Mərkəzi Bankın rolu və əhəmiyyəti İ. S. Mirhadi, Azərbaycan Qərb Universitetinin doktorantı Açar sözlər
Yüklə 127,38 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏDƏBİYYAT 1. Michael B.
- Fischer S.
- Padoa T.
- I.S.Mirhadi The role and importance of the Central Bank in the management of an economic country SUMMARY
| 05(300)-2017 Maliyyə, kredit və pul tədavülü məsələləri • •
Olkə iqtisadiyyatının idarə edilməsində Mərkəzi Bankın rolu və əhəmiyyəti İ.S.Mirhadi, Azərbaycan Qərb Universitetinin doktorantı Açar sözlər: Mərkəzi Bank, emissiya mərkəzi, yııl-kredit siyasəti, inflyasiyanın lıədəflənməsi re jimi, minimal ehtiyatlar siyasəti Dünyanın bir çox inkişaf etmiş ölkələrinin tarixində Mərkəzi bankların formalaşmasının kökləri özəl banklara gedib çıxır. Özəl bankla rın zamanla Mərkəzi banklara çevrilməsi uzun bir tarixi proses olduğundan iqtisadçı alimlər qarşısında ilkin Mərkəzi bankların nə vaxt müasir Mərkəzi banklara çevrilməsi, Mərkəzi Bankın həqiqi tərifinin necə olması və hansı funksiyanı yerinə yetirdiyi halda Mərkəzi Bank sayılması kimi suallar qoymuşdur. İqti sadiyyatın idarə edilməsində Mərkəzi Bankın rolunun müəyyən edilməsi baxımından da bu suallar böyük əhəmiyyətə malikdir. Mərkəzi bankların yerinə yetirdiyi funksiyalar baxımın dan tarixçilər arasında fikir ayrılığı olmasına baxmayaraq, onlar Mərkəzi bankların bir çox əsas funksiyaları yerinə yetirməsi ilə razılaşır lar. Bu funksiyalara emissiya mərkəzi rolunu aparması, bank qiymətli kağızlarının dövriy yəyə buraxılması, Mərkəzi Bankın dövlət ban kı olaraq fəaliyyət göstərməsi, Mərkəzi Bankın kommersiya Banklarının bankı kimi fəaliyyət göstərməsi, Mərkəzi Bankın istər özəl Bank lara, istərsə də ümumi maliyyə sisteminə son borcverən rolunda çıxış etməsi, Mərkəzi Ban kın xarici valyuta ehtiyatlarını, qiymətləri və iqtisadi aktivliyi idarə etmək üçün valyuta si yasətini aparması, baş hesablaşma Mərkəzi ro lunu oynaması, milli maraqların təmin edil məsi üçün vəsaitlərin bölgüsü və digər funk siyalar aiddir. Lakin tarixçilərin və iqtisadçı ların Mərkəzi Bankın funksiyaları baxımından mübahisə etdiyi bir çox fikirlər də vardır. Bir çox mütəxəssislərin fikrincə, Mərkəzi bankla rın apardığı siyasət ümumi inkişafın təşviq edilməsinə xidmət etsə də, bütün iqtisadi sub yektlərə müsbət təsir etmir. Məsələn, özəl bank lar Mərkəzi Bankın pul təklifini artırmasının faiz dərəcələrini aşağı saldığı üçün və inflyasi yanı yüksəltdiyi üçün buna qarşı olsalar da, bu, sənayedə fəaliyyət göstərən sahibkarları tam qane edir. Mərkəzi bankların eyni zamanda si yasi rola malik olması fikrini irəli sürən mütə xəssislər də vardır. İkinci Dünya müharibəsin dən sonra müstəmləkələrin aradan qaldırıl ması prosesində Mərkəzi .bankların iqtisadiy yatda maliyyə birliyi yaratması milli suveren liyin qorunması baxımından böyük əhəmiyyə tə malik olmuşdur. Son dövrlərdə isə əsas məsələ Mərkəzi bankların fəaliyyətinin siyasi aspektlərinin onların nə dərəcədə dövlətdən asılı olmasıdır. Dövlətdən asılılığı az olan Mər kəzi bankların dövlətin deyil, daha çox özəl və ictimai maraqlara xidmət etməsi iqtisadi siya sətin aparılması baxımından müzakirələrə sə bəb olmuşdur. Siyasi müzakirələrə səbəb olan digər məsələ isə xarici maliyyə institutlarının Mərkəzi banklara kapital üzərində nəzarətin azaldılması və iqtisadi fəaliyyətin liberallaşdı- rılması baxımından nə qədər təsir edə bilmə sidir. Ümumiyyətlə, Mərkəzi bankların sahib olduğu müasir funksiyalar müxtəlif tarixi dövrlərdə onların özəl Bank, dövlət institutu və ya ictimai xarakterə malik orqan olaraq fəa liyyət göstərməsi nəticəsində formalaşmışdır. İlk Mərkəzi Bank 1668-ci ildə İsveçdə yara dılmış RiksBank sayılır (1). Daha sonra XVII əsrdə Avropanın Britaniya və Fransa kimi di gər güclü dövlətlərində də Mərkəzi banklar formalaşmağa başlamışdır. İlk Mərkəzi bank ların yaradılmasında əsas məqsəd bankların fəaliyyətindəki pərakəndəliyi aradan qaldır maq və əhalidə olan sərbəst pul vəsaitlərini dövlətin maliyyələşməsinə istiqamətləndir mək idi. Buna