05(300)-2017
Maliyyə, kredit və pul tədavülü məsələləri
• •
Olkə iqtisadiyyatının idarə edilməsində
Mərkəzi Bankın rolu və əhəmiyyəti
İ.S.Mirhadi,
Azərbaycan Qərb Universitetinin doktorantı
Açar sözlər: Mərkəzi Bank, emissiya mərkəzi,
yııl-kredit siyasəti, inflyasiyanın lıədəflənməsi re
jimi, minimal ehtiyatlar siyasəti
Dünyanın bir çox inkişaf etmiş ölkələrinin
tarixində Mərkəzi bankların formalaşmasının
kökləri özəl banklara gedib çıxır. Özəl bankla
rın zamanla Mərkəzi banklara çevrilməsi uzun
bir tarixi proses olduğundan iqtisadçı alimlər
qarşısında ilkin Mərkəzi bankların nə vaxt
müasir Mərkəzi banklara çevrilməsi, Mərkəzi
Bankın həqiqi tərifinin necə olması və hansı
funksiyanı yerinə yetirdiyi halda Mərkəzi
Bank sayılması kimi suallar qoymuşdur. İqti
sadiyyatın idarə edilməsində Mərkəzi Bankın
rolunun müəyyən edilməsi baxımından da bu
suallar böyük əhəmiyyətə malikdir. Mərkəzi
bankların yerinə yetirdiyi funksiyalar baxımın
dan tarixçilər arasında fikir ayrılığı olmasına
baxmayaraq, onlar Mərkəzi bankların bir çox
əsas funksiyaları yerinə yetirməsi ilə razılaşır
lar. Bu funksiyalara emissiya mərkəzi rolunu
aparması, bank qiymətli kağızlarının dövriy
yəyə buraxılması, Mərkəzi Bankın dövlət ban
kı olaraq fəaliyyət göstərməsi, Mərkəzi Bankın
kommersiya Banklarının bankı kimi fəaliyyət
göstərməsi, Mərkəzi Bankın istər özəl Bank
lara, istərsə də ümumi maliyyə sisteminə son
borcverən rolunda çıxış etməsi, Mərkəzi Ban
kın xarici valyuta ehtiyatlarını, qiymətləri və
iqtisadi aktivliyi idarə etmək üçün valyuta si
yasətini aparması, baş hesablaşma Mərkəzi ro
lunu oynaması, milli maraqların təmin edil
məsi üçün vəsaitlərin bölgüsü və digər funk
siyalar aiddir. Lakin tarixçilərin və iqtisadçı
ların Mərkəzi Bankın funksiyaları baxımından
mübahisə etdiyi bir çox fikirlər də vardır. Bir
çox mütəxəssislərin fikrincə, Mərkəzi bankla
rın apardığı siyasət ümumi inkişafın təşviq
edilməsinə xidmət etsə də, bütün iqtisadi sub
yektlərə müsbət təsir etmir. Məsələn, özəl bank
lar Mərkəzi Bankın pul təklifini artırmasının
faiz dərəcələrini aşağı saldığı üçün və inflyasi
yanı yüksəltdiyi üçün buna qarşı olsalar da, bu,
sənayedə fəaliyyət göstərən sahibkarları tam
qane edir. Mərkəzi bankların eyni zamanda si
yasi rola malik olması fikrini irəli sürən mütə
xəssislər də vardır. İkinci Dünya müharibəsin
dən sonra müstəmləkələrin aradan qaldırıl
ması prosesində Mərkəzi .bankların iqtisadiy
yatda maliyyə birliyi yaratması milli suveren
liyin qorunması baxımından böyük əhəmiyyə
tə malik olmuşdur. Son dövrlərdə isə əsas
məsələ Mərkəzi bankların fəaliyyətinin siyasi
aspektlərinin onların nə dərəcədə dövlətdən
asılı olmasıdır. Dövlətdən asılılığı az olan Mər
kəzi bankların dövlətin deyil, daha çox özəl və
ictimai maraqlara xidmət etməsi iqtisadi siya
sətin aparılması baxımından müzakirələrə sə
bəb olmuşdur. Siyasi müzakirələrə səbəb olan
digər məsələ isə xarici maliyyə institutlarının
Mərkəzi banklara kapital üzərində nəzarətin
azaldılması və iqtisadi fəaliyyətin liberallaşdı-
rılması baxımından nə qədər təsir edə bilmə
sidir. Ümumiyyətlə, Mərkəzi bankların sahib
olduğu müasir funksiyalar müxtəlif tarixi
dövrlərdə onların özəl Bank, dövlət institutu
və ya ictimai xarakterə malik orqan olaraq fəa
liyyət göstərməsi nəticəsində formalaşmışdır.
