bütün Yunan dünyası üçün bir qızıl çağ olaraq görülə bilər. Sülh və birlik
gətirməyən bu döyüşlər Antik Yunanıstanın qızıl çağının da sonu olmuşdur. Afina
müharibə nəticəsində Sparta tərəfdarı olan aristokratik və otuz tiranlar olaraq
adlandırılan bir despot rəhbərliyin əlinə keçdi. E.ə. 404-cü il Afinaya
oligarxiyanıın gəldiyi tarix hesab olunur. Qısa bir müddət sonra Afinada
demokratiya təkrar qurulmuşdur. Ancaq bütün Aralıq dənizi coğrafiyasında son
qalib Fars mperatorluğu olaraq göstərilə bilər.
4.Pun müharibələri
«
Karfagen» Finikiya dilində «yeni şəhər» deməkdir. Şimali Afrikada quldar
şə
hər dövləti olan Karfagen şəhəri dənizə uzanmış daşlı burun üzərində
yerləşmişdi, coğrafi mövqeyi əlverişli idi. Dəniz ticarəti aparırdı. Şəhər ətrafındakı
münbit torpaqlar quldarlara məxsus idi. Şimali Afrikanın bir hissəsi, spaniyanın
cənubu, Aralıq dənizinin bir sıra adaları Karfagenə tabe idi. E.ə. III əsrdə Karfagen
və Roma Siciliya adasını ələ keçirməyə çalışırdı. Bu hər iki dövlət arasında
müharibəyə səbəb oldu. Romalılar karfagenliləri «pun» adlandırdıqlarına görə bu
müharibəyə Pun müharibəsi deyilir. E.ə. 264-146-cı illərdə fasilələrlə üç pun
müharibəsi olmuşdu.
Birinci pun nıüharibəsinə səbəb (e.ə. 264-241) Roma və Karfagenin Siciliyanı
işğal etmək cəhdi idi. Müharibə 20 il davam etdi. Romalılar quruda, karfagenlilər
dənizdə üstün idilər. Romalılar müharibənin gedişində güclü donanma yaradaraq
Siciliyanı işğal etdilər. E.ə. 241-ci ildəbirinci Pun müharibəsi qurtardı. Karfagen
Siciliyanı Romaya güzəştə getdi, təzminat verməyi öhdəsinə götürdü. Çox keçmədi
Roma Sardiniya və Korsika adalarını da tutdu.
kinci pun müharibəsi e.ə. 218-201-ci illərdə olmuşdu. Roma Sardiniya və
Korsika adalarını tutduğu bir vaxtda e.ə. 219-cu ildə karfagenlilər spaniyada
Romanın müttəfiqi olan Saqunt şəhərini ələ keçirdilər. Bu isə ikinci Pun
müharibəsinin başlanması üçün bəhanə oldu. Hər iki dövlət Aralıq dənizinin qərb
sahillərinə sahib olmaq istəyirdi. Karfagen qoşununa gənc sərkərdə Hannibal
başçılıq edirdi. O, Romaya ömürlük nifrət edəcəyinə uşaqlıqda and içmişdi.
Romalılar müharibəni spaniya və Afrikada aparmağı nəzərdə tutdular. Lakin
gözlənilmədən Hannibalın qoşunu Şimali taliyada göründü. Hannibal spaniyadan
hərəkət edərək, Alp dağlarına gəlib çıxmış, döyüş filləri və qoşunları ilə Alp
buzlaqlarından keçib Şimali taliyada Po çayı vadisinə çıxdı. Onun bütün filləri,
qoşunun yarısı Alp dağlarında məhv olmuşdu. Hannibal taliyanın simalında
qallarla birləşmiş, digər narazı xalqları öz tərəfinə çəkmiş, Roma üçün təhlükə
törətmişdi. Bir neçə vuruşmada Roma legionlarını məhv etmiş,Roma dövlətində
vahimə yaratmışdı. E.ə. 216-cı ildə Roma ordusu ilə Karfagen ordusu arasında
Kanna kəndi yaxınlığında vuruşmabaşlandı. Hannibal Romanın 80 min piyada, 6
min süvarisinə qarşı özünün 40 min piyada, 14 min atlı döyüşçüsünü aypara
şə
klində düzdü. Ortada zəif, cinahlarda ən güclü hissələri yerləşdirdi. Dördbucaq
şə
klində düzülmüş Roma legionu Hannibalın ordusunun içərisinə yeridi, cinahdan
güclü zərbə alıb mühasirəyə düşdülər. Karfagenlilər 70 min Roma döyüşçünü qırdı
və əsir aldılar.
Kanna vuruşmasından sonra karfagenlilər sülh bağlamaq istədilər. Lakin Roma
senatı onların elçisini heç dinləmədi. Karfagenlilər Romanı təhlükə altına aldılar.