görə də Mərkəzi bankların for malaşmasında dövlətlərin özləri birbaşa iştirak edirdilər. İlk dövrlərdə ölkələr dövlət qiymətli 30 Maliyyə, kredit və pul tədavülü məsələləri 05(300)-2017 kağızlarının idarə edilməsini xüsusi banklara həvalə etmiş və onların bu sahədə inhisarçılığa sahib olmasına imkan yaratmışdır. Banklara verilmiş bu səlahiyyətin qarşılığında isə onlar dövlətin maliyyələşməsini həyata keçirməli idilər. Mərkəzi bankların ilkin forması sayılan həmin xüsusi banklar borcverənləri bir araya gətirərək dövlət qiymətli kağızlarının satışını təmin edirdi. Daha sonralar Mərkəzi bankların funksiyalarına dövlət borclarını idarə etməklə yanaşı, iqtisadi sektorlara kredit vəsaitlərinin bölgüsü vasitəsilə dəstək verilməsi və mübadi lə kursunun qorunması kimi funksiyalar da əlavə olundu. XIX əsrdə dünyanın inkişaf etmiş dövlətlərinin əksəriyyətində qızıl standartları nın hakim olması Mərkəzi bankların valyuta ehtiyatlarının qızıla qarşı mübadilə kursunun eyni səviyyədə saxlanması kimi funksiyanı həyata keçirməsini zəruri etdi. Mübadilə kur sunun sabit saxlanması qiymət artımının qarşı sının alınması məqsədini güdürdü. Buna görə də o dövrdə Mərkəzi bankların əsas məqsədi mübadilə kursunu hədəfləmək idi. Bununla yanaşı, həmin dövrdə Mərkəzi banklar sabitli yi təmin etmək məqsədilə kredit vəsaitlərinin iqtisadiyyatın maraqlarına uyğun olaraq yö nəldilməsini, kapital və qızıl axınına nəzarəti həyata keçirirdi. Qeyd edilən funksiyaları yeri nə yetirmək üçün Mərkəzi banklar müəyyən qədər qızıl ehtiyatlarına malik idilər, bu da on lara daxili tələbatı ödəmək və sahibkarlara dəstək olmaq üçün ehtiyatların istifadə edil məsində müəyyən azadlıqlar verirdi. Onu da qeyd edək ki, bu Banklar özəl banklar idi, sa dəcə olaraq dövlət tərəfindən verilmiş bir çox imtiyazlara sahib idilər. Bu bankların özəl bank olaraq gəlir əldə etmək marağı bəzən onların Mərkəzi Bank kimi fəaliyyətindən irəli gələn maraqlar ilə toqquşurdu. Lakin istənilən halda mükəmməl olmasa da belə, bu maliyyə institutları istər dövləti, istərsə də sənayeni maliyyə vəsaitləri ilə təmin etməklə iqtisadiy yatın idarə edilməsində dolayı yolla olsa da, yaxından iştirak edirdi. Araşdırmalar göstərir ki, həmin dövrdə Mərkəzi banklara sahib olan dövlətlərdə faiz dərəcələri Mərkəzi Bankı ol mayan dövlətlərlə müqayisədə daha az idi. Bu da həmin dövrdə Mərkəzi bankların həm səmə rəli fəaliyyəti, həm də onların formalaşmasında və kreditləşmə əməliyyatlarının həyata keçirilmə sində dövlət subsidiyalarının əhəmiyyətli rola malik olması ilə bağlı idi (2, səh. 262-281). XX əsrin əvvəllərində "Böyük depressiya"- nın və daha sonra İkinci Dünya müharibəsinin başlanmasından sonra istər Avropa, istər Ame rika, istərsə də Yaponiyada Bank sektoruna, xüsusilə də Mərkəzi banklar üzərində dövlət nəzarəti artırılmışdır. Bununla da Mərkəzi bankların dövlət borclarının idarə edilməsi və sənayenin dəstəklənməsi istiqamətində fəaliy yət göstərməsi daha da intensiv forma almış dır. Bu dövrdə fəaliyyət göstərən Mərkəzi banklar eyni zamanda müəyyən dərəcədə bir- birlərindən fərqlənirdilər. Məsələn, İngiltərə Bankı və Federal Rezerv qızıl standartlarını qorumaq, inflyasiyanı idarə etmək və maliyyə qeyri-stabilliyinin qarşısını almaq üçün mak roiqtisadi yönümlü siyasət aparırdısa, Yaponi ya və Fransa Mərkəzi banklarının əsas vəzifəsi kredit vəsaitlərinin bölgüsü vasitəsilə sənaye nin müxtəlif sahələrinin inkişafını dəstəkləmək idi (3, səh. 262-304). Ancaq bu fərqliliklərin ol masına baxmayaraq, bu bankları birləşdirən əsas ideya onların güzəştli faiz dərəcələrinin tətbiqi, müxtəlif hüquqi məhdudiyyətlərin qo yulması, kredit vəsaitlərinin bölgüsü vasitəsilə müxtəlif sahələrin inkişafının təşviq edilməsi idi. Dövlətlər Mərkəzi banklar vasitəsilə iqtisa diyyatın birbaşa idarə edilməsini daha çox kredit vəsaitlərinin bölgüsü və kredit faizləri nin idarə olunması kimi kredit nəzarəti alətləri vasitəsilə həyata keçirirdilər. Bu vasitələrə döv lət borcunun aşağı faiz dərəcələri şəraitində maliyyələşdirilməsi, yerli faiz dərəcələrini artırmadan özəl sektora maliyyə axınlarının qarşısının alınması, real resursların prioritet istifadə sahələrinə yönəldilməsi, məhdudlaş- dırıcı pul siyasətinin aparılması və digərləri aid idi. Mərkəzi bankların iqtisadiyyata birba şa təsir etməsi uzun onilliklər boyu Mərkəzi bankların fəaliyyətinin əsas aspektini təşkil etmiş və bəzən, hətta Mərkəzi bankların apar dığı siyasət hər hansı bir spesifik iqtisadi sek torun dəstəklənməsinə yönəldilmişdir. O dövrdə