İlk Mərkəzi Bank 1668-ci ildə İsveçdə yara
dılmış RiksBank sayılır (1). Daha sonra XVII
əsrdə Avropanın Britaniya və Fransa kimi di
gər güclü dövlətlərində də Mərkəzi banklar
formalaşmağa başlamışdır. İlk Mərkəzi bank
ların yaradılmasında əsas məqsəd bankların
fəaliyyətindəki pərakəndəliyi aradan qaldır
maq və əhalidə olan sərbəst pul vəsaitlərini
dövlətin maliyyələşməsinə istiqamətləndir
mək idi. Buna görə də Mərkəzi bankların for
malaşmasında dövlətlərin özləri birbaşa iştirak
edirdilər. İlk dövrlərdə ölkələr dövlət qiymətli
30
Maliyyə, kredit və pul tədavülü məsələləri
05(300)-2017
kağızlarının idarə edilməsini xüsusi banklara
həvalə etmiş və onların bu sahədə inhisarçılığa
sahib olmasına imkan yaratmışdır. Banklara
verilmiş bu səlahiyyətin qarşılığında isə onlar
dövlətin maliyyələşməsini həyata keçirməli
idilər. Mərkəzi bankların ilkin forması sayılan
həmin xüsusi banklar borcverənləri bir araya
gətirərək dövlət qiymətli kağızlarının satışını
təmin edirdi. Daha sonralar Mərkəzi bankların
funksiyalarına dövlət borclarını idarə etməklə
yanaşı, iqtisadi sektorlara kredit vəsaitlərinin
bölgüsü vasitəsilə dəstək verilməsi və mübadi
lə kursunun qorunması kimi funksiyalar da
əlavə olundu. XIX əsrdə dünyanın inkişaf etmiş
dövlətlərinin əksəriyyətində qızıl standartları
nın hakim olması Mərkəzi bankların valyuta
ehtiyatlarının qızıla qarşı mübadilə kursunun
eyni səviyyədə saxlanması kimi funksiyanı
həyata keçirməsini zəruri etdi. Mübadilə kur
sunun sabit saxlanması qiymət artımının qarşı
sının alınması məqsədini güdürdü. Buna görə
də o dövrdə Mərkəzi bankların əsas məqsədi
mübadilə kursunu hədəfləmək idi. Bununla
yanaşı, həmin dövrdə Mərkəzi banklar sabitli
yi təmin etmək məqsədilə kredit vəsaitlərinin
iqtisadiyyatın maraqlarına uyğun olaraq yö
nəldilməsini, kapital və qızıl axınına nəzarəti
həyata keçirirdi. Qeyd edilən funksiyaları yeri
nə yetirmək üçün Mərkəzi banklar müəyyən
qədər qızıl ehtiyatlarına malik idilər, bu da on
lara daxili tələbatı ödəmək və sahibkarlara
dəstək olmaq üçün ehtiyatların istifadə edil
məsində müəyyən azadlıqlar verirdi. Onu da
qeyd edək ki, bu Banklar özəl banklar idi, sa
dəcə olaraq dövlət tərəfindən verilmiş bir çox
imtiyazlara sahib idilər. Bu bankların özəl
bank olaraq gəlir əldə etmək marağı bəzən
onların Mərkəzi Bank kimi fəaliyyətindən irəli
gələn maraqlar ilə toqquşurdu. Lakin istənilən
halda mükəmməl olmasa da belə, bu maliyyə
institutları istər dövləti, istərsə də sənayeni
maliyyə vəsaitləri ilə təmin etməklə iqtisadiy
yatın idarə edilməsində dolayı yolla olsa da,
yaxından iştirak edirdi. Araşdırmalar göstərir
ki, həmin dövrdə Mərkəzi banklara sahib olan
dövlətlərdə faiz dərəcələri Mərkəzi Bankı ol
mayan dövlətlərlə müqayisədə daha az idi. Bu
da həmin dövrdə Mərkəzi bankların həm səmə
rəli fəaliyyəti, həm də onların formalaşmasında
və kreditləşmə əməliyyatlarının həyata keçirilmə
sində dövlət subsidiyalarının əhəmiyyətli rola
malik olması ilə bağlı idi (2, səh. 262-281).
XX əsrin əvvəllərində "Böyük depressiya"-
nın və daha sonra İkinci Dünya müharibəsinin
başlanmasından sonra istər Avropa, istər Ame
rika, istərsə də Yaponiyada Bank sektoruna,
xüsusilə də Mərkəzi banklar üzərində dövlət
nəzarəti artırılmışdır. Bununla da Mərkəzi
bankların dövlət borclarının idarə edilməsi və
sənayenin dəstəklənməsi istiqamətində fəaliy
yət göstərməsi daha da intensiv forma almış
dır. Bu dövrdə fəaliyyət göstərən Mərkəzi
banklar eyni zamanda müəyyən dərəcədə bir-
birlərindən fərqlənirdilər. Məsələn, İngiltərə
Bankı və Federal Rezerv qızıl standartlarını
qorumaq, inflyasiyanı idarə etmək və maliyyə
qeyri-stabilliyinin qarşısını almaq üçün mak
roiqtisadi yönümlü siyasət aparırdısa, Yaponi
ya və Fransa Mərkəzi banklarının əsas vəzifəsi
kredit vəsaitlərinin bölgüsü vasitəsilə sənaye
nin müxtəlif sahələrinin inkişafını dəstəkləmək
idi (3, səh. 262-304). Ancaq bu fərqliliklərin ol
masına baxmayaraq, bu bankları birləşdirən
əsas ideya onların güzəştli faiz dərəcələrinin
tətbiqi, müxtəlif hüquqi məhdudiyyətlərin qo
yulması, kredit vəsaitlərinin bölgüsü vasitəsilə
müxtəlif sahələrin inkişafının təşviq edilməsi
idi. Dövlətlər Mərkəzi banklar vasitəsilə iqtisa
diyyatın birbaşa idarə edilməsini daha çox
kredit vəsaitlərinin bölgüsü və kredit faizləri
nin idarə olunması kimi kredit nəzarəti alətləri
vasitəsilə həyata keçirirdilər. Bu vasitələrə döv
lət borcunun aşağı faiz dərəcələri şəraitində
maliyyələşdirilməsi, yerli faiz dərəcələrini
artırmadan özəl sektora maliyyə axınlarının
qarşısının alınması, real resursların prioritet
istifadə sahələrinə yönəldilməsi, məhdudlaş-
dırıcı pul siyasətinin aparılması və digərləri
aid idi. Mərkəzi bankların iqtisadiyyata birba
şa təsir etməsi uzun onilliklər boyu Mərkəzi
bankların fəaliyyətinin əsas aspektini təşkil
etmiş və bəzən, hətta Mərkəzi bankların apar
dığı siyasət hər hansı bir spesifik iqtisadi sek
torun dəstəklənməsinə yönəldilmişdir. O dövrdə
31
05(300)-2017
Maliyyə, kredit və pul tədavülü məsələləri
Mərkəzi banklar əsasən sənaye sektorunu dəs
təklədiyindən onların tətbiq etdiyi mexanizmləri
bəzi mütəxəssislər, hətta "sənaye siyasəti" adlan-
dmrdılar. Bu da, sözsüz ki, sənayenin ən dinamik
inkişaf edən və ən böyük əhəmiyyətə malik olan
sektor olmasından irəli gəlirdi. Mərkəzi banklar
qeyd edilən xarakterə malik olduğundan döv
lətlərin iqtisadi inkişafı daha çox həmin bankla
rın dəstəklədiyi sahələr əsasında baş verirdi.
