6
olur. Belə bir psixoloji vəziyyət, təbii ki, passiv, ümidsiz, zəif,
məqsədsiz yaşayan ümmət meydana çıxaracaqdır. Bu ümmətə
xudbinlik, neqativlik, əməkdaşlıq ruhunun zəifl iyi, kollektiv
şüurdan uzaqlıq xasdır. Elə isə bu cür diktəedici, qorxuducu
“özünüləğv” ritorikasının etiraz və mənfi əks-reaksiya doğur-
ması, şüursuz şəkildə özünümüdafiəyə səbəb olması təəccüblü
deyildir. Bu vaxt “egosentrizm” (pisliyi əmr edən bioloji-
heyvani nəfs) meydana çıxır. Sonuncu isə fərdiyyətçiliklə,
özünəqapanma ilə, eqoizmlə seçilir.
Mədəni Quran dünyagörüşünə gəlincə, ilk dövrlərdə səmərəli
və məhsuldar olmuşdur. Çünki stimullaşdırıcı təbiəti ilə seçilir,
fərdi və kollektiv müstəvidə “özünütəsdiq”i təmin edirdi. Bu
dünyagörüşü formasında sevgi, istək və qane hissləri qorxutma
və qorxuya qalib gəlir. Bununla da, insan mədəni şahidliyi
həyata keçirməklə, fərdi və ictimai müstəvidə aktiv icraçılıq
nümayiş etdirməklə həyatda özünü təsdiqləyir. Bu, univer-
sal Quran mədəni dünyagörüşünün özüdür. Bu dünyagörüşü
onun fitri-mənəvi, fiziki tələbatlarına cavab verir. Məcburiyyət
və ədalətsizliyə əsaslanan, pisliyi əmr edən ani heyvani istəklər
əsas götürülmür. “Güclü haqlıdır” qaydası bu dünyagörüşündə
qəbuledilməzdir. Fiziki-maddi ehtiyacların təmininə gəlincə,
bu, fitrət və vicdanla səsləşən sağlam üsullarla baş verir. Bu
üsullar ədalət, yaxşılıq, qardaşlıq, sülh dəyərlərinə söykənir. Bu
dünyagörüşündə “Güc haqqındır” qaydası məqbuldur (vicdan
və ya özünü qınayan nəfs). Bu minvalla insan oğlu sağlam, fitri
yollarla özünü təsdiqləyir, rəbbini razı salır. Sağlam fitri üsullar
fiziki-mənəvi ehtiyaclara cavab verir, mədəni cəmiyyətin qurul-
masını təmin edir. Allah Təala buyurur:
“(Ya rəsulum! Ümmətinlə birlikdə) batildən haqqa tapı-
naraq (pak bir müvəhhid, xalis təkallahlı kimi) üzünü Al-
lahın fitri olaraq insanlara verdiyi dinə (islama) tərəf tut.
Allahın dinini (Onun yaratdığı tövhid dini olan islamı) heç
vəchlə dəyişdirmək olmaz. Doğru din budur, lakin insanların
7
əksəriyyəti (haqq dininin islam olduğunu) bilməz” (ər-Rum,
30).
Peyğəmbər və Raşidi xəlifələri dövründən sonra səhabələr
nəslinin yox olması ilə islam dünyagörüşünü tədricən bürüyən
“duman” meydana çıxdı. O səhabələr nəslinin ki, onları
nümunəvi müəllim və təbliğatçı vasitəsilə Qurani-Kərim tərbiyə
etmişdi. Yaşlanma, dünyadan köçmə və şəhid düşmə halları bu
nəslin tükənməsinə səbəb olmuşdu. Bədəvi ərəb qəbilələrinin
əks-inqilabı nəticəsində yaranan müharibə vəziyyəti, bu üsya-
nın yatırılmasından sonra dövrün azğın Sasani və Bizans im-
periyaları ilə aparılan hərbi kampaniyalarda iştirak səhabələrin
sayını əhəmiyyətli dərəcədə azaltmışdı. Bu səbəbdən fəth or-
dularına ərəb qəbilələrindən əsgər toplanmağa başlandı. Bu
qəbilələr tam şəkildə “tərbiyə” edilməmişdi. Nəticədə bədəvi
ərəblər islam ümmətinin ordusu və hərbi qüdrətində, siyasi
həyatında üstünlük əldə etmişdilər. Bu qəbilələr, dediyimiz
kimi, islamı yenicə qəbul etmişdilər, irqçi-qəbilə elementləri
onlarda güclü idi.
