Ámeliyjumıs Tema

11- Ámeliyjumıs
Tema: Bir jıllıq xosh iyisli-zirabar ósimlikler arpabodiyan., koriyandr, palız ukropı túrleriniń bioekologik ózgeshelikleri, dárilik qásiyetleri hám olardı jetistiriw texnologiyası boyınsha sıpatlama beriw
Anissimon (ápiwayı ) arpabádiyan o'simligini ósiriw texnologiyası
Ápiwayı arpabodiiyon iyoki aq ziyre-ukrop h'idi anqib turatuǵın bir jıllıq iyoki eki jıllıq ósimlik bolıp, Ózbekstanda tarqalǵan barlıq suwǵarılatuǵın erlerde iyoki jawınnan suw ishetuǵınkor erlerde h'am ósetuǵın iyorug'sevar hám qurǵaqlıqqaiykemlesetuǵın ósimlik h'isoblanadi. Arpabodiiyon ushın h'aydab egiletuǵın hám gúzlik eginlerden bosagan erlerdi ajıratıw usınıs etiledi. Arpabodiiyon egiletuǵın erlerdi kuzda h'aydashdan aldın mah'alliy tóginler hám superfosfat berip 25 — 28 sm tereńlikte sapalı etip h'aydab qóyıladı. Sizot suwining júze'i tereń hám iyog'ingarchilik kem bolatuǵın erlerde azottógininen gektar h'isobiga 20—30 kg beriw maqsetke muwapıq boladı.
Arpabodiiyon o'simligini urıwların kuzda hám erte bah'orda h'am egiw múmkin. Egiwden aldın er tegislenedi hám otaq qaldıqlarınan tazalanadı.Urıwın mart ayınıń aqırı hám aprelning baslarında topıraq h'arorati 15—17°S bolǵanda qatar araları 60—70 sm etip 1—2 sm tereńlikte palız eginleri seyalkalari menen gektarına 8—10 kg den urıw sarplap egiledi. Urıwlardı bir tegis egiliwi ushın iyog'och qawızları, qum iyoki shirindine aralastırıp egiw usınıs etiledi.
Bah'orda egilgen urıwlar 6—8 kúnde kógerip shıǵadı. Kuzda egilgen urıwlardıń bir bólegi suwıq tushguncha kógerip shıǵadı hám maysaları topgulbarg formasında qishlaydi. Saqlap qalınǵan eginler degi maysalardıń bir bólegi topgulbarg h'olatida boladı hám ekinshi jılı gúlley baslaydı. Arpabodiiyonni jaqsı ósiwi hám rawajlanıwı ushın onı birlew, otaqlardan tazalaw hám Aralarına qayta islewden baslanadı. Birinshi kúnlerde maysalardıń aste ósiwi kuzatila baslaydı hám otaqlar arasında qalıp ketpewi ushın erlerdi kultivatsiya hám yumshatib turıladı. Arpabodiiyon tıǵız egilgende iyoki biygana ot kóbeyip ketkende bah'or ceriyomg'ir kelip ósimliklerde zıyankes hám kesellik payda bolıwın aldın alıw kerek boladı. Ósimlik toplarınıń qısıqlıǵı bir metrge 10—15 donadan artıq bo'masligi kerek. Birinshi jılı ósimliktiń túbir sistemasına zálel etkazmasdan eh'tiiyotkorlik menen qatar aralarına qayta islew usınıs etiledi. Topıraqtıń ızǵarlıǵı hám ósimliktiń h'olatiga qaray suwǵarıwdı siyasiy gruppalap ótkeriw kerek. Máwsim dawamında 6—7 ret suwǵarıladı.
Ekma kashnich — Coriandrum Sativum L ósiriw texnologiyası.
Kashnich egiletuǵın maydanlardı kuzda h'aydashdan aldın gektar h'isobiga 20—25 tonna mah'alliy tógin hám 40—45 sap superfosfat menen azıqlantirib 25—27 sm tereńlikte sapalı etip h'aydab qóyıladı. Kashnich ónimli hám ashıq erlerde jaqsı ósedi. Erni kuzda h'aydalganda topıraqtıń suw ótkiziwchanligi, h'avo almasınıwı hám azıqa rejimi jaqsılanadı. Otaqlar urıwı, zıyankes hám kesellik qozǵawtıwshı mikroblar muǵdarı azayadı.
Kashnich suwıqqa shıdamlı ósimlik, onıń urıwı 8—10°S kógerip chiqa baslaydı, sol sebepli onıń urıwların bir tegis undirib alıw ushın birdey tereńlikte egiw, normasına ámel qılıw, nál qalıńlıǵı birdey bolıwı topıraq namidan waqtında paydalanıwına itıbar beriw kerek boladı.
Kashnich urıwın kuzda iyoki erte bah'orda tar qatarlap iyoki qatar araları 45 sm, 3—4 sm tereńlikte palız eginleri ekadigan úskenelerde gektar h'isobiga 10—
15 kg urıw sarplap optimal (topıraq h'arorati 14—15°S) Múddetlerde egilse náller 7—8 kúnde tolıq ósip shıǵadı hám suwǵarıladı.Maysalar ósip shıqqannan keyin otaqlardan tazalanadı, túbirge zálel etkazmasdan aralarına ishlov beriledi.
Kashnichdiń vegetatsiya dáwiri 90—120 kún dawam etedi.Kashnich rawajlanıw dáwirine azıqa elementlerge júdá qatal h'isoblanadi.Onıń jaqsı ósiwi hám rawajlanıwı ushın qatar aralarına qayta islew menen birge gektar h'isobiga 30—40 kg den azot, 20 kg den kaliy tógini menen azıqlantiriladi. Kashnich gúllew hám kesiw dáwirinde ekinshi márte gektarına 40 kg den azot, 20 kg fosfor hám 30 kg kaliy tógini menen azıqlantiriladi.
Kashnich qurǵaqlıqqa shıdamlı ósimlik bolıwına qaramastan ósiw hám mıywe tugish dáwirinde kóp ızǵarlıqtı talap etedi. Maysalardı juwıp ketpew ushın suwǵarıw jumısları eh'tiiyotkarlik menen alıp barılıwı kerek. vegetatsiya dawamında
10—12 retge shekem suwǵarıladı.Agrotexnikalıq ilajlardı joqarı dárejede ótkerilgen maydanlardan gektarınan 1000—1200 kg h'osil jıynap alıw múmkin.

