti ilə bağlı müvafiq qanunlarında sektorun təmərküzləşmə indekslərinə hər hansı istinadın
olmadığını görürük. Bu standartlara baxsaq Azərbaycan bank sektorunun yüksək dərəcədə
təmərküzləşdiyini, ancaq 2007-ci il H indeksinin “nisbətən təmərküzləşmə” səviyyəsinə çox
yaxınlaşdığını deyə bilərik. İki dövlət bankını çıxmaqla, özəl bankların çox rəqabətli şəraitdə
5
http://www.usdoj.gov/atr/public/testimony/hhi.htm
Göstərici \ İl
2003 2004 2005 2006 2007
Dövlət bankları (ABB və Kapital
Bank) daxil olmaqla
H (Herfindal İndeksi)
0.2637 0.2883 0.2725 0.2489 0.1931
M əmsalı (H nəzərə alınmaqla)
3.79 3.47 3.67 4.02 5.18
T (Teyl Əmsalı) 2.3801
2.2844
2.3306
2.34
2.45
M əmsalı (T nəzərə alınmaqla) 10.81
9.82
10.28
10.43
11.57
Dövlət bankları (ABB və Kapital
Bank) çıxılmaqla
H (Herfindal İndeksi)
0.0508 0.0452 0.0437 0.0572 0.0795
M əmsalı (H nəzərə alınmaqla)
19.67 22.11 22.86 17.49 12.58
T (Teyl Əmsalı)
3.3765 3.3623 3.3552 2.2664 2.3767
M əmsalı (T nəzərə alınmaqla) 29.27
28.85
28.65
9.65
10.77
fəaliyyət göstərdiyini və dövlətin bank sektorunda bilavasitə iştirak etməsinin rəqabəti azaltdığını
deyə bilərik. Eyni zamanda bu rəqəmin də nisbətən təmərküzləşmə səviyyəsinə yaxınlaşdığını
qeyd edə bilərik.
Beləliklə, 2007-ci ildə Kapital Bankın hissələrinin 50 faizinin özəlləşdirilməsinin iki
təsiri olduğu iddia edilə bilər. Bir tərəfdən dövlət bankları da daxil olmaqla, ümumi bank
sektorunda rəqabəti artırmış, digər tərəfdənsə, sadəcə özəl bank sektorunda rəqabəti azaltmışdır.
Ancaq yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi 2007-ci ildə təmərküzləşmə indeksinin artmasının əsas
səbəbi odur ki, bu ildə özəl sektordakı banklar arasında uçurum artmışdır. Bilindiyi kimi, Kapital
Bankın özəlləşdirilən paylarını üç şirkət, Xalqbank (20%), Ataholdinq (20%) və Azərsun Holdinq
(10%) satın almışdır. Bu şirkətlərdən Xalqbank bilavasitə, Ataholdinq isə Atabank vasitəsilə
bank sektorunda iştirak edir. Təəssüf ki, antiinhisar qanunlarında H indeksinə heç bir istinad
olmadığı üçün, bu satın alma prosesinin bank sektorunda rəqabətə necə təsir edəcəyinə diqqət
edilib edilmədiyini demək çətindir. Əlbəttə, bizim analizimiz bu səpkidə hansısa nəticəyə varmaq
məqsədindən uzaqdır. Bunun üçün, hər halda, 2008-ci ilin rəqabət indekslərini gözləmək
lazımdır. Təbii ki, gələcəkdə digər banklar arasında birləşmə və satın almaların olacağını istisna
etmək olmaz. Belə hal baş verərsə uyğun birləşmə və satın alma aktının antiinhisar siyasətinə
uyğun gəlib gəlmədiyini müəyyən etmək üçün H indeksindən istifadə etmək olar.
Yazının sonunda bir daha, ABB-nın özəlləşdirilməsinin bank sektorunda rəqabəti
artıracağını deyə bilərik. ABB-nin dövlət tərəfindən bu və ya digər vasitələrlə dəstəklənməsi də
sektorda haqsız rəqabətə səbəb olur. Dövlət qurumlarının monopoliyalara qarşı mübarizəsinə ən
gözəl nümunə olaraq, yenə ABŞ Ədliyyə Nazirliyinin 1974-cü ildə Şerman Aktına istinad edərək
tele-kommunikasiya şirkəti AT&T-ni inhisarlaşmada və rəqabəti əngəlləmədə ittiham etməsini
göstərə bilərik. Uzun illər sürən məhkəmə prosesi nəticəsində 1982-ci ildə əldə olunan
razılaşmaya görə AT&T şirkəti özünə məxsus 22 yerli tele-kommunikasiya xidməti verən şirkəti
satmağa məcbur olmuşdu. Sonrakı illərdə kompüter proqramları şirkəti Microsoftun eyni
ittihamla üzləşmişdir. Bunun kimi yüzlərlə başqa nümunəyə baxdığımızda və bank sektorunda
təmərküzləşmənin, məhz, dövlət banklarının iştirakı ilə daha yüksək olduğunu göstərən
araşdırmamızı nəzərə aldıqda, Azərbaycan Respublikasının əlaqədar qurumlarının bank
sektorunda təmərküzləşməni azaldacaq addımlar atacağına inanırıq.
Dostları ilə paylaş: |