QAYDALAR
ANTİRETROVİRUS DƏRMAN
PREPARATLARINDAN İİV
İNFEKSİYASININ MÜALİCƏSİ VƏ
PROFİLAKTİKASI ÜÇÜN İSTİFADƏ
EDİLMƏSİNƏ DAİR
ÜMUMİ QAYDALAR
ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİN VƏ TÖVSİYƏLƏRİN İCMALI
İYUN 2013
ÜMUMDÜNYA
SƏHİYYƏ
TƏŞKİLATI
İİV/QİÇS Proqramı
ANTİRETROVİRUS DƏRMAN
PREPARATLARINDAN İİV
İNFEKSİYASININ MÜALİCƏSİ
VƏ PROFİLAKTİKASI ÜÇÜN
İSTİFADƏ EDİLMƏSİNƏ DAİR
ÜMUMİ QAYDALAR
ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİN VƏ TÖVSİYƏLƏRİN İCMALI
İYUN 2013
ÜMUMDÜNYA SƏHİYYƏ
TƏŞKİLATI
İİV/QİÇS Proqramı
Antiretrovirus dərman preparatlarından İİV infeksiyasının müalicəsi və profilaktikası üçün
istifadə edilməsinə dair ümumi qaydalar: əsas xüsusiyyətlərin və tövsiyələrin icmalı
I. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı
WHO / HIV / 2013.7
© Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, 2013. Bütün hüquqlar qorunur.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) nəşrlərini ÜST-nin internet səhifəsində
(www.who.int) mövcuddur və ya WHO Press, World Health Organization, 20 Avenue Appia,
1211 Geneva 27, Switzerland (tel: +41 22 791 3264; faks: +41 22 791 4857) ünvanından əldə
edilə bilər.
Üz qabığındakı fotoşəkil WHO/ AndreFrancois/ ImageMagica tərəfindən çəkilmişdir.
e-ünvan:
bookorders@who.int
ÜST nəşrlərinin istər satış, istərsə də qeyri-kommersiya məqsədi ilə təkrar nəşri və ya tərcümə
olunması üçün icazə əldə edilməsi üçün müraciətlər ÜST-nin internet səhifəsi
(www.who.int/about/licensing/copyright_form/en/index) vasitəsilə “WHO Press”-ə
göndərilməlidir.
Bu nəşrdə istifadə olunmuş adlar və təqdim edilmiş material Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının
hər hansı ölkənin, vilayətin, şəhərin və ya ərazinin, yaxud onların dövlət hakimiyyəti
orqanlarının hüquqi statusu və ya sərhədlərinin hüdudlarının müəyyən edilməsi ilə bağlı hər
hansı münasibətini ifadə etməsi kimi başa düşülə bilməz. Xəritələrdəki punktirli xətlər hələlik
qəti şəkildə müəyyənləşdirilməməsi ehtimalı olan təqribi sərhəd xətlərini göstərir.
Materialda konkret şirkətlərin və ya müəyyən istehsalçıların məhsullarının adlarının qeyd
edilməsi Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının onları burada adı çəkilməyən eyni tipli digər
şirkətlərdən və ya məhsullardan üstün tutaraq reklam edilməsi, yaxud tövsiyə edilməsi kimi
başa düşülməməlidir. Səhvlər və boşluqlar istisna olmaqla patentli məhsulların adları baş
hərflərin böyük göstərilməsi ilə seçilir.
Bu nəşrə daxil olan məlumatın yoxlanıb təsdiqlənməsi üçün Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı
tərəfindən bütün münasib ehtiyat tədbirləri görülmüşdür. Lakin nəşr olunmuş material hər
hansı ifadə olunmuş və ya nəzərdə tutulan zəmanət mövcud olmadan yayılmaqdadır. Bu
materialın şərhinə və istifadəsinə görə cavabdehliyi oxucu daşıyır. Materialdan istifadə
nəticəsində yaranan hər hansı zərərə görə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı heç bir halda
məsuliyyət daşımır.
Dizayn və tərtibat ACW, London, BK tərəfindən həyata keçirilmişdir www.acw.uk.com
MÜNDƏRİCAT
1. 2013-cü il üçün ümumi qaydaların əsas xüsusiyyətləri nələrdir? 6
2. Yeni tövsiyələr nələrdir? 7
3. Ümumi qaydaların komponentləri 8
4. Qaydaların gözlənilən təsiri nədir? 9
5. Yeni tövsiyələrin icmalı
10
İXTİSARLAR
•
3TC
lamivudine
•
İİV insanın immunçatışmazlığı virusu
•
ABC
abacavir
•
LPV/ r lopinavir / ritonavir
•
QİÇS qazanılmış immunçatışmazlığı sindromu
•
ƏTQNİ əks transkriptazanın qeyri-nuklezoid inhibitoru
•
ART antiretrovirus terapiyası
•
ƏTNİ əks transkriptazanın nuklezoid inhibitoru
•
ARV
antiretrovirus
(dərman preparatı)
•
NVP
nevirapine
•
ATV/r atazanavir / ritonavir
•
Pİ proteaza inhibitoru
•
AZT azidothymidine (həmçinin zidovudine kimi tanınır)
•
AUÖP-anadan
uşağa ötürülməsinin profilaktikası
•
DRV
darunavir
•
RAL
raltegravir
•
EFV
efavirenz
•
RTV
ritonavir
•
FTC
emtricitabine
•
V
vərəm
•
HBV hepatit B virusu
•
TDF tenofovir disoproxil fumarate
•
HCV hepatit C virusu
•
ÜST
Ümumdünya
Səhiyyə Təşkilatı
Ümumdünya Səhiyyə
Təşkilatının (ÜST) 2013-cü il
üçün Antiretrovirus dərman
preparatlarından İİV
infeksiyasının müalicəsi və
profilaktikası üçün istifadə
edilməsinə dair ümumi qaydaları
insan immunçatışmazlığı virusu
(İİV) infeksiyasının
diaqnostikasına, İİV-lə yaşayan
insanlara qayğıya və
antiretrovirus (ARV) dərman
preparatlarından İİV
infeksiyasının müalicəsi və
profilaktikası üçün istifadəyə
dair yeni məsləhətlər təqdim
edir.