05(300)-2017 Maliyyə, kredit və pul tədavülü məsələləri Mərkəzi banklar əsasən sənaye sektorunu dəs təklədiyindən onların tətbiq etdiyi mexanizmləri bəzi mütəxəssislər, hətta "sənaye siyasəti" adlan- dmrdılar. Bu da, sözsüz ki, sənayenin ən dinamik inkişaf edən və ən böyük əhəmiyyətə malik olan sektor olmasından irəli gəlirdi. Mərkəzi banklar qeyd edilən xarakterə malik olduğundan döv lətlərin iqtisadi inkişafı daha çox həmin bankla rın dəstəklədiyi sahələr əsasında baş verirdi. Fəaliyyəti maliyyə sektorundan daha çox sosial sahələrin və sənayenin dəstəklənməsinə yönəl miş Mərkəzi banklar iqtisadi inkişafın təmin edilməsində daha çox iştirak edirdilər. Müharibə dövründə toplanmış dövlət borclarının idarə edilməsi, eyni zamanda mü haribədən sonrakı dövrdə milli iqtisadiyyatla rın bərpa edilməsi və sənayenin inkşaf etdiril məsi baxımından Mərkəzi banklar böyük əhə miyyətə malik olsalar da, illər keçdikcə dövlə tin Mərkəzi banklar üzərində güclü nəzarəti nin sahibkarlıq fəaliyyətinə vurduğu ziyan nəzərəçarpacaq dərəcəyə çatmağa başladı. Ey ni zamanda inflyasiyanın artması, kapital və məzənnə üzərindən dövlət nəzarətinin götü rülməsi və Bretton Vuds sisteminin dağılması maliyyə sistemində əsaslı dəyişikliklərin baş verməsinə səbəb oldu. Nəticədə artıq 80-ci il lərdən etibarən neoliberal görüşlərin domi- nantlığının artması böyük tarixi dövr ərzində Mərkəzi bankların mövcud olmasına və bir çox tarixi uğurlar əldə etməsinə baxmayaraq, onların əlindən dövləti maliyyələşdirmə funk siyalarının alınmasına, Mərkəzi banklar üzə rində dövlət nəzarətinin azaldılmasına və bir çox Mərkəzi Bankın bağlanmasına səbəb ol muşdur. Neoliberal yanaşmanın əsas kompo nentlərinə Mərkəzi Bankın azad olması, inflya siya ilə mübarizə və pul siyasətinin dolayı va sitələrlə həyata keçirilməsi aiddir. Bu yanaş maya əsasən Mərkəzi banklar tam azad olmalı, dövlət borclarının maliyyələşdirilməsində işti rak etməməlidir. Eyni zamanda Mərkəzi bank lar məşğulluğun yüksəldilməsi, sosial məq sədlərlə müxtəlif sektorlara vəsaitlərin yönəl dilməsi kimi iqtisadi fəaliyyətlərlə deyil, yalnız inflyasiyanın hədəflənməsi ilə məşğul olmalı və mübadilə məzənnəsinə pul siyasəti və kapi tal axınları vasitəsilə təsir etməməlidir. Bu ya naşma istər inkişaf etmiş, istərsə də inkişaf et məkdə olan dövlətlərdə tətbiq olunmaqdadır. Müasir dövrümüzdə Mərkəzi bankların əsas vəzifəsi dövlətin iqtisadi inkişaf strategi yasına uyğun olaraq pul siyasətinin aparılma sıdır. Sözsüz ki, pul siyasəti çərçivəsində infl yasiyaya və pul dövriyyəsinə nəzarətin həyata keçirilməsi, qiymət sabitliyinin qorunması ölkə iqtisadiyyatının idarə edilməsinə birbaşa təsir edir. Mərkəzi bankların apardığı siyasət müxtəlif dövlətlərdə müəyyən qədər fərqlənsə də, onları birləşdirən əsas məqam pul siyasəti nin aparılması, maliyyə Sabitliyinin qorunma sı, inkişaf və rifah üçün dövlət siyasətinin dəstəklənməsi və dövlət gəlirlərinin artırılma sı məqsədlərinə xidmət edərək iqtisadiyyatın idarə edilməsində birbaşa iştirak etməsidir. Mərkəzi bankların tarix boyu formalaşmış və bütün dünya dövlətləri üçün xarakterik olan əsas vəzifələri əsas beş istiqamətdə qruplaşdı rılır. Bu istiqamətlərə aşağıdakılar aiddir: • Ölkənin Emissiya Mərkəzidir, buna görə də qiymətli kağızların buraxılması üçün in hisar hüququna malikdir. • Banklar bankıdır. Kommersiya banklannın fəaliyyətinə nəzarəti, onların ehtiyatlarının qorun masını və onlara kreditlərin verilməsini təmin edir. • Hökumətin bankiridir, iqtisadi inkişafın təmin edilməsinə çalışır, dövlət qiymətli