Mavzu: Linux otda imtiyozlar turlari, fayl va kataloglar uchun foydalanishni boshqarish tartibi Reja

Linux operatsion tizimi, qurilish tamoyili va ahamiyati
Linux - bu UNIX operatsion tizimining mashhur variantidir, ammo UNIX ning boshqa ko‘plab versiyalari va variantlari mavjud, ular Unix operatsion tizimi mavzusida ko‘rib chiqilgan. Ushbu tizim ishchi stansiyalar va serverlarning eski modellari uchun ustun bo‘lgan operatsion tizimlardan biri bo‘lib, u boshqa tizimlarda - smartfonlardan (Android operatsion tizimi Linux asosida) superkompyuterlarga qadar qo‘llaniladi. Bu operatsion tizimlarni qurishning ko‘plab muhim tamoyillarini aks ettiradi. Muhokamamizni Linux tarixi va rivojlanish yo‘lidan boshlaymiz. Keyinchalik Linux operatsion tizimi haqida umumiy ma’lumotlar va undan qanday foydalanish haqida tushunchalar beriladi. Ushbu sharh faqatgina Windows tizimi bilan tanish bo‘lgan o‘quvchilar uchun juda muhimdir, chunki tizim foydalanuvchidan tizimning deyarli barcha tafsilotlarini yashiradi. Grafik interfeyslar operatsion tizimni endi boshlagan foydalanuvchilar uchun juda qulay bo‘lishi mumkin bo‘lsada, ular past moslashuvchanlikka ega va tizim qanday ishlashi haqida tushuncha bermaydi. Keyin ushbu bobning asosiga o‘tamiz - Linux tizimidagi xotirani boshqarish, kiritish/chiqarish, fayl tizimi va xavfsizlik masalalariga. Har bir mavzu uchun biz avval asosiy tushunchalarni, so‘ngra tizim muammolarini va nihoyat amalga oshirish usullarini muhokama qilamiz. Linus Torvalds tomonidan Linux operatsion tizimini yaratilishiga MINIX operatsion tizimi sabab bo‘lgan. Shuning uchun biz mavzuni avval MINIX operatsion tizimidan boshlaymiz.
Barcha zamonaviy UNIX tizimlari umumiy xususiyatga ega: ularning barchasi yirik va murakkab bo‘lib, ular qaysidir ma’noda UNIX tizimining asosidagi g‘oyaga zid keladi. Tizimlarning barcha boshlang‘ich kodlari erkin (bu ko‘p hollarda noto‘g‘ri bo‘lgan) bo‘lsa ham, baribir, bitta odam ularni tushunishi mumkin emas. MINIX tizimi birinchi Unixga asoslangan mikroyadroli tizimlaridan biri edi. Mikroyadroning g‘oyasi, yadroda iloji boricha kamroq funksiyalarni bajarish va uni ishonchli va samarali qilishdir. Shunga ko‘ra, xotira
boshqaruvi va fayl tizimi foydalanuvchi jarayonlariga o‘tkazildi. Yadro boshqa hech narsa qilmasdan jarayonlar o‘rtasida xabarlarni uzatish bilan shug‘ullanadi. Yadro C tilidagi 1600 va 800 assembler qatorlaridan iborat edi. Intel 8088 protsessorining arxitekturasi bilan bog‘liq texnik sabablarga ko‘ra, yadroga kiritish/chiqarish qurilma drayverlari (yana 2900 qo‘shimcha qatorlar) joylashtirilgan. Fayl tizimi (C da 5100 satr) va xotira menejeri (C da 2200 satr) ikkita alohida foydalanuvchi jarayoni sifatida ishladi. Mikroyadro tizimining monolit tizimdan ustunligi shundaki, mikroyadro tizimini tushunish va saqlash oson (yuqori modulliligi sababli). Bundan tashqari, kodni yadrodan foydalanuvchi rejimiga o‘tkazish tizimni yuqori darajadagi ishonchlilik bilan ta’minlaydi, chunki foydalanuvchi rejimida ishlaydigan jarayonning buzilishi bunday zararni keltirib chiqara olmaydi, chunki yadro rejimida komponent ishdan chiqishi mumkin. Bunday tizimning asosiy kamchiligi bu foydalanuvchi rejimidan yadro