Hazırkı sənəddə yeni qaydaların
əsas xüsusiyyətlərinin və əsas
tövsiyələrinin icmalı verilmişdir.
Qaydaların tam variantını
aşağıdakı internet səhifədən
əldə etmək olar:
www.who.int/hiv/pub/
guidelines/arv2013
1.
2013-CÜ
İL ÜÇÜN ÜMUMİ
QAYDALARIN ƏSAS
XÜSUSİYYƏTLƏRİ NƏLƏRDİR?
Onlar, 2010-cu ildən
sonra əldə edilmiş yeni
elmi biliklər və təcrübəyə
əsaslanaraq, işlənib
hazırlanmışdır.
•
Yeni
və istifadəsi asan olan İİV-ə
müayinə texnologiyaları və
yanaşmaları daha çox insana,
xüsusilə də, ən həssas və təcrid
olunmuş insanlara öz İİV
statuslarını öyrənmək imkanını
verir.
•
Əksər insanlarda və yaş qruplarında
istifadə üçün yararlı olan daha sadə
və təhlükəsiz, gündə bir dəfə və bir
həb ilə təmin edilən müalicə
resursların məhdud olduğu ölkələr
üçün daha münasib və əlçatan
olmuşdur.
•
İİV-in anadan uşağa ötürülməsinin
profilaktikası (AUÖP) üzrə
proqramlar İİV-lə yaşayan hamilə
qadınların və anaların sağlamlığını
yaxşılaşdırmaq, eləcə də onların
uşaqları və partnyorları arasında
İİV infeksiyasının qarşısını almaq
üçün daha erkən və daha sadə
müalicəyə kömək edirlər.
•
Sağlamlığın yaxşılaşdırılmasından
və insan ömrünün uzadılmasından
əlavə, aydın görünən dəlillər
göstərir ki, antiretrovirus terapiya
(ART) İİV-in cinsi yolla
ötürülməsinin qarşısını alır və
infeksiyaya yoluxmamış insanların
ARV dərman preparatlarından
istifadəsi onları infeksiyaya
yoluxmaqdan qoruyur.
•
Öz
sağlamlığını mühafizə etmək və
İİV-in digər insanlara
ötürülməsinin qarşısını almaq üçün
İİV-ə yoluxmuş insanlar arasında
daha erkən müalicəyə başlama
tendensiyası mövcuddur.
Davamlı qayğı
göstərilən müddətdə
ARV-dən istifadə üzrə
məsləhətlər təmin
edilir
İlk dəfə olaraq, 2013-cü il üçün
qaydalar İİV-li insanlara davamlı qayğı
göstərilən müddətdə tövsiyələri, o
cümlədən İİV-ə müayinə və İİV-lə
bağlı məsləhətlərin verilməsinə, İİV-in
profilaktikası üçün ARV dərman
preparatlarından istifadə edilməsinə,
fərdlərin İİV-lə bağlı müalicə və qayğı
xidmətlərinə yönəldilməsinə,
İİV-ə müayinə
və
məsləhətləşmə
Qayğıya
yönəltmə
Qayğı göstəril-
məsi üçün
qeydiyyata alma
MÜHAFİZƏ
■
İİV-li insanlara ümumi
qayğı
■
İİV-in qarşısının
alınması
■
Yanaşı gedən infeksiya
və xəstəliklərin idarə
olunması
■
İnsanların ART üçün
hazırlanması
ART-ya
BAŞLAMA
(BİRİNCİ SIRA
ART)
MÜHAFİZƏ VƏ
DƏSTƏK
■
ART cavab tədbirinin
monitorinqi
■
ART-nin toksikliyinin
monitorinqi
İKİNCİ VƏ
ÜÇÜNCÜ SIRA
ART
İİV-li insanlara ümumi qayğının
göstərilməsinə, ART-yə başlanmasına və onun
davam etdirilməsinə, eləcə də müalicənin
monitorinq edilməsinə dair tövsiyələri
toplamışdır. ARV dərman preparatlarından
əhalinin bütün yaş qrupları və böyüklər, hamilə
və döşlə əmizdirən qadınlar, yeniyetmələr,
uşaqlar və əhalinin əsas qrupları arasında
istifadəyə dair məsləhətlər verilmişdir. Hazırkı
qaydalar İİV-lə yaşayan insanların klinik idarə
edilməsinə dair məsləhətlər təmin edir, İİV
xidmətlərinin səmərəliliyinin və effektivliyinin
necə təkmilləşdirilməli olmasına dair tövsiyələr
verir və İİV proqramlarının necə planlaşdırmalı
və resurslardan maksimum səmərəli şəkildə
necə istifadə edilməli olmasına dair istiqamət
göstərir.
Onlar yeni və mövcud
tövsiyələri birləşdirirlər
ÜST 2002-ci ildən etibarən ARV dərman
preparatlarından istifadəyə dair təlimatlar, İİV-
in diaqnostikasının müxtəlif aspektlərinə,
müalicəyə və qayğıya dair bir sıra qaydalar
hazırlamışdır. 2013-cü il üçün qaydaların
məqsədi yeni və mövcud tövsiyələri, o
cümlədən 2010-cu il üçün böyüklər,
yeniyetmələr və uşaqlar üçün ART-ya və İİV-lə
yaşayan hamilə və döşlə əmizdirən qadınlar
üçün müalicə və profilaktikaya dair
qaydalardan irəli gələn yenilənmiş tövsiyələri
birləşdirmək və uyğunlaşdırmaqdır. Onlara
həmçinin ÜST-nin İİV-ə müayinə və məsləhət,
İİV-in profilaktikasına, İİV-lə yaşayan
insanlara ümumi qayğıya, geniş yayılmış
yanaşı gedən infeksiya və digər yanaşı gedən
xəstəliklərin idarə olunması, həmçinin dərman
preparatlarının toksikliyinin monitorinqinə və
idarə edilməsinə dair mövcud təlimatı daxildir.
2.
YENİ TÖVSİYƏLƏR
NƏLƏRDİR?