Fəaliyyəti maliyyə sektorundan daha çox sosial
sahələrin və sənayenin dəstəklənməsinə yönəl
miş Mərkəzi banklar iqtisadi inkişafın təmin
edilməsində daha çox iştirak edirdilər.
Müharibə dövründə toplanmış dövlət
borclarının idarə edilməsi, eyni zamanda mü
haribədən sonrakı dövrdə milli iqtisadiyyatla
rın bərpa edilməsi və sənayenin inkşaf etdiril
məsi baxımından Mərkəzi banklar böyük əhə
miyyətə malik olsalar da, illər keçdikcə dövlə
tin Mərkəzi banklar üzərində güclü nəzarəti
nin sahibkarlıq fəaliyyətinə vurduğu ziyan
nəzərəçarpacaq dərəcəyə çatmağa başladı. Ey
ni zamanda inflyasiyanın artması, kapital və
məzənnə üzərindən dövlət nəzarətinin götü
rülməsi və Bretton Vuds sisteminin dağılması
maliyyə sistemində əsaslı dəyişikliklərin baş
verməsinə səbəb oldu. Nəticədə artıq 80-ci il
lərdən etibarən neoliberal görüşlərin domi-
nantlığının artması böyük tarixi dövr ərzində
Mərkəzi bankların mövcud olmasına və bir
çox tarixi uğurlar əldə etməsinə baxmayaraq,
onların əlindən dövləti maliyyələşdirmə funk
siyalarının alınmasına, Mərkəzi banklar üzə
rində dövlət nəzarətinin azaldılmasına və bir
çox Mərkəzi Bankın bağlanmasına səbəb ol
muşdur. Neoliberal yanaşmanın əsas kompo
nentlərinə Mərkəzi Bankın azad olması, inflya
siya ilə mübarizə və pul siyasətinin dolayı va
sitələrlə həyata keçirilməsi aiddir. Bu yanaş
maya əsasən Mərkəzi banklar tam azad olmalı,
dövlət borclarının maliyyələşdirilməsində işti
rak etməməlidir. Eyni zamanda Mərkəzi bank
lar məşğulluğun yüksəldilməsi, sosial məq
sədlərlə müxtəlif sektorlara vəsaitlərin yönəl
dilməsi kimi iqtisadi fəaliyyətlərlə deyil, yalnız
inflyasiyanın hədəflənməsi ilə məşğul olmalı
və mübadilə məzənnəsinə pul siyasəti və kapi
tal axınları vasitəsilə təsir etməməlidir. Bu ya
naşma istər inkişaf etmiş, istərsə də inkişaf et
məkdə olan dövlətlərdə tətbiq olunmaqdadır.
Müasir dövrümüzdə Mərkəzi bankların
əsas vəzifəsi dövlətin iqtisadi inkişaf strategi
yasına uyğun olaraq pul siyasətinin aparılma
sıdır. Sözsüz ki, pul siyasəti çərçivəsində infl
yasiyaya və pul dövriyyəsinə nəzarətin həyata
keçirilməsi, qiymət sabitliyinin qorunması
ölkə iqtisadiyyatının idarə edilməsinə birbaşa
təsir edir. Mərkəzi bankların apardığı siyasət
müxtəlif dövlətlərdə müəyyən qədər fərqlənsə
də, onları birləşdirən əsas məqam pul siyasəti
nin aparılması, maliyyə Sabitliyinin qorunma
sı, inkişaf və rifah üçün dövlət siyasətinin
dəstəklənməsi və dövlət gəlirlərinin artırılma
sı məqsədlərinə xidmət edərək iqtisadiyyatın
idarə edilməsində birbaşa iştirak etməsidir.
Mərkəzi bankların tarix boyu formalaşmış və
bütün dünya dövlətləri üçün xarakterik olan
əsas vəzifələri əsas beş istiqamətdə qruplaşdı
rılır. Bu istiqamətlərə aşağıdakılar aiddir:
• Ölkənin Emissiya Mərkəzidir, buna görə
də qiymətli kağızların buraxılması üçün in
hisar hüququna malikdir.
• Banklar bankıdır. Kommersiya banklannın
fəaliyyətinə nəzarəti, onların ehtiyatlarının qorun
masını və onlara kreditlərin verilməsini təmin edir.