rejimiga qo‘shimcha o‘tish bilan bog‘liq bo‘lgan biroz past ko‘rsatkichdir. Barcha zamonaviy UNIX tizimlarida X Windows oyna tizimi foydalanuvchi rejimida ishlaydi, natijada unumdorlik biroz pasayadi, lekin katta modullikka erishiladi (Windows dan farqli o‘laroq, butun foydalanuvchi grafik interfeysi yadroda joylashgan). O‘sha davrning boshqa mashhur mikroyadrolariga Mach (Accetta va boshqalar, 1986) va Horus (Rozier va boshqalar, 1988) kiradi. U joriy qilingandan bir necha oy o‘tgach, MINIX tizimi o‘z yangiliklar guruhining komp.os.minix va 40000 dan ortiq foydalanuvchilari bilan muhim obyektga aylandi. Ko‘p foydalanuvchilar buyruqlar va foydalanuvchi dasturlarini o‘zlari yoza boshladilar, shuning uchun MINIX tizimi tezda Internetda ko‘p sonli foydalanuvchilarning jamoaviy ijod mahsuli bo‘lib, keyinchalik paydo bo‘lgan boshqa jamoaviy loyihalar uchun prototip bo‘lib xizmat qildi. 1997 yilda MINIX tizimining 2.0 versiyasi ishlab chiqildi. Endi bazaviy tizim tarmoq dasturiy ta’minotini o‘z ichiga oldi va uning hajmi 62,200 qatorga yetdi. 2004 yilda, MINIX ning rivojlanish yo‘nalishi tubdan o‘zgardi, tortishish markazi mutlaqo muammosiz va ishonchli tizimni yaratishga yo‘naltirildi, u avtomatik ravishda muvaffaqiyatsizliklardan xalos bo‘lib, hattoki takrorlangan dastur xatolariga qaramay to‘g‘ri ishlashni davom ettirishi mumkin edi.
MINIX tizimini ishlab chiqish va ushbu tizimni Internetda muhokama qilishning dastlabki yillarida, ko‘p odamlar yangi va murakkabroq funksiyalarni so‘rashgan (va ko‘pincha talab qilinadi) va muallif ko‘pincha ushbu so‘rovlarni rad etgan (ya’ni talabalar bir semestrda to‘liq o‘zlashtirishlari uchun tizimning hajmini kichik saqlagan). Ushbu doimiy rad etishlar ko‘plab foydalanuvchilarni g‘azablantirgan. U paytlarda, hali FreeBSD tizimi yo‘q edi. Nihoyat, bir necha yil o‘tgach, fin talabasi Linus Torvalds UNIX tizimining yana bir klonini o‘zi yozishga qaror qildi, va u Linux deb nomlangan. Bu dastlabki MINIX tizimida yetishmayotgan ko‘plab xususiyatlarga ega, to‘liq ishlab chiqarish tizimi bo‘lishi kerak edi. Linux operatsion tizimining birinchi 0.01 versiyasi 1991yilda chiqarilgan. U MINIX kompyuterida ishlab chiqilgan va qurilgan bo‘lib, MINIX tizimidan resurs daraxtining tuzilishidan tortib, fayl tizimining tartibiga qadar ko‘plab g‘oyalarni o‘zlashtirgan. Ammo, MINIX mikroyadro tizimidan farqi, Linux monolit tizim edi, ya’ni butun operatsion tizim yadroda joylashgan edi. Dastlabki manba matnning o‘lchami C tilida 9300 satr va assemblerda 950 satr bo‘lib, ular hajmi va funksiyasi bo‘yicha taxminan MINIX versiyasiga to‘g‘ri keldi. Aslida, bu MINIX tizimining qayta o‘zgartirilgani edi, faqat, Torvalds tizimi manba kodiga ega edi. Linux operatsion tizimi hajmi tezda o‘sdi va keyinchalik virtual xotiraga, yanada murakkab fayl tizimiga va boshqa qo‘shimcha funksiyalarga ega bo‘lgan to‘liq UNIX kloniga aylandi. Garchi dastlab Linux tizimi faqat Intel 386 protsessorida ishlagan (va hatto C protseduralarida 386 protsessor uchun o‘rnatilgan assembler kodi bo‘lgan), u tezda boshqa platformalarga ko‘chirildi va hozirda UNIX kabi juda ko‘p mashinalarda ishlaydi. Linux tizimi va UNIX o‘rtasidagi farqni alohida ta’kidlash