İİV-li şəxslərin müalicəsinə
aid yeni klininki tövsiyələr
2013-cü il üçün qaydalar resursların
məhdud olduğu şəraitə xüsusi diqqət
yetirməklə, İİV-in müalicəsi və
profilaktikası üçün ARV dərman
preparatlarından istifadənin daha da
genişləndirilməsində ictimai səhiyyə
yanaşmasına əsaslanır. Qaydalardakı yeni
klinik tövsiyələrə aşağıdakılar daxildir:
•
Böyüklərin, yeniyetmələrin və
yuxarı yaşlı uşaqların daha erkən
müalicə edilməsi – CD4 hüceyrələrin
sayı 500 hüceyrə/mm3 və ya daha az
olan şəxslərdə ART-nin başlanması və
ağır və ya inkişaf etmiş İİV xəstəliyi
olan insanlara və CD4 hüceyrələrin
sayı 350 hüceyrə/mm3 və ya daha az
olan şəxslərə prioritet verilməsi;
•
CD4 hüceyrələrin sayından asılı
olmayaraq İİV-i olan müəyyən əhali, o
cümlədən aktiv vərəm xəstəliyi olan
insanlar, hepatit B virusu (HBV) ilə
yanaşı gedən ağır xroniki qaraciyər
xəstəliyi olan şəxslər, serodiskordant
cütlüklərdəki İİV-müsbət statuslu
partnyorlar, hamilə və döşlə əmizdirən
qadınlar və beş yaşadək uşaqlar üçün
ART-yə başlanmalıdır;
•
Böyüklər, hamilə və döşlə əmizdirən
qadınlar, uç və daha artıq yaşı olan
uşaqlar üçün uyğunlaşdırılmış yeni,
üstünlük verilən birinci sıra ART
rejimi;
•
Böyüklər və yeniyetmələr üçün
birinci sıra ART rejimlərində
stavudine inhibitorunun (d4T)
tədricən aradan qaldırılmasına
dəstək;
•
ART-nin müvəffəqiyyətinin
monitorinq edilməsinə və müalicənin
müvəffəqiyyətsizliyinin
müəyyənləşdirilməsinə ART qəbul
edən şəxslərin klinik və CD4
monitorinqi ilə yanaşı, üstünlük
verilən yanaşma kimi virus yükünün
yoxlanmasından istifadə edilməsi;
•
İİV-lə yaşayan insanları daha erkən
aşkarlamaq və onları qayğı və
müalicəyə yönəltmək məqsədilə,
icmalarda İİV-ə müayinə və
məsləhətlərin aparılması, həmçinin
yeniyetmələrin İİV-ə müayinəsi.
Fəaliyyətə dair yeni qaydalar
və tövsiyələr
ARV dərman preparatlarından istifadənin
genişləndirilməsi insanların həyatlarını xilas
etmək, İİV-lə yaşayan insanların
sağlamlığını yaxşılaşdırmaq və İİV-ə yeni
yoluxmuş insanların sayını azaltmaq üçün
yeni imkanlar təmin edir. Bu imkanlarla
birlikdə problemlər gündəmə gəlir –
maksimum təsirə nail olmaq üçün siyasəti
müəyyənləşdirən şəxslər və icraçılardan
tövsiyələrin hansı formada daha yaxşı
yerinə yetirilməsinin müəyyənləşdirilməsi
tələb olunur. İİV xəstəliyinə müdaxilələrin
səmərəliliyinin və effektivliyinin
artırılmasına, İİV-li şəxslərə qayğı
müddətinin gücləndirilməsinə və səhiyyə
sistemi daxilində əlaqələrin
yaxşılaşdırılmasına dair məsləhətlər
verilmişdir. Hazırkı qaydaların diqqət
mərkəzində aşağıdakı məsələlər dayanır:
•
İİV-ə yoluxmuş insanların qayğı ilə
əhatə olunmasını və ART-yə sadiqliyi
inkişaf etdirən strategiyalar;
•
Kadr çatışmazlığını aradan qaldırmaq
üçün vəzifələrin yenidən
bölüşdürülməsi;
•
ART-nin ilkin səhiyyə sistemində
təmin edilməsi üçün desentralizasiya
və ART xidmətlərinin ana və uşaq
sağlamlığı klinikalarına, vərəm (V)
klinikalarına, həmçinin narkotik
asılılığın müalicəsi aparılan narkolojı
klinikalarına daxil edilməsi;
•
Yeni klinik tövsiyələrin laborator
xidmətlər üçün cəlb edilməsi,
həmçinin ARV dərman preparatları
və digər mallar üçün satınalmalar və
təchizat sistemləri.
Proqram menecerləri üçün
yeni təlimat
Sənədin məqsədi ölkələrə qərar
qəbuletmədə və proqramların
planlaşdırılmasında kömək etmək, həmin
tövsiyələri onların epidemik və səhiyyə
sistemlərinin mühitinə
uyğunlaşdırmaqdır.
İİV proqramlarının menecerləri üçün
hazırlanmış hazırkı təlimat ARV dərman
preparatlarından strateji istifadəyə dair
ölkə səviyyəsində ədalətli, hərtərəfli və
şəffaf qərar qəbuletmə proseslərini təsvir
edir. Diqqət milli planlaşdırma
proseslərinə, İİV epidemiologiyasına,
səhiyyə sisteminin potensialına, mövcud
maliyyə resurslarına, həmçinin etik və
insan hüquqları məsələlərinə verilmişdir.
Xərclərin hesablanması və planlaşdırma
alətləri də təklif edilmişdir. Xüsusilə
proqram menecerləri üçün münasib olan
icra məsələlərinə bütün əsas yeni
tövsiyələrdə diqqət yetirilmişdir.
Monitorinq və
qiymətləndirməyə dair yeni
təlimat
Yeni tövsiyələrin icrasının monitorinqinə,
o cümlədən qayğı müddətində
proqramların gedişinin monitorinqi üzrə
potensial göstəricilərə dair istiqamət
verilmişdir.
