Microsoft Word 013 t?z? yoxlanilan Kitab-Huquqi t?f?kkurun sosial detertminantlar? v? huquqi d?rketm?nin metodlar?doc
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
20 məşğul olsa da, həmişə eqoist olaraq qalacaqdır. O insanların hər hansı bir fəaliyyətlə bağlı əməkdaşlığını inkar edir və qeyd edirdi ki, hər hansı bir fədakarlıq eqoist mənafeyin ifadəsidir və bu hər şeydən əvvəl zövqlərin instinktindən başqa bir şey deyildir. Yunan stoiklərinin davamçısı olan Zenon cəmiyyəti fəal siyasi mübarizədən çəkinməyə çağırırdı. Bunun əvəzində onlar insanları əxlaqi cəhətdən təkmilləşməyə və onları hökmdarlara qarşı əxlaqi etirazlara çağırırdılar. Seneka stoiklərin yaratdığı quldarların mənafeyinə xidmət edən ideyaları daha da inkişaf etdirdi. O insanların mənəvi bərabərlik ideyasını irəli sürdü və bu ideya altında itaətkarlıq ideyasının təbliğatçısına çevrildi. O, köləliyi taleyin hökmü hesab edirdi. O, əmlakı olmayan qulların və azad adamların üsyan edəcəyindən ehtiyat edərək, məsləhət bilirdi ki, onlara qarşı sərt üsullardan istifadə edilməsin. Roma stoiklərindən olan Epiktet də qulları fəal mübarizə- dən çəkinməyə, əxlaqi cəhətdən təkmilləşməyə çağırırdı. O, var-dövlətin əleyhinə çıxır və onları şər qüvvə adlandırırdı. O da istismarı pisləyir və quldarların qullara qarşı münasibətində onları vicdanlı olmağa çağırırdı. Azərbaycan fılosofu Şihabəddin Suhraverdinin (1154- 1191) “İşraq fəlsəfəsi” əsərində şiraqilik təliminə dair əhəmiyyətli məsələlər vardır. Müəllif ədalətsizliyə qarşı çıxırdı. O, bədxah insanları əjdahaya və ilana bənzədirdi. O qeyd edirdi ki, siyasət ləyaqətli adamlar tərəfindən aparılarsa, zaman işıqlı olar. İnsanın cəmiyyətdəki mövqeyi mənəvi kamilliklə, əxlaqla şərtləndirilməlidir. Müəllifə görə, mövcud olan elmlərə sahib olmaq hər hansı bir fərdin problemi deyil, bu başlıca olaraq bütün cəmiyyətin problemidir. O belə hesab edirdi ki, idarə edənlər ancaq ayrı-ayrı təbəqələrin deyil, bütün insanların mənafeyini müdafiə etməlidir. O rəhbərin başqa keyfıyyətlərinə görə deyil, ancaq elmi keyfıyyətinə görə qiymətləndirilməsini məsləhət bilirdi. 21 Klassik alman fəlsəfəsinin banisi İmmanuel Kant (1724- 1804) insanın davranış problemlərini nəzərdən keçirir. O “Aroktiki zəkanın tənqidi” əsərində əxlaq ilə insanın əməllərinin qanuniliyi arasındakı fərqi müəyyənləşdirməyə səy göstərir. Müəllifə ğörə, əgər fərdin davranışı obyektiv olaraq əxlaq qanunun tələblərinə zidd deyilsə, lakin hər hansı niyyətlə - acgözlüklə, şöhrətpərəsliklə, xoşbəxtliyə can atmaqla həyata keçirilirsə, bu halda insanın davranışı leqal, yəni aşkar hesab edilir. Əxlaq qanunun tələblərinə aşkar əməl olunmazsa insanlar arasındakı münasibətlər hüquq sferasına aid edilir. Müəllif əxlaqla hüquq arasındakı münasibətləri müəyyən edərkən qanunları mənəviyyatın ilk mərhələsi hesab etmişdir. Hüququn vəzifəsi ayrı-ayrı şəxslərin hərəkətlərinin qanuniliyini təmin etməkdən ibarətdir. Zahirən bu hüquq elə təşkil edilməlidir ki, o, obyektiv olaraq əxlaq