kerak: u gcc kompilyatorining ko‘plab maxsus xususiyatlaridan foydalanadi, shuning uchun, uni standart ANSI C kompilyatori bilan kompilyatsiya qilish uchun ko‘p harakat talab etiladi. Linux tizimi va UNIX o‘rtasida bitta farq bor: u gcc kompilyatorining ko‘plab maxsus xususiyatlaridan foydalanadi, shuning uchun uni standart ANSI C kompilyatori bilan kompilyatsiya qilish uchun ko‘p harakat talab etiladi. Linux tizimining navbatdagi katta versiyasi 1994 yilda paydo bo‘lgan 1.0 versiyasi edi. U taxminan 165000 satr kodidan iborat bo‘lib, yangi fayl tizimini, xotira manzili maydonida fayllarni ko‘rsatish, va BSD bilan mos keladigan tarmoq dasturlari soketlari va TCP/IP larni o‘z ichiga olgan. Shuningdek, u ko‘plab yangi qurilma drayverlarini o‘z ichiga olgan. Keyingi ikki yil ichida kichik xatoliklar tuzatildi. Bu vaqtga kelib, Linux operatsion tizimi UNIX bilan to‘liq moslasha boshladi, shuning uchun unga ko‘pgina UNIX dasturlari o‘tkazildi, bu esa uning foydaliligini sezilarli darajada oshirdi. Bundan tashqari, Linux operatsion tizimi uning kodi va kengaytmasi ustida ishlashni boshlagan ko‘plab odamlarni jalb qildi (Torvaldsning umumiy rahbarligi ostida). Keyingi yirik ishlanma - 2.0 versiyasi 1996 yilda chiqdi. Ushbu versiya C tilidagi taxminan 470000 satrlardan va 8000 qatorli assembler kodlaridan iborat edi. Bu 64-razraydli arxitektura, simmetrik ko‘p vazifali, yangi tarmoq protokollari va boshqa ko‘plab funksiyalarni qo‘llab-quvvatlashni o‘z ichiga oldi. Ushbu versiyadan keyin, tez-tez qo‘shimcha ishlanmalar chiqarildi. Linux yadrosining versiyasi to‘rtta raqamdan iborat: A.B.C.D (masalan, 2.6.9.11). Birinchi raqam yadro versiyasini ko‘rsatadi. Ikkinchi raqam asosiy versiyani ko‘rsatadi. 2.6 yadrosidan oldin, hatto versiya raqamlari yadroning barqaror versiyasini ko‘rsatgan, toqlari esa nobarqaror. 2.6 yadrosi versiyasidan boshlab, bunday emas. Uchinchi raqam versiya raqamini ko‘rsatadi (masalan, yangi drayverlarni qo‘llab-quvvatlash qo‘shilgan). To‘rtinchi raqam xatolarni tuzatish yoki xavfsizlikni ko‘rsatadi. 2011yil iyul oyida Linus Torvalds Linux 3.0 ning chiqarilishini e’lon qildi, ammo bu biron bir texnik yaxshilanish tufayli emas, balki yadro rivojlanishining 20 yilligi sharafigadir. 2013yil holatiga ko‘ra Linux yadrosida taxminan 16 million kod satrlari mavjud. Standart UNIX dasturining asosiy dasturiy ta’minot qismi, X Windows va ko‘p sonli tarmoq dasturlari Linux ga o‘tkazildi. Bundan tashqari, maxsus Linux uchun ikkita raqobatdosh grafik foydalanuvchi interfeysi yozilgan: GNOME va KDE. Umuman olganda, Linux tizimi UNIX ni yoqtiruvchilar talab qilishi mumkin bo‘lgan barcha shov-shuvlarga ega bo‘lgan to‘liq UNIX kloniga aylandi. Linux ning noodatiy xususiyati bu uning biznes modeli: bu bepul dasturiy ta’minot. Uni turli veb-saytlardan yuklab olish mumkin, masalan, www.kernel.org. Linux tizimi Free Software Foundation asoschisi Richard Stallman tomonidan ishlab chiqilgan litsenziya bilan ta’minlangan. Linux tizimi bepul bo‘lishiga qaramay, GPL (GNU Public License) deb nomlangan ushbu litsenziya Windows operatsion tizimi uchun Microsoft litsenziyasidan uzunroq va kod bilan nima qila olishingizni va qila olmasligingizni ko‘rsatadi.