3. ÜMUMİ QAYDALARIN KOMPONENTLƏRİ
Nə etməli
• İİV-ə müayinə və
məsləhətləşmələr
• ARV
dərman preparatları
əsasında profilaktika
• İİV-lə yaşayan şəxslərə ümumi
qayğı
• ART-yə nə zaman başlamalı
(birinci sıra ART)
• ART-ni
nədən başlamalı
• Necə monitorinq etməli (ART-
yə qarşı cavab tədbiri və
toksiklik)
• ART-ni
nəyə dəyişməli (ikinci
sıra ART)
• Yanaşı gedən infeksiya və
xəstəliklərin idarə olunması
Bunu necə etməli
• ART-yə sadiqlik
• Qayğı ilə əhatə etmək
• Xidmətlərin təmin edilməsinin
innovativ modelləri
(inteqrasiya, desentralizasiya
və vəzifələrin yenidən
bölüşdürülməsi)
• Kadrlar
• Laboratoriya
və diaqnostika
xidmətləri
• Satınalmaların və təchizatın
idarə edilməsi sistemləri
Nəyi, harada və nə zaman etməyi necə
qərarlaşdırmalı
• Qərar qəbuletmə (proses, tələb edilən
məlumatlar və əsas parametrlər)
• İcra məsələləri
• Xərclərin hesablanması və
planlaşdırma üçün faydalı alətlər
Monitorinq və qiymətləndirmə
• Yeni
tövsiyələrin nəticələrinin monitorinqi
• ARV
əldə etmək imkanlarının genişləndirilməsinin aralıq və
yekun nəticələrinin monitorinqi
• Digər monitorinq məsələləri (İİV-ə qarşı dərman preparatlarına
davamlılığın və ARV-nin toksikliyinin monitorinqi
• Monitorinq
və qiymətləndirmə sistemlərinin gücləndirilməsi
KLİNİK
FƏALİYYƏTLƏ
BAĞLI
PROQRAMLA
BAĞLI
4.
QAYDALARIN GÖZLƏNİLƏN TƏSİRİ NƏDİR?
Yeni qaydalar çərçivəsində, qlobal
olaraq, aşağı və orta gəlirli ölkələrdə İİV-
lə yaşayan təqribən 26 milyon insan ARV
dərman preparatlarından istifadə edə
biləcəkdir. Əvvəlki 2010-cu il
qaydalarına əsasən, 17 milyona yaxın
insan belə preparatlardan istifadə
imkanına malik idi. Hazırkı qaydaların
tam mütərəqqi şəkildə həyata keçirilməsi
ÜST-nin 2010-cu il üçün müalicəyə dair
qaydaları ilə müqayisədə, 2013-2025-ci
illər arasında QİÇS-lə əlaqədar 3 milyon
daha artıq ölüm halının və 3,5 milyon
yeni İİV infeksiyasının qarşısını ala bilər.
Bu faydaların reallaşdırılması üçün
qlobal İİV-ə qarşı cavab tədbirlərinə
ümumi illik investisiyalar təqribən 10%
artım tələb edəcək.
5.
YENİ TÖVSİYƏLƏRİN İCMALI
Aşağıdakı cədvəllər ÜST-nin 2013-cü il qaydaları üçün hazırlanmış yeni tövsiyələrini ümumiləşdirir. Cədvəl tam deyildir və
ÜST-nin digər qaydalarından çıxarılmış tövsiyələri özündə əks etdirmir.
İİV-ə müayinə və məsləhətləşmə
Mövzu və əhali
Tövsiyələr
İcma əsasında müayinə
Yeniyetmələrin
1
İİV-ə
müayinə və məsləhətləşməsi
•
Ümumi İİV epidemiyaları zamanı səhiyyə xidmətləri təchizatçılarının təşəbbüsü ilə aparılan müayinə və
məsləhət xidmətlərindən başqa, icma əsasında İİV-ə müayinə və məsləhətləşmə, həmçinin preventiv tədbirlərə,
qayğı və müalicə xidmətlərinə yönəldilmə tövsiyə edilir (güclü tövsiyə, aşağı keyfiyyətli sübut).
•
İİV epidemiyasının bütün hallarında əhalinin əsas hissəsi üçün səhiyyə xidmətləri təchizatçılarının təşəbbüsü ilə
aparılan müayinə və məsləhət xidmətlərindən başqa, preventiv tədbirlərə, qayğı və müalicə xidmətlərinə
yönəldilmə ilə birgə icma əsasında müayinə və məsləhətləşmə tövsiyə edilir (güclü tövsiyə, aşağı keyfiyyətli
sübut).
•
Bütün hallarda (ümumi, az yayılmış və konsentrasiya olunmuş epidemiyalar) profilaktik tədbirlərə, qayğı və
müalicə xidmətlərinə yönəlməklə əsas əhalidən olan yeniyetmələr üçün İİV-ə müayinə və məsləhətləşmə tövsiyə
edilir (güclü tövsiyə, çox aşağı keyfiyyətli sübut).
•
Ümumi epidemiyalar zamanı bütün yeniyetmələr üçün profilaktik tədbirlərə, qayğı və müalicə xidmətlərinə
yönəldilmə ilə birgə İİV-ə müayinə və məsləhətləşmə tövsiyə edilir (güclü tövsiyə, çox aşağı keyfiyyətli sübut).
•
Biz preventiv tədbirlərə, qayğı və müalicə xidmətlərinə yönəldilmə ilə birgə İİV-ə müayinə və məsləhətləşməni
bütün yeniyetmələr üçün əlçatan olmasını tövsiyə edirik (şərti tövsiyə, çox aşağı keyfiyyətli sübut).
•
• Biz
yeniyetmələrə özlərinin İİV-lə bağlı statuslarının açıqlanmasının potensial faydaları və riskləri barədə
məsləhət verilməsini və onlara belə statusu açıqlayıb-açıqlamamağı, nə zaman, necə və kimə açıqlamağı
müəyyənləşdirmək üçün icazə verilməsini və dəstək göstərilməsini tövsiyə edirik (şərti tövsiyə, çox aşağı
keyfiyyətli sübut).
a
10-19 yaşlılar da daxil olmaqla yeniyetmələrə aiddir.