qanunlarının tələbləri ilə eyniyyət təşkil etsin. Hüquqi tələblərin yerinə yetirilməsi və onların pozulmasına yol verməmək üçün onun məcburetmə qüvvəsi olmalıdır. Əgər əxlaq qanunlarına uyğun hüquq mövcuddursa, onda, bir nəfərin azad iradəsi başqa birisinin azadlığına qarşı çevrilmiş olur. Kanta görə, hüquq sistemi xüsusi və ümumi hissələrdən ibarətdir. Xüsusi hüquq azad fərdlər arasındakı münasibətləri əhatə edir. Ümumi hüquq isə ictimai hüquqi münasibətlər üçün zəruri olan qanunlardır. Kanta görə, əgər ümumi hüquq bütün insanların qarşılıqlı münasibətinə toxunursa, bu dünya vətəndaşının hüququdur. Müəllif qeyd edir ki, ictimai müqavilə təfəkkürə əsaslanan ideyalardan ibarət olur. Ancaq bu o zaman praktiki reallığı əhatə edir ki, xalqın iradəsinə xidmət etsin. Beləliklə, müəllif konkret olaraq qanunların ədalətli olması ideyasını irəli sürmüşdür. Kant eyni zamanda öz yaradıcılığında hüquqi dövlət haqqında müasir təlimlərin əsas ideya və prinsiplərini qeyd etmişdir. Müəllif “Əxlaqın metodikası” əsərində qeyd edir k i , 22 dövlət qanunlara tabe olan insanların birliyidir. Dövlətin ən əsas əlaməti qanunun aliliyidir. Hüquqi prinsiplərə təminat verən dövlət ictimai müqavilə və xalq suverenliyi əsasında təşkil olunmalıdır. Kant qanunverici hakimiyyətin xalq tərəfindən həyata keçirilməsini, vətəndaşların bərabər hüquqlarını nəzərdə tutan qanunların qəbul olunmasını istəyirdi. Kant dövləti azadlığın hüquqi təminatı adlandırırdı. Belə bir mövqedən çıxış edən filosof zəruri olaraq dövlətdə üç başlıca orqanın fəaliyyətini qeyd edirdi. Bunlar qanunları hazırlayan- parlament, qanunları icra edən- hökumət, qanunları müdafiə edən- məhkəmədir. Kant hakimiyyətin bölünməsi və aşağıların yuxarılara tabelik prinsipinə əsaslanan dövləti ideal dövlət adlandırırdı. Kanta görə, cəmiyyətin hüquqi vəziyyətini hüquqa zidd vasitələrlə aradan qaldırmaq olmaz. Bu mənada o, zorakı, yəni inqilabi yolla ideal dövlətə keçidi qəbul etmirdi. Kant gələcəkdə bəşəriyyətin dünya konfederasiyası formasında hüquqi respublika idarəçilik formasında təşkil ediləcəyini söyləyirdi. Beləliklə, o, monarxiyanı saxlamaq şərti ilə idarəetmənin parlament formasına üstünlük verirdi. Beləliklə, Kant beynəl- xalq hüquq sistemində əbədi sülhün qərarlaşması ideyasını irəli sürürdü. Müəllif xalqların bərabərliyi və dövlətlərin daxili işlərinə qarışmamaq prinsipinə əsaslanan beynəlxalq hüquq sisteminin yaranmasını istəyirdi. O, müdrikliklə insanları əxlaqi prinsiplərə əsaslanmaqla ümumdünya vətəndaşlığı hüququnu qəbul etməyə çağırırdı. Əxlaqın məzmunu dövrün konkret ictimai-tarixi şəraiti ilə bağlıdır. SSRİ dövründə proletar əxlaqı sinfi mübarizənin tələbinə uyğun tərbiyə funksiyasını yerinə yetirirdi. Bu dövrdə əxlaqi münasibətləri həyata keçirmək üçün müəyyən tələblər irəli sürülürdü. Bunlardan kollektivçilik, beynəlmiləlçilik, istismara qarşı nifrət kimi keyfiyyətlər proletar əxlaqının formalaşması işinə xidmət edirdi. Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|