kağız larının alqı-satqısını həyata keçirir, maliyyə sabitliyini qoruyur, hesablaşma və qızıl-val- yuta ehtiyatlarını saxlayır. • Ölkənin əsas Hesablaşma Mərkəzidir. Kommersiya Bankları arasında nağdsız hesab laşmaların yerinə yetirilməsində vasitəçi rolu nu oynayır. • Pul-kredit instrumentləri vasitəsilə iqtisa diyyatı tənzimləyir. Mərkəzi banklar pul-kredit siyasəti və ma liyyə alətlərindən istifadə edərək, bank siste mində tənzimləmə və nəzarət funksiyalarını yerinə yetirərək öz vəzifələrini yerinə yetirmə yə çalışır. Mərkəzi bankların pul siyasətini aparmaqda əsas məqsədi qiymət sabitliyini qorumaqdır. Pul sabitliyinin qorunması sabit makroiqtisadi inkişafa şərait yaradaraq iqti
Maliyyə, kredit və pul tədavülü məsələləri 05(300)-2017 sadi artımı təmin edir. Praktiki təcrübələr gös tərir ki, inflyasiya səviyyəsinin aşağı olması qiymət artımının proqnozlaşdırılmasını asan laşdırır ki, bu da öz növbəsində ümumilikdə iqtisadi mühitin proqnozlaşdırılmasma imkan yaradır. Nəticədə sahibkarlar, ev təsərrüfatları və digər iqtisadi subyektlər öz iqtisadi qərar larını daha etibarlı mənbələr əsasında verə bilirlər. Qiymət sabitliyinin qorunması eyni za manda iqtisadi resursların daha səmərəli böl güsü baxımından da əhəmiyyətlidir. Resursla rın səmərəli bölgüsü isə sosial və rifah halının yaxşılaşdırılmasına gətirib çıxarır. Sahibkarla rın inflyasiya səviyyəsinin qorunacağına əmin liyinin olması uzunmüddətli investisiyalar həyata keçirməkdə onlara arxayınlıq verir ki, bu da resursların daha səmərəli istifadə edil məsinə şərait yaradır. Belə iqtisadi şərait ev təsərrüfatlarının sahib olduqları yığımda olan pul vəsaitlərinin də gələcək üçün səmərəli isti fadəsinə və xərclənmələrin artmasına imkan yaradır. Qiymət sabitliyinin təmin edilməsi sərbəst pul vəsaitlərinin böyük hissəsinin ma liyyə bazarlarına yönəlməsinə, sonrakı mərhə lədə isə ən effektiv istifadəsinə səbəb olur. Sabit qiymət mühiti borcgötürənlər üçün borc vəsaitlərini daha aşağı faizlərlə əldə etməyə imkan yaradır və onları gələcəkdə qiymət artı mı nəticəsində dolayı yolla borc yükünün artması riskindən sığortalayır. Bu da, sözsüz ki, ölkədə ümumi iqtisadi fəallığın artmasına səbəb olur. Bir çox hallarda vergi yükünün qiy mət indekslərinə uyğun olaraq indeksasiya edilməməsi qiymət artımının avtomatik olaraq vergi yükünü artırmasına səbəb olur. Bu ba xımdan qiymət sabitliyinin qorunması döv lətin fiskal siyasətinə də müsbət təsir edir. Eyni zamanda onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, aşağı inflyasiya səviyyəsi siyasi sabitliyin tə min edilməsi baxımından da böyük əhəmiy yətə malikdir. Ona görə ki, yüksək inflyasi yanın mövcud olması iqtisadi resursların qeyri-bərabər bölgüsünə, bununla da sosial narazılığın artmasına səbəb olur. Son illərdə qiymət sabitliyini qorumaq üçün Mərkəzi banklar tərəfindən tətbiq edilən ən geniş yayılmış vasitə inflyasiyanın hədəf- lənməsi rejimidir. İnflyasiyanın Hədəflənməsi Rejimi ilk dəfə Yeni Zelandiyada tətbiq edilmiş və uğurlu olmuşdur. Daha sonra, xüsusilə də 2007-ci ildə başlanan iqtisadi böhrandan sonra dünyanın bir çox qabaqcıl dövlətləri də bu re jimi tətbiq etməyə başlamışdır (4, səh. 127- 131). Beynəlxalq Valyuta Fondunun hesabatı na görə İnflyasiyanın Hədəflənməsi Rejiminin tətbiq edilməsi dövlətlərin böhranın neqativ təsirlərinə qarşı daha güclü müqavimət göstə rə bilməsinə imkan yaratmışdır. Əvvəllər Mər kəzi banklar məzənnənin hədəflənməsi rejimi əsasında fəaliyyət göstərirdilər. Bu, ölkələrin yerli valyuta məzənnəsini digər inflyasiya sə viyyəsi daha aşağı olan dövlətin valyutasına nəzərən eyni səviyyədə saxlanılmasına xidmət edirdi. Ancaq bu zaman hər hansı dövlətin pul siyasəti digər dövlətin pul siyasətindən asılı olurdu və Mərkəzi bankların faiz dərəcələrinin və ticarət dövriyyəsinin dəyişməsindən irəli gələn iqtisadi şoklara qarşı müqavimət gücü nü azaldırdı (5, səh 46-49). Daha sonra isə Mərkəzi banklar pul təklifinin hədəflənməsi rejimini tətbiq etməyə başladılar. Ancaq pul tələbində baş verən kəskin