İİV-lə yaşayan şəxslərdə ART-yə nə zaman başlamalı
Mövzu və əhali Tövsiyələr
Böyüklər və yeniyetmələrdə
1
ART-yə nə zaman başlamalı
Hamilə və döşlə əmizdirən
qadınlarda ART-yə nə
zaman başlamalı
ARV-lər və döşlə
əmizdirmə müddəti
Uşaqlarda ART-yə nə
zaman başlamalı
•
•
Bir prioritet olaraq, İİV-in ağır və ya inkişaf etmiş klinik formasına (ÜST-nin 3-cü və ya 4-cü
klinik mərhələləri) malik bütün şəxslərdə və CD4 hüceyrələrinin sayı ≤350 hüceyrə/mm
3
olan
şəxslərdə ART-yə başlanmalıdır (güclü tövsiyə, orta keyfiyyətli sübut).
•
CD4 hüceyrələrinin sayı >350 hüceyrə/mm
3
və ≤500 hüceyrə/mm
3
olan bütün İİV-li şəxslərdə
ÜST-nin klinik mərhələlərindən asılı olmayaraq ART-yə başlanmalıdır (güclü tövsiyə, orta
keyfiyyətli sübut).
•
ÜST-ün klinik mərhələlərindən asılı olmayaraq, bütün İİV-li şəxslərdə və ya CD4 hüceyrələrinin
sayı aşağıdakı kimi olduqda ART-yə başlanmalıdır:
•
İİV-ə və ya vərəmə yoluxmuş şəxslər (güclü tövsiyə, aşağı keyfiyyətli sübut).
•
Eyni zamanda İİV-ə və HBV-yə yoluxmuş və ağır xroniki qaraciyər xəstəsi təsdiqlənmiş
şəxslər (güclü tövsiyə, aşağı keyfiyyətli sübut).
•
Serodiskordant cütlüklərdə İİV-in yoluxmamış partnyorlara ötürülməsini azaltmaq üçün İİV-li
partnyorlara ART təklif edilməlidir ((güclü tövsiyə, yüksək keyfiyyətli sübut).
•
Bütün İİV-li hamilə və döşlə əmizdirən qadınlar üçqat ARV-lərə (ART) başlamalıdırlar ki, bu da
ən azı anadan uşağa ötürülmə riski olan müddətində davam etməlidir. Müalicə imkanlarından
yararlana bilmək üçün müvafiq meyarlara cavab verən qadınlar ART-ni ömürlük davam
etdirməlidirlər (güclü tövsiyə, orta keyfiyyətli sübut).
•
Proqramla və ya fəaliyyətlə bağlı səbəblərdən, xüsusilə, ümumi epidemiyalar zamanı, bütün İİV-li
hamilə və döşlə əmizdirən qadınlar ART-yə ömürlük olmaqla başlamalıdırlar (şərti tövsiyə, aşağı
keyfiyyətli sübut).
•
• Bəzi ölkələrdə səhhəti ilə əlaqədar olaraq ART-dən istifadə etməsinə icazə verilməyən
qadınlar üçün ARV rejiminin anadan uşağa ötürülmə riskinin aradan qaldırılmasından sonra başa
çatdırılmasına diqqət yetirilməlidir (şərti tövsiyə, aşağı keyfiyyətli sübut).
2010-cu ildə hazırlanmış əsas prinsiplər və tövsiyələr, aşağıdakılar da daxil olmaqla, qalmaqdadır:
Milli və ya sub-milli səhiyyə orqanları İİV-ə yoluxduğu məlum olan qadınların, əsasən, uşağını döşlə əmizdirmək
və ARV müdaxilələri qəbul etmək, yaxud öz xüsusi vəziyyətlərini nəzərə almaqla istənilən formada döşlə
əmizdirmədən qaçmaq üçün məsləhət və dəstəklə təmin edilib-edilməyəcəyini qərarlaşdırmalıdırlar.
Yerli dövlət hakimiyyəti orqanlarının ana və uşaq sağlamlığı xidmətlərinin, əsasən, döşlə əmizdirməyə və ARV
müdaxilələrə kömək edəcəyini və dəstək göstərəcəyini çox güman ki, İİV-ə yoluxduğu məlum olan analardan
doğulmuş körpələrə İİV-ə yoluxmadan yaşamaq üçün maksimum imkan verilməsi strategiyası kimi
qərarlaşdırdıqları hallarda:
•
•
İİV-ə yoluxduğu məlum olan analar (körpələri İİV-ə yoluxmamış və ya körpələrinin İİV statusu məlum
olmayan analar) öz körpələrini doğulduqdan sonra ilk 6 ay müddətində yalnız döşlə əmizdirməlidirlər, körpəni
gələcəkdə müvafiq əlavə qida ilə tanış etməli və döşlə əmizdirməni körpənin həyatının ilk 12 ayı ərzində davam
etdirməlidirlər. Yalnız adekvat və təhlükəsiz qidalanmanın təmin edilməsi mümkün olduqdan və ana südü
olmadan qidalanma təmin edildikdən sonra döşlə əmizdirmə dayandırılmalıdır (güclü tövsiyə, ilk altı ay üçün
yüksək keyfiyyətli sübut 12 ay üçün tövsiyə məqsədilə aşağı keyfiyyətli sübut).
•
ART-yə ÜST-nin müəyyənləşdirdiyi klinik mərhələlərdən və ya CD4 hüceyrələrinin sayından asılı olmayaraq,
İİV-ə yoluxmuş beş yaşdan aşağı olan bütün uşaqlarda başlanmalıdır.
•
Həyatının ilk ilində diaqnoz qoyulmuş körpələr
(güclü tövsiyə, orta keyfiyyətli sübut)
•
İİV-ə yoluxmuş bir yaşından beş yaşınadək uşaqlar
(şərti tövsiyə, çox aşağı keyfiyyətli sübut)
•
ART-yə ÜST-nin klinik mərhələsindən asılı olmayaraq, İİV-ə yoluxmuş, CD4 hüceyrələrinin sayı ≤500
hüceyrə/mm
3
olan beş və daha artıq yaşda olan bütün uşaqlarda başlanmalıdır.
•
CD4 hüceyrələrinin sayı ≤350 hüceyrə/mm
3
(güclü tövsiyə, orta keyfiyyətli sübut)
•
CD4 hüceyrələrinin sayı 350 və 500 hüceyrə/mm
3
arasında
(şərti tövsiyə, çox aşağı keyfiyyətli sübut)
•
ART-yə yaşından və CD4 hüceyrələrinin sayından asılı olmayaraq İİV-ə yoluxmuş, ağır və ya inkişaf etmiş
simptomatik xəstəliyi olan (ÜST-nin 3-cü və ya 4-cü klinik mərhələsi) bütün uşaqlarda başlanmalıdır güclü
tövsiyə, orta keyfiyyətli sübut).
