Mavzu: Go'daklik davrida psixik rivojlanishda kattalar bn emotsional muloqotning ahamiyati

Mavzu: Go'daklik davrida psixik rivojlanishda kattalar bn emotsional muloqotning ahamiyati

Reja:
1. Go`daklik davri bo`yicha psixologik nazariyalar.
2. Go`dakda muloqot ko`lamining kengayishi.
3. Nutqning paydo bo`lishi.
Go`dakning bir yoshgacha davridagi psixologik xususiyatlarini o`rganish bo`yicha qator tadqiqotlar mavjud. Shular orasida N.L.Figurin, M.P.Denisova, M.Yu.Kistyakovskaya, A.Vallon, D.B.Elkonin, Ye.A.Arkin, S.Fayans, Sh.Byuler, F.I.Fradkinalarning asarlari alohida ahamiyatga molikdir.
S.Fayans tajribasida go`dakka chiroyli va jozibador o`yinchoqlar 9 sm masofadan ko`rsatilganda u butn vujudi bilan ularga intilgan keyinchalik oraliq 60 sm bo`lganida bolaning intilish, qo`l cho`zishi, sustlashgan va nihoyat ular 100 sm dan ko`rsatilganda bolada intilishi, cho`zilishi, ixtiyorsiz harakati mutlaqo so`ngan.
U o`yinchoq bilan bir qatorda turgan katta kishiga ham ana shunday befarq qaragan. Masofa qanchalik qisqarsa, bolaning unga intilishi, qiziqishi shunchalik kuchayib borishini kuzatib borish mumkin.
Yuqoridagi tajriba materiallari asosida, shunday xulosa chiqarish mumkin: kattalr go`dak qatnashayotgan faoliyatni jonlantiradilar. Go`dakni qurshab turgan jismlar borgan sari uning nigohini o`ziga tortib, maftun qilib, qo`zg`atuvchi vazifasini bajarib, bolaning qidirish, mo`ljal olish, chamalash faoliyatini kuchaytirishga xizmat qiladi.
Tadqiqotchi A.V.Yarmolenko yarim yoshlik go`daklarda jozibali narsalarning o`zaro qiyosiy tasnifini tadqiq qilgan. Mkallif olgan ma`lumotlarga qaraganda, go`dak bexisob jismlar orasida insonni (katta yoshli odamlarni) tobora aniqroq, ravshanroq ajrata boshlagan. Shu bilan birga harakatsiz ko`ruv qo`zg`atuvchisiga diqqatni to`plash 26 sekunddan 37 sekundgacha, harakat qilmayotgan odamga bolaning tikilishi 34 sekunddan 111 sekundgacha, harakatdagi ko`ruv qo`zg`atuvchisiga qarashi, 41 sekunddan 78 sekundgacha, harakatdagi insonga e`tibor berishi 49 sekunddan 186 sekundgacha ortgan. Tajribada go`dakning harakatlanayotgan odamga diqqatni to`plab turishi to`rt marotaba ortgani aniqlangan.
Harakatning psixologik xususiyatlari va mexanizmlarini qator tajribalar asosida o`rgangan olimlardan D.B.Elkoninning ishonch bilan ta`kidlashicha 2-3 haftalik go`dakda ko`z konvergentsiyasi vujudga kelsa ham, o`z nigohini turli jismlarga qaratib turish jarayoni qiyin kechadi, hayotining 3-5 haftalarida esa uning nigohi oz fursat bo`lsada, muayyan ob`ektga to`plana boshlaydi. 4-5 haftalik go`dakda 1-1,5 metr naridagi jismlarni kuzatish ko`nikmasi hosil bo`ladi. Ikki oylik bola 2-4 metr uzoqlikdagi narsani kuzatishni o`rganadi, u uch oyligida 4-7 metr oraliqdagi jismlarni ham payqay oladi, nihoyat, 6-10 haftalik go`dak hatto, aylanayotgan predmetning harakatini idrok qilish imkoniyatiga ega bo`ladi. Keyinchalik hissiy organlarining ko`z bilan funktsional aloqalar o`rnatish qaror topadi. Go`dak to`rt oyligida uning jismga tikilish va uni tomosha qilishi nisbatan barqaror bo`ladi.