• Hökumətin bankiridir, iqtisadi inkişafın
təmin edilməsinə çalışır, dövlət qiymətli kağız
larının alqı-satqısını həyata keçirir, maliyyə
sabitliyini qoruyur, hesablaşma və qızıl-val-
yuta ehtiyatlarını saxlayır.
• Ölkənin əsas Hesablaşma Mərkəzidir.
Kommersiya Bankları arasında nağdsız hesab
laşmaların yerinə yetirilməsində vasitəçi rolu
nu oynayır.
• Pul-kredit instrumentləri vasitəsilə iqtisa
diyyatı tənzimləyir.
Mərkəzi banklar pul-kredit siyasəti və ma
liyyə alətlərindən istifadə edərək, bank siste
mində tənzimləmə və nəzarət funksiyalarını
yerinə yetirərək öz vəzifələrini yerinə yetirmə
yə çalışır. Mərkəzi bankların pul siyasətini
aparmaqda əsas məqsədi qiymət sabitliyini
qorumaqdır. Pul sabitliyinin qorunması sabit
makroiqtisadi inkişafa şərait yaradaraq iqti
32
Maliyyə, kredit və pul tədavülü məsələləri
05(300)-2017
sadi artımı təmin edir. Praktiki təcrübələr gös
tərir ki, inflyasiya səviyyəsinin aşağı olması
qiymət artımının proqnozlaşdırılmasını asan
laşdırır ki, bu da öz növbəsində ümumilikdə
iqtisadi mühitin proqnozlaşdırılmasma imkan
yaradır. Nəticədə sahibkarlar, ev təsərrüfatları
və digər iqtisadi subyektlər öz iqtisadi qərar
larını daha etibarlı mənbələr əsasında verə
bilirlər. Qiymət sabitliyinin qorunması eyni za
manda iqtisadi resursların daha səmərəli böl
güsü baxımından da əhəmiyyətlidir. Resursla
rın səmərəli bölgüsü isə sosial və rifah halının
yaxşılaşdırılmasına gətirib çıxarır. Sahibkarla
rın inflyasiya səviyyəsinin qorunacağına əmin
liyinin olması uzunmüddətli investisiyalar
həyata keçirməkdə onlara arxayınlıq verir ki,
bu da resursların daha səmərəli istifadə edil
məsinə şərait yaradır. Belə iqtisadi şərait ev
təsərrüfatlarının sahib olduqları yığımda olan
pul vəsaitlərinin də gələcək üçün səmərəli isti
fadəsinə və xərclənmələrin artmasına imkan
yaradır. Qiymət sabitliyinin təmin edilməsi
sərbəst pul vəsaitlərinin böyük hissəsinin ma
liyyə bazarlarına yönəlməsinə, sonrakı mərhə
lədə isə ən effektiv istifadəsinə səbəb olur.
Sabit qiymət mühiti borcgötürənlər üçün borc
vəsaitlərini daha aşağı faizlərlə əldə etməyə
imkan yaradır və onları gələcəkdə qiymət artı
mı nəticəsində dolayı yolla borc yükünün
artması riskindən sığortalayır. Bu da, sözsüz
ki, ölkədə ümumi iqtisadi fəallığın artmasına
səbəb olur. Bir çox hallarda vergi yükünün qiy
mət indekslərinə uyğun olaraq indeksasiya
edilməməsi qiymət artımının avtomatik olaraq
vergi yükünü artırmasına səbəb olur. Bu ba
xımdan qiymət sabitliyinin qorunması döv
lətin fiskal siyasətinə də müsbət təsir edir. Eyni
zamanda onu da qeyd etmək yerinə düşər ki,
aşağı inflyasiya səviyyəsi siyasi sabitliyin tə
min edilməsi baxımından da böyük əhəmiy
yətə malikdir. Ona görə ki, yüksək inflyasi
yanın mövcud olması iqtisadi resursların
qeyri-bərabər bölgüsünə, bununla da sosial
narazılığın artmasına səbəb olur.
Son illərdə qiymət sabitliyini qorumaq
üçün Mərkəzi banklar tərəfindən tətbiq edilən
ən geniş yayılmış vasitə inflyasiyanın hədəf-
lənməsi rejimidir. İnflyasiyanın Hədəflənməsi
Rejimi ilk dəfə Yeni Zelandiyada tətbiq edilmiş
və uğurlu olmuşdur. Daha sonra, xüsusilə də
2007-ci ildə başlanan iqtisadi böhrandan sonra
dünyanın bir çox qabaqcıl dövlətləri də bu re
jimi tətbiq etməyə başlamışdır (4, səh. 127-
131). Beynəlxalq Valyuta Fondunun hesabatı
na görə İnflyasiyanın Hədəflənməsi Rejiminin
tətbiq edilməsi dövlətlərin böhranın neqativ
təsirlərinə qarşı daha güclü müqavimət göstə
rə bilməsinə imkan yaratmışdır. Əvvəllər Mər
kəzi banklar məzənnənin hədəflənməsi rejimi
əsasında fəaliyyət göstərirdilər. Bu, ölkələrin
yerli valyuta məzənnəsini digər inflyasiya sə
viyyəsi daha aşağı olan dövlətin valyutasına
nəzərən eyni səviyyədə saxlanılmasına xidmət
edirdi. Ancaq bu zaman hər hansı dövlətin pul
siyasəti digər dövlətin pul siyasətindən asılı
olurdu və Mərkəzi bankların faiz dərəcələrinin
və ticarət dövriyyəsinin dəyişməsindən irəli
gələn iqtisadi şoklara qarşı müqavimət gücü
nü azaldırdı (5, səh 46-49). Daha sonra isə
Mərkəzi banklar pul təklifinin hədəflənməsi
rejimini tətbiq etməyə başladılar. Ancaq pul
tələbində baş verən kəskin dəyişikliklər bu re
jimi də zamanla uğursuzluğa düçar etdi. Çün
ki bu halda Mərkəzi banklar üçün qiymət
sabitliyinin qorunması daha da çətinləşdi. Bu
proseslər sonda bir çox ölkələri inflyasiyanın
hədəflənməsi rejiminə keçməyə məcbur etdi.