dəyişikliklər bu re jimi də zamanla uğursuzluğa düçar etdi. Çün ki bu halda Mərkəzi banklar üçün qiymət sabitliyinin qorunması daha da çətinləşdi. Bu proseslər sonda bir çox ölkələri inflyasiyanın hədəflənməsi rejiminə keçməyə məcbur etdi. İnflyasiyanın Hədəflənməsi Rejiminin tətbiqi zamanı elan olunmuş inflyasiya həddinə nail olmaq üçün Mərkəzi Bank pul siyasəti alətləri, transmissiya kanalları vasitəsilə Bank və ma liyyə sektorlarına təsir edərək məcmu tələbi müəyyən edilmiş inflyasiya həddinə uyğun olaraq formalaşdırır. Bu rejimin tətbiqi vasitə silə dövlətlər iqtisadi fəallığın artırılmasına, sahibkarlığın inkişafına və sağlam biznes mü hitinin formalaşmasına nail olurlar. Mərkəzi banklar eyni zamanda minimal
tiyatlar siyasəti makroiqtisadi prudensial siya sətin əsas istiqamətlərindən biridir. Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, kapitala nəza rət sağlam və stabil maliyyə sisteminin möv cud olması üçün vacibdir və maliyyə sistemi 33 05(300)-2017 Maliyyə, kredit və pul tədavülü məsələləri nin həcmi böyüdükcə ehtiyat kapitalına olan ehtiyac da artır. Ümumiyyətlə, bank sektoru iqtisadiyyatda əhəmiyyətli rol oynadığından risk baxımından həmişə ən çox diqqət cəlb edən sahələrdən biri olmuşdur, ona görə də minimal ehtiyatlar siyasəti kommersiya bank larının idarə edilməsində böyük əhəmiyyətə malikdir. Mərkəzi banklar tərəfindən kommer siya bankları üçün minimum kapital normala rının tətbiqi həmin bankların yarana biləcək riskləri qəbul edərək, onların idarəetmə qabi liyyətini artırır. Minimum ehtiyatlar iqtisadi və maliyyə böhranları zamanı bufer rolunu oyna yaraq maliyyə sisteminin stabilliyini qoruma ğa xidmət edir. Əgər bankların mümkün risk lərin qarşısını almaq üçün vəsaiti yoxdursa, o zaman böhran baş verdikdə banklar istər öz müştərilərini, istərsə də investorlarını təhlükə altında qoyur. 2008-2009-cu illərdə baş vermiş böhran minimal kapital məsələsini aktuallaş dırdığından bunun böhran və böhrandan sonrakı dövrdə iqtisadiyyata təsiri istiqamətin də müxtəlif araşdırmalar aparılmışdır. Belə araşdırmalardan biri də dünyanın 55 dövləti nin 800-dən çox bankının 2006-2010-cu illər arasında fəaliyyətinin təhlili əsasında aparıl mışdır. Araşdırmanın nəticəsinə görə aşağı eh tiyat kapitalına malik olan bankların kredit təklifi daha yüksək ehtiyat kapitalına malik olan banklara nisbətən daha çox azalmışdır (6). Minimal ehtiyatlar siyasəti bir tərəfdən pru- densial xarakter daşıyaraq bankları risklərdən qorusa da, digər tərəfdən bu siyasətin sərt apa rılması bankın gəlirlilik səviyyəsinə mənfi təsir edə bilər. Yüksək kapital normalarının tətbiq edilməsi kommersiya banklarının öz kredit siyasətlərini effektiv aparmalarına mane ola raq ümumi iqtisadi aktivliyin azalmasına sə bəb ola bilər. Eyni zamanda kapital normaları bankların daha riskli aktivlər vasitəsilə gəlir əldə etmək istəyinin qarşısını alaraq, sistema tik risklərin tez-tez baş verməsinin və vura biləcəyi zərərin miqdarını azaltsa da, bəzən bu siyasət əks təsirə də malik ola bilər. Belə ki, əgər minimal kapital həddinin bankların gəlir liyinə mənfi təsiri böyük olarsa, bu zaman banklar mənfəəti artırmaq üçün riskli aktivlər cəlb etmək məcburiyyətində qala bilər və bu da minimum kapital tələbinin riskləri azalt maq məqsədinin əhəmiyyətini itirməsinə sə bəb olar. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, yüksək minimal kapital həddi bankların fran- şiza dəyərini azaldır. Çünki bank gəlirlərinin ehtiyat kapitalına yönəldilməsi bankın inves torları üçün gəlirlərin azalması deməkdir. Bu baxımdan minimal ehtiyatlar siyasətinin apa rılmasında Mərkəzi banklar qarşısında daya nan əsas vəzifələrdən biri kapital normalarının elə bir səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsidir ki, bankların fəaliyyətinə mənfi təsir etmədən onları risklərdən qorusun. Ümumiyyətlə, bank lara minimal ehtiyat normalarının tətbiqi XX əsrdə bank sisteminin inkişafında əsas hadi sələrdən sayılır. Ehtiyat normalarının geniş şəkildə tətbiqinin tarixi 1988-ci ilə gedib çıxır. Bu ildə Bazel Komitəsi tərəfindən Bankların kapitalının ölçülməsi məqsədilə Bazel Razılaş ması kimi tanınan sistemin tətbiq edilməsi fikri irəli sürüldü. Bu razılaşmaya əsasən Bankların ehtiyat kapitalı onların sahib olduqları riskli aktivlərinin 8%-i səviyyəsində olmalı idi. Daha sonra isə bu norma tək Bazel Komitəsinə üzv olan dövlətlərdə deyil, demək olar ki, beynəl xalq səviyyədə fəaliyyət göstərən banklara sa hib olan əksər dünya dövlətlərində tətbiq edilməyə başladı. 