•
ART-yə ehtimal edilən İİV infeksiyasının klinik diaqnozu qoyulmuş yaşı 18 aydan az olan istənilən uşaqda
başlanmalıdır (güclü tövsiyə, aşağı keyfiyyətli sübut).
Müalicə hansı ART sxemlərindən başlanmalıdır
Mövzu və əhali Tövsiyələr
Böyüklər üçün birinci sıra
ART rejimləri
Hamilə və döşlə əmizdirən
qadınlar və onların
körpələri üçün birinci sıra
ART
3 yaşından kiçik olan
uşaqlar üçün birinci sıra
ART
3 və daha artıq yaşlı uşaqlar
üçün birinci sıra ART
(yeniyetmələr daxil olmaqla)
•
Birinci sıra ART iki əks transkriptazanın nukleozid inhibitoru (ƏTNİ-lər), üstəgəl bir əks
transkriptazanın qeyri-nukleozid inhibitorundan (ƏTQNİ) ibarət olmalıdır.
•
TDF + 3TC (və ya FTC) + EFV sabit doza birləşməsi kimi ART-yə başlamaq üçün
üstünlük verilən variant kimi tövsiyə edilir (güclü tövsiyə, orta keyfiyyətli sübut).
•
TDF + 3TC (və ya FTC) + EFV əks göstəriş kimi çıxış edərsə və ya mövcud olmazsa,
aşağıdakı variantlardan biri tövsiyə edilir:
•
AZT + 3TC + EFV
•
AZT + 3TC + NVP
•
TDF + 3TC (və ya FTC) + NVP
(
güclü tövsiyə, orta keyfiyyətli sübut)
•
d4T-nin məlum olan metabolik toksikliyi ilə əlaqədar olaraq, ölkələr ondan birinci sıra
rejimlərində istifadəni dayandırmalıdırlar (güclü tövsiyə, orta keyfiyyətli sübut).
•
Hamilə və döşlə əmizdirən qadınlarda, o cümlədən hamiləliyinin birinci trimestrində olan hamilə qadınlarda və
uşaq dünyaya gətirmə yaşında olan qadınlarda birinci sıra ART kimi gündə bir dəfə olmaqla sabit dozada TDF
+ 3TC (və ya FTC) + EFV preparatlarının birləşməsi tövsiyə edilir. Bu tövsiyə həm ömürlük müalicəyə, həm
də AUÖP üçün başlanmış və daha sonra dayandırılmış ART-yə şamil edilir (güclü tövsiyə, aşağıdan ortayadək
keyfiyyətli sübut: ümumilikdə bütün böyüklər üçün orta keyfiyyətli sübut, lakin hamilə və döşlə əmizdirən
qadınların və körpələrin xüsusi qrupu üçün aşağı keyfiyyətli sübut).
•
ART qəbul edən və döşlə əmizdirən anaların körpələrinə altı həftə ərzində gündəlik olaraq NVP ilə körpə
profilaktikası təmin edilməlidir. Körpələrə əvəzləyici qida verilərsə, onlara dörd həftədən altı həftəyədək
gündəlik olaraq NVP ilə körpə profilaktikası təmin edilməlidir (və ya gündə iki dəfə AZT).
Körpə profilaktikası doğuş zamanı və ya İİV doğuşdan sonra aşkar edildikdə başlanmalıdır (güclü tövsiyə,
körpələrə döşlə əmizdirmə üçün orta keyfiyyətli sübut; güclü tövsiyə, yalnız əvəzləyici qida qəbul edən
körpələr üçün aşağı keyfiyyətli sübut).
•
ƏTQNİ-nin aşkar edilməsindən asılı olmayaraq, üç yaşından kiçik (36 ay) olan İİV-ə yoluxmuş
bütün uşaqlar üçün birinci sıra ART kimi LPV/r-ə əsaslanan rejimdən istifadə edilməlidir. LPV/r
mümkün olmadıqda, müalicə NVP-ə əsaslanan rejimlə başlanmalıdır (güclü tövsiyə, orta
keyfiyyətli sübut).
•
Virus yükünün monitorinqi mövcud olduqda, virusun davamlı azalmasından sonra diqqət LPV/r-in
ƏTQNİ ilə əvəz edilməsinə yetirilməlidir (şərti tövsiyə, aşağı keyfiyyətli sübut).
•
İİV-ə yoluxmuş körpələr və üç yaşından kiçik uşaqlar üçün NVP və ya LPV/r daxil edilmiş ART
rejimi zamanı vərəm aşkarlanan uşaqlar üçün seçim kimi ABC + 3TC + AZT tövsiyə edilir.
Vərəmin müalicəsi başa çatdıqdan sonra bu rejim dayandırılmalıdır və ilkin rejimə yenidən
başlanmalıdır (güclü tövsiyə, orta keyfiyyətli sübut).
•
İİV-ə yoluxmuş körpələr və üç yaşından kiçik uşaqlar üçün ART rejimi üzrə ƏTNİ-nin əsası ABC
+ 3TC və ya AZT + 3TC olmalıdır (güclü tövsiyə, aşağı keyfiyyətli sübut).
•
İİV-ə yoluxmuş üç və daha artıq yaşlı uşaqlar (o cümlədən yeniyetmələr) üçün birinci sıra müalicə
üçün EFV üstünlük verilən ƏTQNİ-dir, NVP isə alternativdir (güclü tövsiyə, aşağı keyfiyyətli
sübut).
•
İİV-ə yoluxmuş üç yaşından 10 yaşınadək uşaqlar (və çəkisi 35 kq-dan aşağı olan yeniyetmələr)
üçün ART rejimi üzrə ƏTNİ-nin əsasını üstünlük verilən qaydada aşağıdakılardan birini təşkil
etməlidir:
•
ABC + 3TC
•
AZT (və ya TDF) + 3TC (və ya FTC)
(şərti tövsiyə, aşağı keyfiyyətli sübut).