İnflyasiyanın Hədəflənməsi Rejiminin tətbiqi
zamanı elan olunmuş inflyasiya həddinə nail
olmaq üçün Mərkəzi Bank pul siyasəti alətləri,
transmissiya kanalları vasitəsilə Bank və ma
liyyə sektorlarına təsir edərək məcmu tələbi
müəyyən edilmiş inflyasiya həddinə uyğun
olaraq formalaşdırır. Bu rejimin tətbiqi vasitə
silə dövlətlər iqtisadi fəallığın artırılmasına,
sahibkarlığın inkişafına və sağlam biznes mü
hitinin formalaşmasına nail olurlar.
Mərkəzi banklar eyni zamanda minimal
ehtiyatlar siyasətini də aparırlar. Minimal eh
tiyatlar siyasəti makroiqtisadi prudensial siya
sətin əsas istiqamətlərindən biridir. Dünya
ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, kapitala nəza
rət sağlam və stabil maliyyə sisteminin möv
cud olması üçün vacibdir və maliyyə sistemi
33
05(300)-2017
Maliyyə, kredit və pul tədavülü məsələləri
nin həcmi böyüdükcə ehtiyat kapitalına olan
ehtiyac da artır. Ümumiyyətlə, bank sektoru
iqtisadiyyatda əhəmiyyətli rol oynadığından
risk baxımından həmişə ən çox diqqət cəlb
edən sahələrdən biri olmuşdur, ona görə də
minimal ehtiyatlar siyasəti kommersiya bank
larının idarə edilməsində böyük əhəmiyyətə
malikdir. Mərkəzi banklar tərəfindən kommer
siya bankları üçün minimum kapital normala
rının tətbiqi həmin bankların yarana biləcək
riskləri qəbul edərək, onların idarəetmə qabi
liyyətini artırır. Minimum ehtiyatlar iqtisadi və
maliyyə böhranları zamanı bufer rolunu oyna
yaraq maliyyə sisteminin stabilliyini qoruma
ğa xidmət edir. Əgər bankların mümkün risk
lərin qarşısını almaq üçün vəsaiti yoxdursa, o
zaman böhran baş verdikdə banklar istər öz
müştərilərini, istərsə də investorlarını təhlükə
altında qoyur. 2008-2009-cu illərdə baş vermiş
böhran minimal kapital məsələsini aktuallaş
dırdığından bunun böhran və böhrandan
sonrakı dövrdə iqtisadiyyata təsiri istiqamətin
də müxtəlif araşdırmalar aparılmışdır. Belə
araşdırmalardan biri də dünyanın 55 dövləti
nin 800-dən çox bankının 2006-2010-cu illər
arasında fəaliyyətinin təhlili əsasında aparıl
mışdır. Araşdırmanın nəticəsinə görə aşağı eh
tiyat kapitalına malik olan bankların kredit
təklifi daha yüksək ehtiyat kapitalına malik
olan banklara nisbətən daha çox azalmışdır (6).
Minimal ehtiyatlar siyasəti bir tərəfdən pru-
densial xarakter daşıyaraq bankları risklərdən
qorusa da, digər tərəfdən bu siyasətin sərt apa
rılması bankın gəlirlilik səviyyəsinə mənfi təsir
edə bilər. Yüksək kapital normalarının tətbiq
edilməsi kommersiya banklarının öz kredit
siyasətlərini effektiv aparmalarına mane ola
raq ümumi iqtisadi aktivliyin azalmasına sə
bəb ola bilər. Eyni zamanda kapital normaları
bankların daha riskli aktivlər vasitəsilə gəlir
əldə etmək istəyinin qarşısını alaraq, sistema
tik risklərin tez-tez baş verməsinin və vura
biləcəyi zərərin miqdarını azaltsa da, bəzən bu
siyasət əks təsirə də malik ola bilər. Belə ki,
əgər minimal kapital həddinin bankların gəlir
liyinə mənfi təsiri böyük olarsa, bu zaman
banklar mənfəəti artırmaq üçün riskli aktivlər
cəlb etmək məcburiyyətində qala bilər və bu
da minimum kapital tələbinin riskləri azalt
maq məqsədinin əhəmiyyətini itirməsinə sə
bəb olar. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki,
yüksək minimal kapital həddi bankların fran-
şiza dəyərini azaldır. Çünki bank gəlirlərinin
ehtiyat kapitalına yönəldilməsi bankın inves
torları üçün gəlirlərin azalması deməkdir. Bu
baxımdan minimal ehtiyatlar siyasətinin apa
rılmasında Mərkəzi banklar qarşısında daya
nan əsas vəzifələrdən biri kapital normalarının
elə bir səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsidir ki,
bankların fəaliyyətinə mənfi təsir etmədən
onları risklərdən qorusun. Ümumiyyətlə, bank
lara minimal ehtiyat normalarının tətbiqi XX
əsrdə bank sisteminin inkişafında əsas hadi
sələrdən sayılır. Ehtiyat normalarının geniş
şəkildə tətbiqinin tarixi 1988-ci ilə gedib çıxır.