Bədəvilərin gənc ümmətin siyasi həyatında hakim qüvvəyə
çevrilməsinin, siyasi olanın dini olana nəzarət etməsinin nə ol-
duğunu və bu vəziyyətin doğurduğu despotluq və korrupsiya-
nı yaxşı dərk etməliyik. Peyğəmbər
(Ona Allahın xeyir-duası və salamı olsun!)
bu barədə əvvəlcədən xəbər vermiş, özündən sonra sapqınlıq
və fitnə-fəsadın meydana çıxacağını bildirmişdir. Bu fitnə-
fəsadın siyasi-ictimai və iqtisadi həyata, ən əsası isə müsəlman
dünyagörüşünə təsiri dağıdıcı olmuşdur.
Bədəvi ərəb qəbilələri Ərəbistan yarımadasının səhra təbiəti
səbəbindən həm Cahiliyyət dövründə, həm də islam meydana
çıxdıqdan sonra mədəni çatışmazlıqdan əziyyət çəkirdilər. Çün-
ki bu yarımada geniş səhraları və hündür dağları səbəbindən o
dövrün mədəni dünyasından təcrid edilmişdi.
Bədəvi ərəb qəbilələrinin hakim mövqe tutmasının siyasi
həyata mənfi təsirləri Raşidi xilafətinin yıxılması və Əməvilərin
8
hakimiyyətə gəlməsindən sonra özünü göstərdi. Həmçinin bu
qəbilələrdəki bədəvilik, Cahiliyyət dövründən qalma irqçilik
anlayışı səhabələrin – ənsar və mühacirlərin fəaliyyətində əks
olunmuş Quran mədəni dünyagörüşündə “bulanma”nın yaran-
masına səbəb oldu. “Bədəvi ərəb qəbilələrinə xas vəziyyətin
diktə etdiyi qarmaqarışıq ritorikanın mənbə rolunu oynadı-
ğı bədəvi dünyagörüşü islam dünyagörüşünün yerini tədricən
tutmağa başlamışdı”.
Nəticə etibarı ilə, real siyasi həyatda islam dünyagörüşü bir
çox cəhətdən “bulanıqlıq” və “əlilliy”ə məruz qaldı. Bu da öz
növbəsində dinin tədricən hakim təbəqənin maraqlarına tabe
etdirilməsinə, dövlət qurumlarının tənəzzül edib despotizmin
möhkəmlənməsinə, ictimai, siyasi və iqtisadi həyatda korrup-
siyanın yayılmasına şərait yaratdı.
Bədəvi Cahiliyyət irsi, ümmətdaxili tarixi proseslər, xalqla-
rın islamı qəbul etməsi, müsəlman mədəniyyəti və dünyagörü-
şünün həmin xalqların mədəniyyətləri ilə, xüsusən Aristotelin
formal məntiqinə əsaslanan yunan mədəniyyəti ilə inteqrasi-
yası – bütün bunların nəticəsində ideoloji-dini qarmaqarışlıq
daha da artmış, vaxt keçdikcə islam mədəni dünyagörüşü daha
çox təhrifə məruz qalmışdır. Bu da öz növbəsində ümmət
ruhunun daha çox zəifl əməsi ilə nəticələnmişdi. Bu vəziyyət
Əməvilər sülaləsinin hakimiyyətinin sonlarına yaxın daha qa-
barıq şəkildə özünü büruzə vermişdi. Ümmətin siyasi bütün-
lüyü pozulmuş, əsas prinsiplər arxa plana keçmişdi. Halbuki
başlanğıcda bu prinsiplər xəlifəlik (varislik) və tövhid ruhu
ilə islam mədəniyyətini irəliyə aparmış, fitrəti qidalandırmış,
icraçılıqda əxlaqı əsas tutmuş, müsəlmanlara ədalət, qardaşlıq,
şura, azadlıq və məsuliyyət şüuru aşılamış, yer üzünü abadlaş-
dırma vəzifəsi yükləmişdir.
Qeyd edək ki, mədəni geriləmə ilə eyni vaxtda maddi yığım
özünü göstərmişdir. Yəni, vaxt keçdikcə islam mədəniyyətində
maddi rifah artmışdı. Bu səbəbdən başlanğıcda bu maddi ri-
Dostları ilə paylaş: |