•
İİV-ə yoluxmuş, çəkisi 35 kq və ya daha artıq olan 10-19 yaşlı yeniyetmələr üçün ART rejimi üzrə
ƏTNİ-nin əsası böyüklər ilə bərabər olmalı və üstünlük verilən qaydada aşağıdakılardan birini
təşkil etməlidir:
•
TDF + 3TC (və ya FTC)
•
AZT + 3TC
•
ABC + 3TC
(güclü tövsiyə, aşağı keyfiyyət əlaməti).
ART cavab tədbirinin monitorinqi və müalicənin uğursuzluğunun
müəyyənləşdirilməsi
Mövzu və əhali
Tövsiyələr
Bütün əhali
İkinci sıra ART: hansı ARV rejiminə keçməli
Mövzu və əhali
Tövsiyələr
Böyüklər və yeniyetmələrdə
hansı ARV rejiminə keçməli
(hamilə və döşlə əmizdirən
qadınlar daxil olmaqla)
Uşaqlarda hansı ARV
rejiminə keçməli
(yeniyetmələr daxil olmaqla)
•
Virus yükü ARV müalicəsinin uğursuzluğunu müəyyən etmək və təsdiq etmək üçün üstünlük
verilən monitorinq yanaşması kimi tövsiyə edilir (güclü tövsiyə, aşağı keyfiyyətli sübut).
•
Virus yükü müəyyənləşdirilmiş qaydada mövcud olmadıqda, CD4 sayından və klinik
monitorinqdən müalicənin uğursuzluğunu müəyyənləşdirmək üçün istifadə edilməlidir (güclü
tövsiyə, orta keyfiyyətli sübut).
•
Böyüklər üçün ikinci sıra ART iki əks transkriptaza nukleozid inhibitoru + ritonavir əlavə
edilmiş (güçləndirilmiş) proteaza inhibitorundan (Pİ) ibarət olmalıdır.
•
İkinci sıra ƏTNİ variantların aşağıdakı ardıcıllığı tövsiyə edilir:
•
TDF + 3TC (və ya FTC)-yə əsaslanan birinci sıra rejiminin uğursuzluğundan sonra ikinci
sıra rejimlərində AZT + 3TC-dən ƏTNİ-nin əsası kimi istifadə edin.
•
AZT və ya d4T + 3TC-yə əsaslanan birinci sıra rejiminin uğursuzluğundan sonra ikinci
sıra rejimlərində TDF +3TC (və ya FTC)-dən ƏTNİ-nin əsası kimi istifadə edin.
•
ƏTNİ-nin əsaslarından sabit dozanın birləşməsi kimi istifadə üstünlük verilən yanaşma
kimi tövsiyə edilir (güclü tövsiyə, orta keyfiyyətli sübut).
•
ATV/r və LPV/r termostabil kombinasiyalatı ikinci sıraART üçün üstünlük verilən
gücləndirilmiş Pİ variantlarıdır (güclü tövsiyə, orta keyfiyyətli sübut).
•
ƏTQNİ-yə əsaslanan birinci sıra rejiminin uğursuzluğundan sonra ikinci sıra ART üçün
gücləndirilmiş Pİ, üstəgəl iki ƏTNİ tövsiyə edilir; LPV/r üstünlük verilən gücləndirilmiş Pİ-dir
(güclü tövsiyə, orta keyfiyyətli sübut).
•
LPV/r-ə əsaslanan birinci sıra rejiminin uğursuzluğundan sonra 3 yaşından kiçik uşaqlar
özlərinin birinci sıra rejimlərində qalmalıdırlar və rejimə riayət olunmanı yaxşılaşdırmaq üçün
tədbirlər həyata keçirilməlidir (şərti tövsiyə, çox aşağı keyfiyyətli sübut).
•
LPV/r-yə əsaslanan birinci sıra rejiminin uğursuzluğundan sonra 3 yaşlı və daha böyük uşaqlar
bir ƏTNQİ-dən, üstəgəl iki ƏTNİ-dən ibarət olan ikinci sıra rejiminə keçirilməlidirlər; EFV
üstünlük verilən ƏTQNİ-dir (şərti tövsiyə, aşağı keyfiyyətli sübut).
•
ABC və ya TDF + 3TC (və ya FTC) birinci sıra rejiminin uğursuzluğundan sonra, ikinci mərhələ
ART üçün ƏTNİ-nin üstünlük verilən əsas variantı AZT + 3TC-dir (güclü tövsiyə, aşağı
keyfiyyətli sübut).
•
AZT və ya d4T + 3TC-dən (və ya FTC) ibarət birinci sıra rejiminin uğursuzluğundan sonra
ƏTNİ-nin ikinci sıra ART üçün üstünlük verilən əsas variantı ABC və ya TDF + 3TC-dir (və ya
FTC) (və ya FTC) (güclü tövsiyə, aşağı keyfiyyətli sübut)
Üçüncü sıra ART
Mövzu və əhali
Tövsiyələr
Bütün əhali
Uşaqlar üçün xüsusi
məsələlər
ART-yə sadiqliyin
optimallaşdırılması
məqsədilə tibbi müdaxilələr
Mövzu və əhali
Tövsiyələr
Xidmətlərin birləşməsi və
qarşılıqlı əlaqələndirilməsi
Müalicə və qayğının
desentralizasiyası
Vəzifələrin yenidən
bölüşdürülməsi
Fəaliyyətlər və xidmətlərin təqdim edilməsi
•
Milli proqramlar üçüncü sıra ART üçün siyasətlər hazırlamalıdırlar (şərti tövsiyə, aşağı
keyfiyyətli sübut)..
•
Üçüncü sıra rejimlərinə əvvəllər istifadə edilmiş rejimlərə qarşılıqlı rezistentliyin minimal
riski olan yeni dərman preparatları, məsələn, inteqraza inhibitorları və ikinci nəsil ƏTQNİ-
lər və Pİ-lər daxil olmalıdır (şərti tövsiyə, aşağı keyfiyyətli sübut).
•
Heç bir yeni ARV variantlarına malik olmayan ikinci sıra rejimində uğursuzluq yaşayan
pasiyentlər mümkün ola bilən rejimə davam etməlidirlər (şərti tövsiyə, çox aşağı keyfiyyətli
sübut).