1996-cı ildə keçirilmiş sorğu əsasında müəyyən olunmuşdur ki, sorğuda iştirak edən 129 dövlətin 90%-ində Bazel Razı laşması tətbiq edilməkdədir (7). Efal-hazırda tətbiq edilən Bazel III prinsiplərinə əsasən mi nimal kapital tələbi 8-12% arasındadır. Lakin İsveçrə, Sinqapur, Britaniya kimi dövlətlərdə bu tələb 12%-dən də yüksəkdir. Mərkəzi Bankların iqtisadiyyatın idarə edilməsində istifadə etdiyi metodlardan biri də açıq bazar əməliyyatlarıdır. Dünya təcrü bəsi göstərir ki, ölkə iqtisadiyyatı inkişaf etdik cə maliyyə bazarları genişlənməyə və dərin ləşməyə başladığından onların daha səmərəli inkişafının təmin edilməsi üçün maliyyə və dövlət orqanlarının nəzarətinə ehtiyac yaranır və bu nəzarətin dolayı yollarla həyata keçiril məsinə çalışılır. Açıq bazar siyasətinin aparıl ması əsasən iki mərhələdən ibarət olur. İlk
Maliyyə, kredit və pul tədavülü məsələləri 05(300)-2017 mərhələdə Mərkəzi Bank tərəfindən əsas ba zarda auksionlar və yeni qiymətli kağızların satışı həyata keçirilir. Sonrakı mərhələdə isə təkrar bazarda mövcud qiymətli kağızlar əsasında iki istiqamətli alqı-satqı əməliyyatları keçirilir. Açıq bazar əməliyyatlarından istifadə etməklə, yəni bazarda qiymətli kağızların alışı nı və satışını həyata keçirməklə Mərkəzi ban klar bank sistemində olan pul ehiyatlarını idarə edə bilirlər. Qiymətli kağızların satışı Mərkəzi Bankın dövriyyədə olan pul vəsaitlə rini cəlb etməsinə, əksinə alışı isə dövriyyədə olan pul vəsaitlərinin artmasına səbəb olur. Pul təklifini azaltmaq üçün Mərkəzi bankların qiymətli kağızları vaxtından əvvəl geri alması təkrar bazarların yaranmasının əsas səbəbidir. Bu baxımdan da açıq bazar əməliyyatları üçün ikinci dərəcəli bazarlar böyük əhəmiyyətə ma likdir. Açıq bazar əməliyyatları həm zaman baxımından, həm də pul vəsaitlərinin idarə edilməsi baxımından Mərkəzi banklara elas- tiklik imkanı yaradaraq iqtisadiyyatı birbaşa vasitələrin səmərəsizliyindən qoruyur. İqtisadi inkişaf baxımından birbaşa vasitələrin azaldıl ması çox əhəmiyyətlidir, çünki daxili bazar bö yüdükcə birbaşa vasitələr daha effektsiz olur və bəzən birbaşa vasitələrin tətbiqi yerli inves torların beynəlxalq bazarlara yönəlməsinə səbəb olur. Ümumiyyətlə, Mərkəzi banklar açıq bazar əməliyyatlarının aparılmasını əsasən iki istiqamətdə həyata keçirir. Birincisi, Mərkəzi banklar dövriyyədə olan vəsaitlərin miqdarını sabit saxlayaraq onların dəyərini, yəni faiz dərəcələrinin dəyişməsini sərbəst buraxır, ikinci istiqamət isə daha passiv istiqamət sayılaraq, əksinə faiz dərəcələrinin sabit saxlanılaraq vəsaitlərin miqdarının dəyişməsinin sərbəst buraxılması vasitəsilə həyata keçirilir. Əksər inkişaf etmiş sənaye dövlətlərində passiv isti qamətə üstünlük verilir. Ancaq inkişaf etməkdə olan dövlətlərdə birinci istiqamətin istifadə edilməsinin bir çox üstünlükləri vardır, inkişaf etməkdə olan dövlətlərin çoxunda qiymətli kağızların satışı üçün ikinci dərəcəli və bank- lararası bazarların effektiv olmaması daha ak tiv, yəni ikinci istiqamətin seçilməsinə gətirib çıxarır. Aktiv istiqamət eyni zamanda əsas məqsədi inflyasiyanın hədəflənməsi olan Mər kəzi banklar üçün daha əlverişlidir. Elastik bazar əməliyyatlarının aparılması üçün az sayda inkişaf etmiş dövlətlərin ideal mühiti vardır. Maliyyə bazarlarının nə dərə cədə dövlət tərəfindən idarə olunması və ba zarda rəqabətlilik səviyyəsindən asılı olaraq Mərkəzi bankların həyata keçirdiyi açıq bazar əməliyyatlarının xarakteri fərqlənir. İdeal mü hit olmadığı təqdirdə bəzən bazar əməliyyatla rının müəyyən məhdudiyyətlər