“Mən fəxr edirəM ki, AzərbAycAnlıyAM!”

bAyTArlıq

   Elmi-praktik jurnal

26

Müasir dövrdə respublika əhalisini ət və 

süd məhsulları ilə təmin etmək ücün heyvan-

darlığın inkişafına daha ciddi diqqət ye tiril-

məlidir. Lakin bu işin müvəffəqiy yətlə həllini 

bəzi  obyektiv  səbəblər,  xüsusən  mal-qara-

nın  xəstəlikləri,  o  cümlədən  yoluxmayan 

daxili  xəstəliklər  ləngidir.  Bu  xəstəlik lərin 

bir  coxu  hələ  qədim  zamanlardan  öy rə nil-

miş və onlara qarşı mübarizə tədbirləri ha-

zırlanmışsa da, onlardan hələ öyrənilməyəni 

və heyvandarlığa xeyli ziyan vuranı da var-

dır. Belə xəstəliklərdən biri də respublikada 

ilk dəfə 1988-ci ildə qeydə alınmış qarama-

lın xroniki hematuriya xəstəliyidir.

Qaramalın  xroniki  hematuriya  xəstəliyi 

dünyanın  əksər  ölkələrində, Avropada  (Yu-

nanistan, Macarıstan, Rumıniya, Fransa, Al-

maniya, İsvecrə, İngiltərə, İtaliya , Belcika), 

Asiyada  (Hindistan,  Pakistan),  Afrikada 

(Keniya,  Konqo),  Amerikada  (ABŞ,  Ka-

nada,  Kolumbiya)  və  Avstraliyada  ,  Rusi-

yada  (Şərqi  Sibirin  Kamcatka  vilayətində, 

Krasnoyarsk,  Altay  bölgələrində),  Gürcüs-

tan və Ukranya Respublikalarında müəyyən 

olunmuşdur.  Azərbaycan  Respublikasında 

isə xəstəliyi Astara, Lerik, Lənkəran və Ma-

sallı rayonlarının dağlıq sahələrində yerləşən 

təsərrü fatlarında qeydə alınmışdır.

Xəstəliyin yayılmasına dair əldə edilmiş 

ədəbiyyat  materiallarına əsasən  dünya  üzrə 

başlıca  bir  ümumi  cəhəti,  onun  bir  qayda 

olaraq subtropik iqlimli dağ-meşə sahələrində 

saxlanılan heyvanlarda baş verməsidir.

Tədqiqatçılar qaramalın xroniki hematu-

riya  xəstəliyini  öyrənməyə  başlayandan, 

onun müalicə və profilaktikasına dair də ax-

tarışlar aparmışlar. Lakin etioloji faktor ay-

dınlaşdırılmadığından  onlar  effektli  nəticə 

verməmişdir. Məsələn bir qrup müəllif (Qing 

1888,  Butozan  1935,  Bengir  1938)  xronik 

hematuriyalı xəstəni müalicə etmək üçün si-

dik kisəsini zəy, tanin, qurğuşun sirkə turşu-

sunun duzu, yod-qliserin məhlulları ilə yu-

mağı məsləhət biliblər. Digər qrup isə (Voner 

1897,  Settler  1928,  Gvesitadze  1943,  Cu-

buq  və  Qritesenko  1953)  müalicə  məqsədi 

ilə ayıqulağı bitkisini, kalium yodu, kollar-

qolu, afenili, santonini, fenotiazini, qusdurucu 

daşı, urotropini, streptosidi, metilen abısını 

daxilə işlətməklə sınaqdan  keçirmişlər.  La-

kin  göstərilən  preparatların  işlənməsindən 

sonra xronik hematuriya ilə xəstə heyvanın 

ümumi  vəziyyətində  yaxşılaşma  əmələ 

gəlmişsə də, xəstəlik müalicə olunmamışdır.

Tədqiqatçıların verdiyi məlumatlara görə 

bu xəstəlikdə müalicənin effekti hematuriyanın 

formasından aslıdır. Belə ki, onlar xəs təliyin 

mikrohematuriya  formasında  simptomatik 

müalicənin  effekt  verdiyini,  makrohematu-

riya formasında isə  vermədi yini qeyd  edir-

lər.  Yəni  xəstəliyin  bu  formasında  spesifik 

müalicə vasitəsi hələ tapılmamışdır.

UOT 619:618.11.087.72

qArAMAlın HeMATuriyA xəSTəliyinin ÖyrənilMəSi 

və OnA qArŞı MübArizə Tədbirlərinin HAzırlAnMASı

Abdullayev M.Q., Eyyubov İ.Z.,

Əlişzadə S.C., Babayeva T.Y., Aşurova T.N.

Azərbaycan Elmi Tədqiqat Baytarlıq İnstitutu

AÇAr SÖzlər: qaramal, müalicə, eritrositlər, qan 

keyWOrdS: a cattle, treatment, erythrocytes, blood

---

27

Elmi-praktik jurnal   

bAyTArlıq

V.P.Qromova və başqalarına görə (1969) 

xəstəliyin makrohematuriya formasının baş-

lanğıcında urutin preparatı yaxşı nəticə ve-

rir. Eyni nəticəni İngiltərədə qaramalın Orl-

yak Ayıdöşəyindən iti zəhərlənməsi zamanı 

batil  spirti  işlətməklə  əldə  etmişlər  (B.

 

V.