İkinci sıra müalicə uğursuz olduğu halda uşaqlar üçün faydaları və riskləri balanslaşdıran
strategiyaların öyrənilməsinə ehtiyac vardır. Daha çox müalicə variantlarından istifadə imkanı olan
daha yuxarı yaşlı uşaqlar və yeniyetmələr üçün böyüklərin müalicəsində istifadə edilən yeni dərman
preparatları (məsələn, ETV, DRV və RAL) vasitəsilə üçüncü sıra ARV rejimlərinin yaradılması
mümkün ola bilər. Heç bir yeni ARV dərman preparatı variantları olmadan ikinci sıra rejimində
müalicəsi uğursuz olmuş uşaqlar mümkün ola bilən rejimə davam etməlidirlər. ART dayandırıldıqda,
digər infeksiyaların profilaktikası, simptomların aradan qaldırılması və ağrının öhdəsindən gəlinməsi
tələb edilir.
•
Mobil telefonların mətn mesajları dəstək məqsədli müdaxilələr paketinin bir hissəsi kimi ART-yə
sadiqliyin artırılması üçün təxirəsalınmaz alət kimi nəzərdən keçirilə bilər (güclü tövsiyə, orta
keyfiyyətli sübut).
•
Ümumi epidemiyalar şəraitində, münasib olduğu halda, ART üçün münasib olan hamilə və
doğmuş qadınlarda, həmçinin ana və uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş səhiyyə müəssisələrindəki
körpələrdə, davam edən İİV qayğısı və ART ilə əlaqəli və göndərişli şəkildə başlanmalı və davam
etdirilməlidir (güclü tövsiyə, çox aşağı keyfiyyətli sübut)
•
İİV və vərəmin ağır yükü şəraitində, İİV-lə yaşayan şəxslər üçün ART-yə vərəmin müalicə
müəssisələrində, davamlı İİV qayğısı və ART ilə əlaqəli şəkildə başlanmalıdır (güclü tövsiyə, çox
aşağı keyfiyyətli sübut).
•
İİV-in və vərəmin ağır yükü şəraitində, İİV-lə yaşayan şəxslərə vərəmin müalicəsi xidmətləri
həmçinin vərəmin diaqnozunun qoyulduğu İİV müalicə müəssisələrində də təmin edilə bilər
(güclü tövsiyə, çox aşağı keyfiyyətli sübut).
•
ART opioidlərdən asılı şəxslər üçün əvəzedici terapiyanın (OƏT) təmin edildiyi səhiyyə
müəssisələrində müvafiq İİV-lə yaşayan şəxslərdə başlanmalı və davam etdirilməlidir (güclü
tövsiyə, çox aşağı keyfiyyətli sübut).
ART-nin başlanmasının və davam etdirilməsinin desentralizasiyası üçün aşağıdakı imkanlar nəzərdən
keçirilməlidir:
•
Xəstəxanalarda ART-yə başlanması və periferik səhiyyə müəssisələrində ART-nin davam
etdirilməsi (güclü tövsiyə, aşağı keyfiyyətli sübut).
•
Periferik səhiyyə müəssisələrində ART-nin başlanması və davam etdirilməsi (güclü tövsiyə, aşağı
keyfiyyətli sübut).
•
İcma səviyyəsində davam etdirilməklə, klinikalara müntəzəm səfərlər arası, periferik səhiyyə
müəssisələrində ART-yə başlanması (yəni səhiyyə müəssisələrindən kənardakı yerlərdə, məsələn,
yardım edilən yerlərdə, səhiyyə postlarında, evdə xidmətlər göstərən və ya icma əsaslı
təşkilatlarda).
•
Təlim keçmiş qeyri-həkim klinik heyəti, mamaçalar və tibb bacıları birinci sıra ART-yə başlaya
bilərlər (güclü tövsiyə, orta keyfiyyətli sübut).
•
Təlim keçmiş qeyri-həkim klinik heyəti, mamaçalar və tibb bacıları ART-ni davam etdirə
bilərlər (güclü tövsiyə, orta keyfiyyətli sübut).
•
Təlim keçmiş və nəzarət edilən icmanın səhiyyə işçiləri ART-ni klinikalara müntəzəm səfərlər
arasında bölüşdürə bilərlər (güclü tövsiyə, orta keyfiyyətli sübut).
Proqram menecerləri üçün məsləhətlər
Mövzu və əhali
Tövsiyələr
Layihə menecerləri üçün
məsləhətlər
Klinik və fəaliyyətlə bağlı tövsiyələrin həyata keçirilməsinin qərarlaşdırılması üçün
aşağıdakılar tövsiyə edilir:
•
Yerli dövlət hakimiyyəti orqanları şəffaf, açıq və məlumatlı prosesdən istifadə ilə bunu
edir. Bu prosesə maraqlı tərəflərin geniş kütləsi cəlb edilməli, o cümlədən təsirə məruz
qalmış icmaların məqsədyönlü şəkildə iştirakı olmalıdır və proses müzakirə edilən
tövsiyələrin xüsusiyyətlərini nəzərə almalıdır.
•
Qərar qəbuletmə prosesi milli və yerli İİV epidemiologiyasına dair məlumatları, ART
proqramının hazırkı məhsuldarlığını, sosial-iqtisadi, siyasi və hüquqi mühiti, o cümlədən
büdcənin, kadrlara qoyulan tələblərin və səhiyyə sisteminin digər nəticələrini nəzərə alır.
Sonuncu hazırda hansı dəstəyin və sistemlərin mövcud olduğunu və hansı sahələrə əlavə
investisiyanın tələb edildiyini müəyyənləşdirə bilər.
•
Qərar qəbuletmə prosesi etikanı, bərabərliyi və insan haqlarını, həmçinin alternativ
həyata keçirmə imkanlarının təsirini, xərclər baxımından səmərəliliyini, imkan və risk
ölçülərini nəzərə alır.
Əlavə məlumat üçün aşağıdakı ünvanlarla əlaqə saxlaya bilərsiniz:
World Health Organization
Department of HIV/AIDS
20, avenue Appia
1211 Geneva 27
Switzerland
E-ünvan: hiv-aids@who.int
www.who.int/hiv
WHO/HIV/2013.7
Dostları ilə paylaş: |