daxilində və ya spesifik zamanlarda tətbiqinə ehtiyac yara nır. Uğurlu açıq bazar əməliyyatları üçün ən yaxşı imkan yaradan üç bazarı göstərmək olar. Bunlara dövlət və Mərkəzi bankların qiymətli kağızlarının satışının, banklararası borc qiy- məli kağızların satışının həyata keçirildiyi və korporasiyalar tərəfindən qısamüddətli qiy mətli kağızların satışının həyata keçirildiyi bazarlar aiddir. Açıq bazar əməliyyatları üçün ən gözəl mühiti dövlət qiymətli kağızlarımın satışının həyata keçirildiyi bazarlar yaradır. Buna səbəb bu bazarların ən az riskə malik olan bazarlar olmasıdır, çünki istənilən halda zərərin aradan qaldırılması üçün dövlətin imkanları daha genişdir. Ancaq onu da qeyd etmək lazımdır ki, qeyri-sabit siyasi və iqtisadi mühit olduqda bu bazarlar da effektiv ola bil mir. Bu baxımdan da siyasi sabitlik və dövlətin öz öhdəliklərini yerinə yetirə bilmə qabiliy yətinin yüksək olması açıq bazar əməliyyatları üçün etibarlı və uğurlu mühit yaradır. Ölkədə ki qeyri-sabitliklə yanaşı Mərkəzi Bank infl yasiyaya yönəlmiş siyasət apararsa, bu da qiy mətli kağızların real dəyərini itirməsinə və investorların bazardan uzaqlaşmasına səbəb ola bilər. Buna görə də səmərəli inflyasiya siyasətinin aparılması açıq bazar əməliyyatları üçün vacibdir. Banklararası borc qiymətli ka ğızlarının və korporasiyalar tərəfindən qısa müddətli qiymətli kağızların satışının həyata keçirildiyi bazarlar dövlət qiymətli kağızları bazarına nisbətən daha az əlverişlidir. Bu, təkcə bu bazarlarda kredit riskinin yüksək olması ilə deyil, eyni zamanda Mərkəzi bank ları çətin seçimlər qarşısında qoyması ilə bağlıdır. Əgər Mərkəzi banklar bu qiymətli ka
05(300)-2017 Maliyyə, kredit və pul tədavülü məsələləri ğızları alarsa, o zaman risk yükünü artırmış olur, yox əgər almaqdan imtina edərsə, onda bazar bu qiymətli kağızlardan tamamilə üz döndərər və bu da öz növbəsində böhrana apara bilər. Buna görə də bir çox hallarda Mərkəzi banklar öz əməliyyatlarını azad kre dit, azad reytinqli agentliklər tərəfindən az kredit riskinə malik qiymətli kağız kimi qiy mətləndirilmiş qiymətli kağızlar əsasında aparır. Bu yanaşmanın mənfi cəhəti ondan iba rətdir ki, bu zaman dövlət borcunun həddi aşağı düşməyə başlayır, bu da kommersiya banklarının özəl sektor qarşısındakı öhdəliklə rinin artmaqda olduğunu xəbər verir. Bu da, sözsüz ki, Bank sektorunda risklərin artması deməkdir. Belə hallarda bəzən Mərkəzi bank lar dövlət qiymətli kağızlarının satışının yarat dığı effekti əldə etmək üçün ancaq pul siyasə tinə xidmət edən xüsusi dövlət qiymətli kağız larının buraxılışını həyata keçirir. Burada əsas məqamlardan biri də kommersiya banklarında likvidlik baxımından inamın formalaşdırılma- sıdır. Yəni banklar Mərkəzi Bank tərəfindən təklif olunan qiymətli kağızların riskdən azad olduğuna inanmalıdır. İstər dövlətin, istərsə də Mərkəzi bankların qiymətli kağızların satışının həyata keçiriləcəyi etibarlı bazara ehtiyacları vardır. Bazarın eti barlı olması isə iştirakçılarda dövlətin öz öhdə liklərini yerinə yetirmək gücündə olmasına inamın formalaşdırılmasmdan və bazarın şəf faflığından asılıdır. Bazarın şəffaf olması, yəni bazar haqqında məlumatların təhlil edilməsi üçün açıq olması daha çox iştirakçının cəlb edilməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Bazarın səmərəliliyini artırmaqdan ötrü Mərkəzi bank lar iştirakçılar üçün fəaliyyət standartlarını da müəyyənləşdirir. Burada əsas məqsəd bazar iştirakçılarının fəaliyyəti üçün istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsi və onlardan hansı nəticə lərin gözlənildiyinin çatdırılmasıdır. Bu da Mərkəzi bankların nəzarətinin mərkəz nöqtəsi sayılır və statistika və pul aqreqatları əsasında müəyyənləşdirilir. Ancaq Mərkəzi banklar nə zarətin bundan daha sərt formaya keçməsinə imkan vermir. Ona görə ki, nəzarətin sərtləş- dirilməsi iqtisadiyyata birbaşa təsir etmək metoduna çevrilər, bu da Mərkəzi banklara olan inamın azalmasına və etibarlılığın itməsi nə gətirib çıxara bilər. Buna görə də Mərkəzi banklar