Shivid, poliz shividi (poliz ukropi) – Ukrop paxuchiy (ogorodnıy ili dushistıy)

– Anethum graveolens L.
Jabayı h'olda shivid Ovrupani shanubiy rayonlarında, Xindiston, Egipet hám Xabashistonda (Efiopiyada ) ushraydı. Palızlarda tatımlıq ósimlik retinde keń
kóleminde o'stiriladi. Shivid Ziradoshlar (Qasnaqguldoshlar) shańaraǵına tiyisli bir jıllıq ot ósimlik. Poyasi tik o'suvchi, shoxlangan, bálentligi 40 -120 sm (bazan 200 sm ge shekem ). Japıraqları ipsimon bóleklerge eki ret patsimon bóleklengen bolıp, poya hám shaqlarında bandi (poyaning tómengi bólegindegileri) yamasa qısqa qini (poyaning orta hám joqarı bólegindegileri) járdeminde izbe-iz o'rnashgan. Mayda, sarı reńli, besbólekli gulleri quramalı qasnaq gulto'plamiga jaylasqan. Mıywesi - tegis,jumsaq -ellipssimon, gúńgirt reńli qos doncha (pıste).
Aprel-may aylarında gúlleydi, mıywesi may-iyunda etiledi.
Awqatqa shividni bargi tatımlıq mah'sulot retinde isletiledi. Shivid bargiawqatqa jaǵımlı mazalı hám xosh iyisli xid beredi. Onı jańa úzilgen bargi basqa tatımlıq ósimlikler menen birge awqat waqtında dasturxanǵa qóyıladı. Shivid bargini salatlarga, suyıq hám gewek tamaqlarǵa, suwıq zakuskalarga solinadi. Ósimlikti gullep turǵan (bazan mıywelenganini h'am) er ústki bólegin pomidor, qıyar, kapusta hám basqa palız eginlerilerdi duzlawda, olardı konservalawda hám marinadlartayarlawda qollanıladı. Mevasini efir moyidan azıq-túlik sanaatında (konservalar,araq, likyor hám basqa mah'sulotlar tayarlawda ) keń kóleminde foyodalaniladi.
Shividni er ústki bóleginiń quramında 1, 5 % efir moyi, vitamin S, v1, v2 hám RR, karotin, pantoten hám foliy kislotalar, flavonoidlar (kvertsetin, izoramnetin,kempferol hám vitsenin), organikalıq kislotalar, mineral (kaliy, temir, kaltsiy, fosfor hámbasqa elementlerdiń duzları ) hám basqa elementlar bar. Mıywesi óz quramında 4 % ge shekem efir moyi, 20 % ge shekem may, belok, flavonoidlar, kumarinlar hám basqa birikpeler saqlaydı. Shivid efir moyi kóp muǵdarda karvon hám apiol, taǵı limonen, fellandren hám basqa terpenoidlardan shólkemlesken.