 

Par-

tevaniya və b., 1988). Lakin müəyyən olun-

muşdur ki, müalicə olunan heyvanlar sonra-

dan yenə də xəstələnə bilərlər. 

Xəstəliyin hematuriya formasını müalicə 

etmək  ücün  B.V.Partesvaniya  və  başqaları 

(1988)  yem  payından  Orlyak  Ayıdöşəyini 

çıxardıqdan sonra simpomatik müalicə kimi 

kalsium  xlorid,  akorutin  (“C”  vitanimi  və 

rutin ), urotropin, ammonium xlorid prepa-

ratları və autohematuriya işlədib, 30 gündən 

sonra mikrohematuriyanın tamam kəsildiyini 

qeydə almışlar. Buna baxmayaraq bu tədqi-

qatçılar makrohematuriyanı yenə də müalicə 

olunmaz xəstəlik kimi göstərirlər.

Xəstəliyin  profilaktikasına  dair  aparılan 

işlər  də  ümidverici  deyildir.  Bu  sahədə  bir 

sıra tədqiqatçılar əsas tədbiri Orlyak Ayıdöşəyi 

bitkisinin  heyvan  örüşlərindən  dərin  şum-

lama üsulu ilə məhv edilməsinə və heyvan 

orqanizminin bu bitki zəhərinə qarşı davam-

lığının artırılmasına yönəldiyini göstərmişlər.

B.Q.Petrenko  və  A.V.Cubrina  (1956) 

xronik  hematuriya  xəstəliyinə  qarşı  profi-

laktiki  tədbir  işləyib  hazırlamaq  üçün  xü-

susi  təcrübə  qoymuşlar  və  müəyyən 

etmişlər  ki,  cavan  qaramalı  tamkeyfiyyətli 

yemlərlə  yemləndirdikdə  onlar  xroniki  he-

maturiya  xəstəliyinə  qarşı  davamlı  olurlar. 

B.

 

V.

 

Partes vaniya  və  başqaları  isə  (1988) 

profilaktik  tədbir  üçün  Orlyak  Ayıdöşəyi 

bitkisini  heyvanların  yeminə  qarışdırma-

mağı və heyvanları bu bitki olan sahələrdə 

otarmamağı təklif edirlər.

Yuxarıda qeyd olunan ədəbiyyat materi-

allarını  yekunlaşdıraraq  belə  nəticəyə 

gəlmək  olar  ki,  qaramalın  xroniki  hematu-

riya  xəstəliyinin  müalicə  və  profilaktikası 

hələ  tam  işlənib  hazırlanmamış  və  xəstəli-

yin səbəbinə qarşı spesifik müalicə vasitəsi 

müəyyən olunmamışdır. 

Məsələnin  aktuallığı  nəzərə  alınaraq  

Azərbaycan Elmi-tədqiqat Baytarlıq İnstitu-

tunun laboratoriyasında xroniki hematuriya-

nın  ağır  forması  ilə  (makrohematuriya) 

xəstələnmiş inəklərin qanını, sidiyini və da-

xili orqanlarını müayinə etməyi qərara aldıq.

Təcrübəni  xroniki  hematuriyanın  ağır 

forması (makrohematuriya) ilə spontan xəstə 

olan, Lerik rayonunun Vizəzəmin kəndindən 

alınmış 3 baş (1437, 1222 və 1505 invertar 

nömrəli) eyni klinik əlamətli inək üzərində 

qoyduq. Onların gündəlik yem payını aşağı-

dakı yemdən ibarət təşkil etdik:quru yonca 

otu  –  6  kq,  arpa  yarması  –  2  kq,  göy  ot  – 

4-5  kq  (vaxtaşırı),  yalama  formasında 

yemək duzu.

Ədəbiyyat  məlumatlarına  və  aparılan 

təsərrüfat müşahidələrinə əsasən xronik he-

maturiyanın  ağır  formasında  (makrohema-

turiya)  müalicə  tədbiri  aparılmasında  təbii 

sağalma  halları  qeydə  alınmadığından  və 

təcrübəyə daxil etdiyimiz xəstələrin baş he-

sabı  ilə  miqdarı  az  olduğundan  (3  baş) 

nəzarətdə xəstə heyvan saxlanılmadı.

Müalicə ümumi və yerli formada hər üç 

baş xəstə üzərində aparıldı. Orqanizmdə baş 

vermiş patoloji proseslərin aparılan müalicə 

əməliyyatları  nəticəsində  geriyə  inkişaf  di-

namikasını  müəyyən  etmək  məqsədi  ilə 

təcrübə heyvanlarında klinik, qanlarında mor-

foloji, biokimyəvi, sidiklərində fiziki, kimyəvi 

və  mikroskopik  müayinələr  aparıldı. 

Müayi nələr müalicədən əvvəl üç dəfə (sta-

tus müayinəsi) və müalicədən sonra başlan-

ğıc  dövrdə  hər  5  gündən  bir,  sonralar  isə 

9-14 gündən bir aparıldı. Müayinə üçün qan 

və  sidik  hər  dəfə  səhər  vaxtı,  heyvanlar 

yemlən dirilməmiş və suvarılmamışdan əvvəl 

götürüldü.

Hər  müalicə kursundan  sonra  müayinə-

lərin  göstəriciləri  inəklər  üzərində  aparılan 

status  müayinəsinin  müvafiq  göstəriciləri 

---