Bu ildə Bazel Komitəsi tərəfindən Bankların
kapitalının ölçülməsi məqsədilə Bazel Razılaş
ması kimi tanınan sistemin tətbiq edilməsi fikri
irəli sürüldü. Bu razılaşmaya əsasən Bankların
ehtiyat kapitalı onların sahib olduqları riskli
aktivlərinin 8%-i səviyyəsində olmalı idi. Daha
sonra isə bu norma tək Bazel Komitəsinə üzv
olan dövlətlərdə deyil, demək olar ki, beynəl
xalq səviyyədə fəaliyyət göstərən banklara sa
hib olan əksər dünya dövlətlərində tətbiq
edilməyə başladı. 1996-cı ildə keçirilmiş sorğu
əsasında müəyyən olunmuşdur ki, sorğuda
iştirak edən 129 dövlətin 90%-ində Bazel Razı
laşması tətbiq edilməkdədir (7). Efal-hazırda
tətbiq edilən Bazel III prinsiplərinə əsasən mi
nimal kapital tələbi 8-12% arasındadır. Lakin
İsveçrə, Sinqapur, Britaniya kimi dövlətlərdə
bu tələb 12%-dən də yüksəkdir.
Mərkəzi Bankların iqtisadiyyatın idarə
edilməsində istifadə etdiyi metodlardan biri
də açıq bazar əməliyyatlarıdır. Dünya təcrü
bəsi göstərir ki, ölkə iqtisadiyyatı inkişaf etdik
cə maliyyə bazarları genişlənməyə və dərin
ləşməyə başladığından onların daha səmərəli
inkişafının təmin edilməsi üçün maliyyə və
dövlət orqanlarının nəzarətinə ehtiyac yaranır
və bu nəzarətin dolayı yollarla həyata keçiril
məsinə çalışılır. Açıq bazar siyasətinin aparıl
ması əsasən iki mərhələdən ibarət olur. İlk
34
Maliyyə, kredit və pul tədavülü məsələləri
05(300)-2017
mərhələdə Mərkəzi Bank tərəfindən əsas ba
zarda auksionlar və yeni qiymətli kağızların
satışı həyata keçirilir. Sonrakı mərhələdə isə
təkrar bazarda mövcud qiymətli kağızlar
əsasında iki istiqamətli alqı-satqı əməliyyatları
keçirilir. Açıq bazar əməliyyatlarından istifadə
etməklə, yəni bazarda qiymətli kağızların alışı
nı və satışını həyata keçirməklə Mərkəzi ban
klar bank sistemində olan pul ehiyatlarını
idarə edə bilirlər. Qiymətli kağızların satışı
Mərkəzi Bankın dövriyyədə olan pul vəsaitlə
rini cəlb etməsinə, əksinə alışı isə dövriyyədə
olan pul vəsaitlərinin artmasına səbəb olur.
Pul təklifini azaltmaq üçün Mərkəzi bankların
qiymətli kağızları vaxtından əvvəl geri alması
təkrar bazarların yaranmasının əsas səbəbidir.
Bu baxımdan da açıq bazar əməliyyatları üçün
ikinci dərəcəli bazarlar böyük əhəmiyyətə ma
likdir. Açıq bazar əməliyyatları həm zaman
baxımından, həm də pul vəsaitlərinin idarə
edilməsi baxımından Mərkəzi banklara elas-
tiklik imkanı yaradaraq iqtisadiyyatı birbaşa
vasitələrin səmərəsizliyindən qoruyur. İqtisadi
inkişaf baxımından birbaşa vasitələrin azaldıl
ması çox əhəmiyyətlidir, çünki daxili bazar bö
yüdükcə birbaşa vasitələr daha effektsiz olur
və bəzən birbaşa vasitələrin tətbiqi yerli inves
torların beynəlxalq bazarlara yönəlməsinə
səbəb olur. Ümumiyyətlə, Mərkəzi banklar açıq
bazar əməliyyatlarının aparılmasını əsasən iki
istiqamətdə həyata keçirir. Birincisi, Mərkəzi
banklar dövriyyədə olan vəsaitlərin miqdarını
sabit saxlayaraq onların dəyərini, yəni faiz
dərəcələrinin dəyişməsini sərbəst buraxır, ikinci
istiqamət isə daha passiv istiqamət sayılaraq,
əksinə faiz dərəcələrinin sabit saxlanılaraq
vəsaitlərin miqdarının dəyişməsinin sərbəst
buraxılması vasitəsilə həyata keçirilir. Əksər
inkişaf etmiş sənaye dövlətlərində passiv isti
qamətə üstünlük verilir. Ancaq inkişaf etməkdə
olan dövlətlərdə birinci istiqamətin istifadə
edilməsinin bir çox üstünlükləri vardır, inkişaf
etməkdə olan dövlətlərin çoxunda qiymətli
kağızların satışı üçün ikinci dərəcəli və bank-
lararası bazarların effektiv olmaması daha ak
tiv, yəni ikinci istiqamətin seçilməsinə gətirib
çıxarır. Aktiv istiqamət eyni zamanda əsas
məqsədi inflyasiyanın hədəflənməsi olan Mər
kəzi banklar üçün daha əlverişlidir.