balanslı siyasət apararaq açıq bazar əməliyyatları üçün likvid mühit yaradır. Mərkəzi bankın pul təklifini azaltmaq üçün qiymətli kağızların satışını həyata keçirməsi yalnız o zaman monetar əməliyyat sayılır ki, əldə edilən vəsaitlər dövlət xərcləmələrinə yö nəlməmiş olsun. Bunu təmin etmək üçün Mər kəzi banklar adətən xüsusi fond yaradaraq ancaq monetar məqsədlər üçün istifadə edir. Belə fondun mövcud olması Mərkəzi bankla rın qiymətli kağızların satışı vasitəsilə pül tək lifini azaltmaq siyasətinin daha effektiv olma sına imkan yaradır. Belə fond rolunda bir çox inkişaf etmiş dövlətlərdə «diskont pəncərə» çıxış edir. Mərkəzi banklar açıq bazar əməliy yatlarının daha effektiv olması üçün kommer siya banklarının Mərkəzi Bankdan qiymətli kağızlar vasitəsilə pul vəsaitlərini cəlb etməsi nə, yəni diskont pəncərəyə limiti müəyyən ləşdirir. Bu vasitə ilə Mərkəzi banklar dövriy yədə olan pul vəsaitlərinin idarə edilməsinə nail olur. Limit həddinin aşılmaması üçün müxtəlif cərimələr və ya sərt alətlərdən istifadə edilir. Belə sistem Amerika Birləşmiş Ştatları və Avropanın bir çox qabaqcıl dövlətləri tərə findən də tətbiq edilir. Lakin onu da unutmaq olmaz ki, bu məsələyə Mərkəzi banklar həssas yanaşmalıdır. Çünki tətbiq edilən məhdudiy yətlərin səviyyəsi bazardakı maliyyə duru muna nəzərən yüksək olarsa o zaman göz lənilməyən likvidlik tələbinə bank sistemi gec reaksiya verə bilər və bu da aparılan siyasətin səmərəliliyinin azalmasına gətirib çıxarar. Bu na görə də Mərkəzi banklar bu istiqamətdə ciddi nəzarətin aparılmasını və limitin qaldırıl masını mərhələlərlə həyata keçirməlidirlər. Mərkəzi bankların eyni zamanda banklar qar şısında minimal vəsaitlər tələbini qoyması açıq bazar əməliyyatlarının səmərəliliyini artırır. Açıq bazar əməliyyatlarının geniş vüsət alması minimal vəsait səviyyəsinin idarə edilməsinə olan marağı azaltmaqdadır. Buna səbəb isə minimal vəsait tələbinin bankların rəqabətlilik qabiliyyətini bazarda iştirak edən digər maliy
Maliyyə, kredit və pul tədavülü məsələləri 05(300)-2017 yə institutlarına nəzərən azaltmasıdır. Nəticədə bir çox dövlətlərdə minimal vəsait tələbi tədri cən azaldılmış və bəzən tamamilə ləğv olun muşdur. Ancaq onu da qeyd etmək lazımdır ki, minimal vəsait tələbi daha kiçik bazara malik olan dövlətlərdə pul dövriyyəsinin idarə edil məsi baxımından daha səmərəlidir. ƏDƏBİYYAT 1. Michael B. The Brief History of Central Banks // Federal Reserve Bank of Cleveland. 2007 2. Knodell J. Central Banking in the Mod ern World: Alternative Perspectives // Edward Elgar publication, p 262-281. 2004 3. Fischer S. Modern Central Banking // London School of Economics, p 262-304. 2012 4. Svensson L. Monetary econmics // Na tional Bureau Of Economic Research. 2010 5. Roger S. Inflation Targeting Turns 20. IMF Working Paper, Finance & Development, Vol 47, No 1. 2009 6. Kapan T., Camelia M. Balance sheet strength and Banklending during the global financial crisis. IMF Working Paper 13/ 102.2013
7. Padoa T. Speech given at the Ninth Inter national Conference of Banking Supervisors, Stockholm, 1996
В статье раскрыта роль и значение Центрального Банка в управлении экономикой. Об основана роль Центрального Банка в обеспечении динамики в экономике, разяснена не обходимость его создания. Также разяснено направление деятельности Центрального Банка в разных ситуациях развития экономики и отмечена значимость её параметров. Роль Цент рального Банка в экономике была обоснована как эмиссионный центр, как банк банков, как главный расчётный центр и т.д.
The article describes the role and importance of a Central Bank in regulating the economy. The role of a Central Bank has been proved and the necessity in its establishment has been explained. The functional dimensions under different economic development scenarios and the importance of each parameter have been revised. The main roles of a Central Bank are given as the emission center, the Bank of banks and the main processing center etc. 37 Yüklə 127,38 Kb. Dostları ilə paylaş:
|