Hannibal taliyanın cənubuna gəldi, orada yaşayan xalqları Romaya qarşı qaldırdı,
Siciliyadakı Sirakuz şəhərindən və Makedoniyadan kömək istədi. Roma onların
hər ikisinə müharibə elan etdi. Sirakuz şəhərini tutdu. Məşhur alim-riyaziyyatçı
Arximed burada öldürüldü. Romalılar Hannibalın qoşunu ilə üzbəüz vuruşmayaraq
karfagenlilər tərəfinə keçmiş şəhərləri mühasirəyə alır, karfagenlilərin kiçik
dəstələrinə hücum edir, böyük döyüşlərdən çəkinir, beləliklə, «qüvvə tükədən»
müharibə aparırdılar. Onların qoşununda vuruşan gənclər inadla döyüşür,
Hannibalın qoşunu azalır, romalıların qoşunu artırdı. Bu müharibə Hannibalın
qüvvəsini tükəndirdi.
Kanna vuruşmasından 12 il sonra e.ə. 204-cü ildə Roma sərkərdəsi Ssipionun
başçılığı ilə Afrikaya qoşun çıxarıldı. Bunu eşidən Hannibal Karfagenə qayıtmağa
məcbur oldu. E.ə. 202-ci ildə Zama şəhəri yaxınlığında vuruşmada romalılar
Hannibala qalib gəldilər. Bir il sonra kinci Pun müharibəsi qurtardı. Karfagen
hərbi donanmasını Romaya təslim etdi, çoxlu miqdarda pul verməyə, bütün
torpaqlarından əl çəkməyə məcbur oldu. Afrikadakı ərazisi ilə kifayətləndi. Senat
Hannibalı tələb etdi. O, Kiçik Asiyaya qaçdı. Buradakı evi tapılıb mühasirəyə
alındı. Hannibal ələ keçməmək üçün özü həyatına qəsd etdi. kinci Pun
müharibəsində qələbədən sonra Roma həm Aralıq dənizinin Qərb sahillərinə sahib
oldu, həm də başqa əraziləri işğal etmək üçün yeni imkan əldə etdi.
Üçüncü Pun müharibəsi e.ə. 149-146-cı illərdə oldu.Karfagen dəniz ticarəti
aparır və varlanırdı. Roma aristokratları və tacirləri Karfageni yer üzərindən
silməyi tələb edirdilər. Roma Karfagenin Numidiya dövləti ilə müharibə
aparmasını bəhanə edərək, Afrikaya qoşun çıxartdı. Şəhər üç il qəhrəmancasına
müdafiə olundu. Xəstəlik və aclıq əhalinin taqətdən saldı. Gənc Roma döyüşçüsü
Tiberi Qrakx qala divarları üzərinə birinci çıxdı və qızıl çələnglə mükafatlandı.
E.ə. 146-cı ildə şəhər tamamilə dağıdıldı, sakinləri qul kimi satıldı, şəhərin yeri
ş
umlandı. Karfagen Romanın Afrika əyaləti elan edildi.Roma Aralıq dənizində ən
güclü dövlətə çevrildi.
5. Romanın Şərqdə işğalları
II Pun müharibəsi Romaya çox böyük itkilər hesabına başa gəldi. Roma Aralıq
dənizi hövzəsində ən güclü dövlətə çevrildi. II Pun müharibəsi bitən kimi Romanın
ə
sas işğalçılıq obyekti Balkan yarımadası oldu. Romalılar yunanlara istiqlaliyyət
vəd edib Makedoniya ilə mübarizədə öz tərəflərinə çəkdilər. Makedoniya ilə
birinci müharibə e.ə. 216-205-ci illərdə olmuşdur. Romalılar bu müharibədə qələbə
çalsalar da Karfagenlə müharibə hələ başa çatmadığından Makedoniya üçün çox da
ağır olmayan şərtlərlə sülh müqaviləsi bağlamışdılar. Romalılar Balkanlardakı
mürəkkəb siyasi vəziyyətdən istifadə edib yenə Makedoniyaya qarşı koalisiya
yaratdılar (Perqam, Rodos, Axey və Etoliya daxil olmaqla). E.ə. 201-ci ildə Rodos
və Perqam Makedoniya ekspansiyasının qarşısını almaq üçün onunla müahribəyə
başlamışlar. Lakin üstünlük V Filipin tərəfində idi. Rodos və Perqam yardım üçün
Romaya müraci etdi. E.ə. 200-cü ildə V Filipə qarşı yeni müharibə elan olundu (II
Makedoniya müharibəsi). E.ə. 197-ci ildə Fessaliyada V Filio məğlub edildi. O,