MƏDƏNİ-MƏNƏVİ İRSİMİZİN MƏHVİ və ERMƏNİ TERRORU
r
Siz erm əniləri 8 yaşında sa f və məsum qız kim i təsəvvür edirsiniz.
Pərvanə Əliyeva,
Siz tamam ilə səhv mövqedəsiniz. Erm ənilər öz qəddar davranışları ilə
AMEA Memarlıq və incəsənət institutunun dissertantı,
nə qədər qaniçən xalq olduqlarını göstərdilər.
Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri
E-mail: aliyeval98i@ yahoo.com
Lord Kerzon,
13 mart 1920
Ermənilərin türk dünyasına qarşı təcavüzünün faciəli nəticələri
təkcə tarixi ərazilərimizin zəbt edilməsi, insanların öz yurd-yuvasında
qaçqına və məcburi köçkünə çevrilməsi ilə məhdudlaşmır, daş
naklar tarixi-mədəni, dini abidələrə, musiqi irsinə və etnik-mədəni
dəyərlərə də ağır zərbələr vurmuşlar. Məlumdur ki, Azərbaycanın
mədəniyyəti və memarlığı da xalqın minillik tarixinin ayrılmaz
hissəsi kimi islam irsi mənbələrindən biridir, işğala məruz qalmış
ərazilərdə erməni təcavüzkarları tərəfindən islam irsinə vurulmuş
ağır zərərlər, islam mədəniyyətinə aid dini-tarixi abidələrin, xüsusən
məscidlərin, alban məbədlərinin, qədim məzarlıqların, arxeoloji qa
zıntıların, muzeylərin, kitabxanaların, rəsm qalereyalarının, dövlət
teatrlarının, musiqi məktəblərinin tam və ya qismən dağıdılması,
zəbt edilmiş muzeylərdən çoxsaylı qiymətli əşyaların, milyonlar
la kitab və tarixi əlyazmaların çıxarılması və məhvi faktları daim
diqqətdə saxlanılmalı və beynəlxalq ictimaiyyətə təqdim olunmalıdır,
islam Əməkdaşlıq Təşkilatının (İƏT) toplantılarında da Ermənistanın
tgcavüzü nəticəsində işğal olunmuş torpaqlarımızda islam tarixi
və mədəniyyət abidələrinin məhvi və dağıdılması haqqında bir sıra
qətnamələr qəbul edilib. Həmin sənədlərdə Azərbaycan Respublika
sının erməni vandalları tərəfindən işğal olunmuş ərazilərində islam
sivilizasiyasının tam məhv edilməsinə yönəldilmiş vəhşi hərəkətləri
kəskin şəkildə pislənilir (1).
Mədəni mülkiyyətin həm dinc dövrdə, həm də müharibə zama
nı mühafizəsi məsələlərində 1945-ci ildə nizamnaməsi qəbul edil
miş BMT-nin Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatının (YUNESKO)
rolu böyükdür. Təşkilatın nizamnaməsinin 1-ci maddəsinin 2-ci
bəndində onun vəzifələrindən biri kimi bəşəriyyətin ümumdünya
irsinin - kitabların, incəsənət əsərlərinin və tarixi-elmi əhəmiyyətli
abidələrin qorunub saxlanılmasının və mühafizəsinin qayğısına
qalınması göstərilmişdir. YUNESKO-nun himayəsi altında qəbul
edilmiş 14 may 1954-cü il tarixli Haaqa konvensiyasının 28-ci
maddəsinə əsasən, iştirakçı dövlətlər öz cinayət qanunvericilikləri
çərçivəsində vətəndaşlığından asılı olmayaraq bu konvensiyanı
pozmuş və ya pozmağı əmr etmiş şəxslərin üzə çıxarılıb barəsində
cinayət və ya inzibati sanksiyalar tətbiqi üçün lazımi tədbirlərin
görülməsini öz üzərinə götürür. YUNESKO-nun dəstəyi ilə hazır
lanmış "Mədəni mülkiyyətin qanunsuz olaraq ölkəyə gətirilməsi,
ölkədən çıxarılması və mülkiyyət hüququnun qanunsuz şəkildə
başqasına verilməsinin qadağan olunması və qarşısının alınmasına
yönəlmiş tədbirlər haqqında” U noyabr 1970-ci il konvensiyasının
2-ci maddəsi mədəni mülkiyyətin bununla bağlı bütün təhlükələrdən
mühafizəsini təmin edən ən təsirli hüquqi sənəd statusunu bir daha
təsdiqləyir. Azərbaycan xalqının mədəni irsinin yüz illər boyunca
ermənilər tərəfindən mənimsənilməsi ermənilik mifologiyası ilə
sıx bağlıdır. Gəlmə etnos ermənilər onlara məxsus olmayan tor
paqlara aid ərazi iddialarının “əsaslandırılmasını” həmin torpaqların
həqiqi sakinlərinə məxsus maddi və qeyri-maddi irsin qavranılma-
sı, mənimsənilməsi və erməniləşdirilməsi ilə əlaqələndirir, özlərini
xristian mədəniyyətinin yeganə varisi kimi aparırlar. İşğala məruz
qoyulan ərazilərdə dünyanın gözü qarşısında Azərbaycanın arxeo
loji irsi yağmalanmaqda, sözün əsl mənasında arxeoloji terror baş
alıb getməkdədir. Ölkəmiz 1999-cu ildə "Arxeoloji irsin qorunması
haqqında" Avropa Kollektiv Konvensiyasına qoşulmuşdur. Məqsəd
arxeoloji irsin Avropa kollektiv yaddaşının mənbə, tarix və elmi
araşdırmalar aləti kimi qorunmasının təminindən ibarətdir. Kon
vensiyaya qoşulan hər bir tərəf arxeoloji irsin kompleks qorunması,
elmi informasiyanın toplanması və yayılması, arxeoloji tədqiqatların
və saxlamanın maliyyələşdirilməsi, arxeoloji irs elementlərinin qa
nunsuz dövriyyəsinin qarşısının alınması və bu kimi öhdəlikləri öz
üzərinə götürür (2).