Elastik bazar əməliyyatlarının aparılması
üçün az sayda inkişaf etmiş dövlətlərin ideal
mühiti vardır. Maliyyə bazarlarının nə dərə
cədə dövlət tərəfindən idarə olunması və ba
zarda rəqabətlilik səviyyəsindən asılı olaraq
Mərkəzi bankların həyata keçirdiyi açıq bazar
əməliyyatlarının xarakteri fərqlənir. İdeal mü
hit olmadığı təqdirdə bəzən bazar əməliyyatla
rının müəyyən məhdudiyyətlər daxilində və
ya spesifik zamanlarda tətbiqinə ehtiyac yara
nır. Uğurlu açıq bazar əməliyyatları üçün ən
yaxşı imkan yaradan üç bazarı göstərmək olar.
Bunlara dövlət və Mərkəzi bankların qiymətli
kağızlarının satışının, banklararası borc qiy-
məli kağızların satışının həyata keçirildiyi və
korporasiyalar tərəfindən qısamüddətli qiy
mətli kağızların satışının həyata keçirildiyi
bazarlar aiddir. Açıq bazar əməliyyatları üçün
ən gözəl mühiti dövlət qiymətli kağızlarımın
satışının həyata keçirildiyi bazarlar yaradır.
Buna səbəb bu bazarların ən az riskə malik
olan bazarlar olmasıdır, çünki istənilən halda
zərərin aradan qaldırılması üçün dövlətin
imkanları daha genişdir. Ancaq onu da qeyd
etmək lazımdır ki, qeyri-sabit siyasi və iqtisadi
mühit olduqda bu bazarlar da effektiv ola bil
mir. Bu baxımdan da siyasi sabitlik və dövlətin
öz öhdəliklərini yerinə yetirə bilmə qabiliy
yətinin yüksək olması açıq bazar əməliyyatları
üçün etibarlı və uğurlu mühit yaradır. Ölkədə
ki qeyri-sabitliklə yanaşı Mərkəzi Bank infl
yasiyaya yönəlmiş siyasət apararsa, bu da qiy
mətli kağızların real dəyərini itirməsinə və
investorların bazardan uzaqlaşmasına səbəb
ola bilər. Buna görə də səmərəli inflyasiya
siyasətinin aparılması açıq bazar əməliyyatları
üçün vacibdir. Banklararası borc qiymətli ka
ğızlarının və korporasiyalar tərəfindən qısa
müddətli qiymətli kağızların satışının həyata
keçirildiyi bazarlar dövlət qiymətli kağızları
bazarına nisbətən daha az əlverişlidir. Bu,
təkcə bu bazarlarda kredit riskinin yüksək
olması ilə deyil, eyni zamanda Mərkəzi bank
ları çətin seçimlər qarşısında qoyması ilə
bağlıdır. Əgər Mərkəzi banklar bu qiymətli ka
35
05(300)-2017
Maliyyə, kredit və pul tədavülü məsələləri
ğızları alarsa, o zaman risk yükünü artırmış
olur, yox əgər almaqdan imtina edərsə, onda
bazar bu qiymətli kağızlardan tamamilə üz
döndərər və bu da öz növbəsində böhrana
apara bilər. Buna görə də bir çox hallarda
Mərkəzi banklar öz əməliyyatlarını azad kre
dit, azad reytinqli agentliklər tərəfindən az
kredit riskinə malik qiymətli kağız kimi qiy
mətləndirilmiş qiymətli kağızlar əsasında
aparır. Bu yanaşmanın mənfi cəhəti ondan iba
rətdir ki, bu zaman dövlət borcunun həddi
aşağı düşməyə başlayır, bu da kommersiya
banklarının özəl sektor qarşısındakı öhdəliklə
rinin artmaqda olduğunu xəbər verir. Bu da,
sözsüz ki, Bank sektorunda risklərin artması
deməkdir. Belə hallarda bəzən Mərkəzi bank
lar dövlət qiymətli kağızlarının satışının yarat
dığı effekti əldə etmək üçün ancaq pul siyasə
tinə xidmət edən xüsusi dövlət qiymətli kağız
larının buraxılışını həyata keçirir. Burada əsas
məqamlardan biri də kommersiya banklarında
likvidlik baxımından inamın formalaşdırılma-
sıdır. Yəni banklar Mərkəzi Bank tərəfindən
təklif olunan qiymətli kağızların riskdən azad
olduğuna inanmalıdır.
İstər dövlətin, istərsə də Mərkəzi bankların
qiymətli kağızların satışının həyata keçiriləcəyi
etibarlı bazara ehtiyacları vardır. Bazarın eti
barlı olması isə iştirakçılarda dövlətin öz öhdə
liklərini yerinə yetirmək gücündə olmasına
inamın formalaşdırılmasmdan və bazarın şəf
faflığından asılıdır. Bazarın şəffaf olması, yəni
bazar haqqında məlumatların təhlil edilməsi
üçün açıq olması daha çox iştirakçının cəlb
edilməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Bazarın
səmərəliliyini artırmaqdan ötrü Mərkəzi bank
lar iştirakçılar üçün fəaliyyət standartlarını da
müəyyənləşdirir. Burada əsas məqsəd bazar
iştirakçılarının fəaliyyəti üçün istiqamətlərin
müəyyənləşdirilməsi və onlardan hansı nəticə
lərin gözlənildiyinin çatdırılmasıdır. Bu da
Mərkəzi bankların nəzarətinin mərkəz nöqtəsi
sayılır və statistika və pul aqreqatları əsasında
müəyyənləşdirilir. Ancaq Mərkəzi banklar nə
zarətin bundan daha sərt formaya keçməsinə
imkan vermir. Ona görə ki, nəzarətin sərtləş-
dirilməsi iqtisadiyyata birbaşa təsir etmək
metoduna çevrilər, bu da Mərkəzi banklara
olan inamın azalmasına və etibarlılığın itməsi
nə gətirib çıxara bilər. Buna görə də Mərkəzi
banklar balanslı siyasət apararaq açıq bazar
əməliyyatları üçün likvid mühit yaradır.