1988-ci ildən sonra Azərbaycan mədəniyyətinə qarşı erməni
vəhşiliyi daha da gücləndi. BMT Baş Məclisinin elan etdiyi, BMT və
YUNESKO-nun himayəsi ilə keçirilən “Mülkiyyətin inkişafının ümum
dünya onilliyi" (1988-1997) Azərbaycan tarixinə mədəni irsin qorun
ması onilliyi deyil, Azərbaycan mədəniyyətinə daha açıq və dağıdıcı
erməni terroru mərhələsi kimi daxil oldu. Təcavüzün genişləndiyi
1993-cü ilin aprelindən etibarən Azərbaycanın ayrılmaz ərazisi Dağ
lıq Qarabağda, Ermənistan sərhədindəki bölgələrdə tarixi və mədəni
abidələr ermənilər tərəfindən müasir silahlarla yerləyeksan edildi,
şəhər və kəndlər dağıdıldı.
Erməni tarixçilərinin ən böyük təxribatlarından biri də Qaf
qaz Albaniyası, alban xristian abidələri ilə bağlıdır. Alban memar
lıq abidələrinin, hətta xristianlığaqədərki dövrə aid daş və divar
rəsmlərində və eləcə də süjet xarakterli oymalarda daha çox türk
dilli xalqlara məxsus elementlərdən istifadə hazırkı dövrdə erməni
vandalları tərəfindən daha çox zərər vurulması ilə nəticələnir. Azğın
ermənilər məskunlaşdıqları ərazilərdə tarix və mədəniyyət abidələri
üzərində türk ornamentlərini və simvollarını birmənalı şəkildə qəbul
etmirlər. Çünki alban dövrü abidələri üzərindəki ornament və sim
volların olduğu kimi qəbulu onların erməniləşdirilməsini mümkün-
Mədəniyyət.AZ /1 • 2017
55
süz edir. Azərbaycanın işğal altındakı ərazilərində xeyli sayda alban
dövrünə aid dairəvi məbədlər - memarlıq abidələri vardır. Bunlar
xristianlığaqədərki abidələr sayılır. Yəni xristian dinindən öncə inşa
edildiyindən üzərlərində heç bir dini simvollar, inancları andıran at
ributlar yer almamışdır. Özlərinin nə memarlıq quruluşlarında, nə
də tikinti üslublarında dini inancları əks etdirmir. Belə ki, dairəvi
məbədlər erkən xristianlıq dövrünə aiddir və tədqiqatçıların fikrincə,
Günəşə ibadət edən albanlar tərəfindən, yəni hələ xristianlığın tam
mənimsənilmədiyi və səma cisimlərinə ibadətlə qarışdığı dövrlərdə
tikilib. Həmin dövr memarlıq üslubunun bütün ornamentlərində
atəşpərəstliyin təzahürləri, göy cisimlərinə ibadətin motivləri öz
əksini tapır.
Adıçəkilən sahədə Azərbaycan tarixçiləri dəyərli araşdırmalar
apararaq ermənilərə tutarlı cavablar vermişlər. Bu yöndə dövlət
səviyyəsində də kompleks işlər görülməkdədir. Azərbaycan
Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyində Qafqaz Albaniyasının
mədəni irsinə dair vahid məlumat bazasının və saytın hazırlanması,
bu istiqamətdə milli və beynəlxalq layihələrin dəstəklənməsi,
ölkə ərazisində bütün bölgələrdə Qafqaz Albaniyası dövrünə aid
abidələrin identifikasiyası, tədqiqi, bərpası və qorunması, abidələrin
ölkədə və xaricdə tanıdılması məqsədilə təbliğat materiallarının
hazırlanması, Qafqaz Albaniyası abidələrinin YUNESKO-nun “Dünya
irsi siyahısı na təqdim edilməsi üçün sistemli şəkildə tədbirlər təşkil
edilir, kitablar yazılır, sənədli filmlər çəkilir. Bu məqsədlə AMEA-
nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda “Qafqaz Albaniyasının
incəsənəti və memarlığı” şöbəsi yaradılıb. Azərbaycan xalqının
mədəni irs nümunələrinin erməniləşdirilməsi ilə bağlı Ümumdünya
Əqli Mülkiyyət Təşkilatına müraciət ünvanlanıb. Yeri gəlmişkən, aşıq
sənətinin, muğam sənətinin YUNESKO-nun “Qeyri-maddi abidələr
siyahısfna salınması, 2010-cu ildə Bakının "islam mədəniyyəti
paytaxtı” olması təqdirəlayiq mədəni hadisələrdən biridir. Təəssüf
ki, erməni plagiatlığı ilə bağlı müvafiq qurumların təşkilata çoxsaylı
müraciətlərinə baxmayaraq, düşmən mövcud cəzasızlıq şəraitindən
istifadə edərək Azərbaycanın musiqi mədəniyyətinə, mətbəx
mədəniyyətinə, rəqs və xalçaçılıq sənətinə qarşı mənəvi terroru
davam etdirir. Azərbaycanın şəhərsalma və memarlıq ənənəsi
nümunələrinin erməni vəhşətindən qurtulması üçün genişmiqyaslı
kampaniyalar aparılır, beynəlxalq təşkilatlar, xüsusən YUNESKO
səviyyəsində ciddi surətdə məsələlər qaldırılır. Tarixi-mədəni
mərkəzlərimizdən ən qədimi Şuşanın taleyi bu sıradandır. Şuşa
24 ildir ki, erməni vandalizminin tüğyanı nəticəsində tamamilə
dağıdılıb. Bu məkan türk şəhərsalma və memarlıq mədəniyyətini
özündə daşıması baxımından Azərbaycanın mühafizə altına
alınmış 4 tarixi şəhərindən biridir. Dəyərli obyektlər sırasında
saxlanması
nöqteyi-nəzərdən
beynəlxalq
ənənəvi
şəhərlər
siyahısına salınması üçün YUNESKO-ya təqdim olunub. VIII yüzilə
qədər Qafqazda xristianlıq hakim idi. Müasir Azərbaycan tarixən
xristian mədəniyyətini yaşayan və yaşadan müsəlman ölkəsidir
və hər iki səmavi dinin zəngin mirasına sahibdir. Əhalinin gerçək
tolerantlığının və multikulturalizmə rəğbətinin kökü də məhz
burada axtarılmalıdır. Azərbaycan həm milli mədəniyyətin, həm
əlaqəli regional mədəniyyətlərin, həm də ümumtürk mədəniyyəti
və digər dünya mədəniyyətlərinin qovuşduğu qlobal əhəmiyyətli
geosivilizasiya məkanıdır. Qeyd olunanlar nəzərə alınaraq dünya
mədəniyyətlərarası dialoq mərkəzi kimi Azərbaycan hökuməti
tərəfindən, Ermənistanın işğal etdiyi ərazilərdə Azərbaycanın
mədəni-dini irsinə dəymiş ziyan barədə dünya ictimaiyyətinin geniş
məlumatlandırılması istiqamətində ciddi addımlar atılır. Beləliklə,
Azərbaycan dövlətinin mədəni-mənəvi irsimizin müdafiəsi ilə bağlı
apardığı siyasət, əslində, mənəvi varlığımızın müdafiəsidir. Mədəni
irsimizin yad müdaxilələrdən və təxribatlardan qorunması etnik-
mədəni tariximiz üçün böyük dəyər kəsb edir.
Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İn
kişafı Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir.
Qrant № EİF/GAM-3-2014-6(21)-24/21/5
❖
Ədəbiyyat
1. Baxşəliyeva G.B. Heydər Əliyev və islam Əməkdaşlıq Təşkilatı / / Heydər
Əliyevin 90 illiyinə həsr olunmuş "Humanitar elmlərin aktual problemləri”
konfransının materialları. Bakı: Mütərcim, 2013.
2. Qiyasi C, Bozyel i. Erməni mənəvi terroru. Adlar dəyişsə də, tarix qalır. Bakı: Kitab klubu, 2007.
3. ismailov F. işğal altındakı Azərbaycan ərazilərində xristian və islam dini abidələrinin qəddarlıqla məhv edilməsi.“Qafqazda mədəni-dini
irsin qorunması” beynəlxalq elmi konfransın tezislər toplusu B., 2015, s. 18-25.
Резюме
В данной статье речь идет о защите историческо-культурного на
следия азербайджанского народа от армянских вандалов. Защита
культурного наследия на уровне международных организаций яв
ляется одним из приоритетных направлений культурной политики
азербайджанского государства.
Ключевые слова: геноцид, этническая чистка, моральный террор,
памятники культуры, акт вандализма, археологическое наследие.
Summary
This article deals with the protection of historical and cultural he
ritage of the Azerbaijani people by Armenian vandals. Protection
of Cultural Heritage at the level of international organizations is
one of the priorities of the cultural policy of the Azerbaijani state .
Key words: genocide , ethnic cleansing , moral te rro r, cultural
monuments, an act of vandalism , the archaeological legacy.
56
Mədəniyyət. AZ / 1 • 2017