Mərkəzi bankın pul təklifini azaltmaq üçün
qiymətli kağızların satışını həyata keçirməsi
yalnız o zaman monetar əməliyyat sayılır ki,
əldə edilən vəsaitlər dövlət xərcləmələrinə yö
nəlməmiş olsun. Bunu təmin etmək üçün Mər
kəzi banklar adətən xüsusi fond yaradaraq
ancaq monetar məqsədlər üçün istifadə edir.
Belə fondun mövcud olması Mərkəzi bankla
rın qiymətli kağızların satışı vasitəsilə pül tək
lifini azaltmaq siyasətinin daha effektiv olma
sına imkan yaradır. Belə fond rolunda bir çox
inkişaf etmiş dövlətlərdə «diskont pəncərə»
çıxış edir. Mərkəzi banklar açıq bazar əməliy
yatlarının daha effektiv olması üçün kommer
siya banklarının Mərkəzi Bankdan qiymətli
kağızlar vasitəsilə pul vəsaitlərini cəlb etməsi
nə, yəni diskont pəncərəyə limiti müəyyən
ləşdirir. Bu vasitə ilə Mərkəzi banklar dövriy
yədə olan pul vəsaitlərinin idarə edilməsinə
nail olur. Limit həddinin aşılmaması üçün
müxtəlif cərimələr və ya sərt alətlərdən istifadə
edilir. Belə sistem Amerika Birləşmiş Ştatları
və Avropanın bir çox qabaqcıl dövlətləri tərə
findən də tətbiq edilir. Lakin onu da unutmaq
olmaz ki, bu məsələyə Mərkəzi banklar həssas
yanaşmalıdır. Çünki tətbiq edilən məhdudiy
yətlərin səviyyəsi bazardakı maliyyə duru
muna nəzərən yüksək olarsa o zaman göz
lənilməyən likvidlik tələbinə bank sistemi gec
reaksiya verə bilər və bu da aparılan siyasətin
səmərəliliyinin azalmasına gətirib çıxarar. Bu
na görə də Mərkəzi banklar bu istiqamətdə
ciddi nəzarətin aparılmasını və limitin qaldırıl
masını mərhələlərlə həyata keçirməlidirlər.
Mərkəzi bankların eyni zamanda banklar qar
şısında minimal vəsaitlər tələbini qoyması açıq
bazar əməliyyatlarının səmərəliliyini artırır.
Açıq bazar əməliyyatlarının geniş vüsət alması
minimal vəsait səviyyəsinin idarə edilməsinə
olan marağı azaltmaqdadır. Buna səbəb isə
minimal vəsait tələbinin bankların rəqabətlilik
qabiliyyətini bazarda iştirak edən digər maliy
36
Maliyyə, kredit və pul tədavülü məsələləri
05(300)-2017
yə institutlarına nəzərən azaltmasıdır. Nəticədə
bir çox dövlətlərdə minimal vəsait tələbi tədri
cən azaldılmış və bəzən tamamilə ləğv olun
muşdur. Ancaq onu da qeyd etmək lazımdır ki,
minimal vəsait tələbi daha kiçik bazara malik
olan dövlətlərdə pul dövriyyəsinin idarə edil
məsi baxımından daha səmərəlidir.
ƏDƏBİYYAT
1. Michael B. The Brief History of Central
Banks // Federal Reserve Bank of Cleveland. 2007
2. Knodell J. Central Banking in the Mod
ern World: Alternative Perspectives // Edward
Elgar publication, p 262-281. 2004
3. Fischer S. Modern Central Banking //
London School of Economics, p 262-304. 2012
4. Svensson L. Monetary econmics // Na
tional Bureau Of Economic Research. 2010
5. Roger S. Inflation Targeting Turns 20.
IMF Working Paper, Finance & Development,
Vol 47, No 1. 2009
6. Kapan T., Camelia M. Balance sheet
strength and Banklending during the global
financial crisis. IMF Working Paper 13/
102.2013
7. Padoa T. Speech given at the Ninth Inter
national Conference of Banking Supervisors,
Stockholm, 1996
И.С.Мирхади
Роль и значение Центрального банка в управлении
экономической страны
РЕЗЮМЕ
В статье раскрыта роль и значение Центрального Банка в управлении экономикой. Об
основана роль Центрального Банка в обеспечении динамики в экономике, разяснена не
обходимость его создания. Также разяснено направление деятельности Центрального Банка
в разных ситуациях развития экономики и отмечена значимость её параметров. Роль Цент
рального Банка в экономике была обоснована как эмиссионный центр, как банк банков, как
главный расчётный центр и т.д.
I.S.Mirhadi
The role and importance of the Central Bank in the management
of an economic country
SUMMARY
The article describes the role and importance of a Central Bank in regulating the economy. The
role of a Central Bank has been proved and the necessity in its establishment has been explained.
The functional dimensions under different economic development scenarios and the importance
of each parameter have been revised. The main roles of a Central Bank are given as the emission
center, the Bank of banks and the main processing center etc.
37
Dostları ilə paylaş: |