Katta yoshli kishilar tovushiga taqlid qilib, go`dakni qurshab turgan odamlar nutqini idrok qilinishi tom ma`nodagi nutq faoliyatini tarkib toptiradi. Muloqotning so`nggi turlari go`dak hayotining ikkinchi yarim yilida ko`zga tashlanadi. Uning o`zini parvarishlayotgan, odamlarga ilk tabassum, quvonch va shodlik tuyg`usi bilan boqishi faqat xush kechinmalaridan emas, balki ichki mexanizmlarini ifodalovchi, muayyan darajada tashkil topgan ijobiy ta`sirlanishni aks ettiruvchi muloqotdan ham iboratdir. Katta yoshli odamlardan ta`sirlanish his-tuyg`usi go`dakning hayoti va faoliyatida bir necha yo`nalishda qaror topib boradi. Ulardan bittasi quvonch yoki tabassum tuyg`usida: kattalarga butun vujudi bilan talpinishi, tikilib turishi, harakatlarini kuzatishi, qo`lini uzatishi, boshini qo`zg`atuvchi kelgan tomonga burishi, o`ziga xos tovushlar chiqarishi yoki gugulashida yaqqol ko`rinadi. Ta`sirlanish his-tuyg`usi “jonlanish majmuasi” bilangina emas, balki uning alohida tarkibiy qismlari (tovush, chehra va hokazolar) ta`sirida ham vujudga keladi. Ta`sirlanish tuyg`usi keyinchalik tanlovchanlik xususiyatini kasb etib, faqat ayrim (yaqin, tug`ishgan) kishilarga nisbatangina hosi bo`ladi.
O`zgalar nutqini tushinish ko`ruv idrokining zamirida vujudga keladi. Bolani o`zgalar nutqini tushinishga o`rgatishda katta odamlar biror o`yinchoqdan ta`sirlanishi hosil qiladigan qo`zg`atuvchini uyg`otadi.
Nutqni idrok qilish va tushunishning oxirgi bosqichi go`dakning 9-10 oyligidan boshlanadi va uni o`zgalarnutqini tushunishning ilk shakli va ko`rinishi deb ataladi.
Tadqiqotchi F.I.Fradkina kattalarning go`dakka qaratilgan nutqidan quyidagi ta`sirlanish holatlarini ko`rish mumkinligin aniqlagan: 1) nomi aytilgan prkdmetga javob tariqasida burilib qarash (7-8 oylikdan); 2) turmush tajribasiga egallangan harakatlarni kattalar eslatishi bilanoq bajarishga intilish (7-8 oylikda); 3) kattalarning nutq orqali ko`rsatmasi bo`yicha oddiy topshiriqlarni bajarish (9-10 oylikda); 4) nutq orqali ko`rsatma bo`yicha zarur predmetni tanlab olish. (10-11 oylikda); 5) “Mumkin emas” degan taqiqlovchi so`z ta`sirida harakatini to`xtatish (12 oylikda) va hokazo.
Go`dakda o`zgalar nutqini idrok qilish va unga javob berishga intilish, xususan qo`zg`atuvchiga javoban u yoki bu harakatni amalga oshirish murakkablashib boraveradi. Bular uning aqliy imkoniyatlari darajasiga (tiyrakligiga, topqirligiga) bevosita bog`liq bo`lib, bola ulardan ta`sirlanish natijasida narsalarga nigoh tashlaydi, uni ushlab olish uchun qo`l cho`zadi, unga emaklab boradi. Tushunish vujudga kelayotgan jarayonda favqulodda holatga qarab ta`sirlanishning o`zi ham murakkablashib boradi. Dastlab ta`sirlanish biror jismga nisbatan paydo bo`ladi, keyinchalik biror jismni boshqa ob`ektlar bilan yonma-yon turgan joyidan tanlab olish birmuncha qiyinchilik bilan ko`chadi. Tushunishning rivojlanish bosqichlari ko`ruv idroki bilan nutq o`rtasidagi o`ziga xos munosabat tariqasida namoyon bo`ladi. Shuning uchun tushunish, ya`ni nutqni idrok qilish go`dakni orientirlash faoliyati negizida vujudga kelib, ko`ruv orientiri shaklida ifodalanadi. Tushunishning o`zi ham ko`ruv orientirning o`sishidan yangi bosqich hisoblanib, harakatning so`z bilan boshqaruv bosqichiga ko`chganligini bildiradi.
SHunday qilib, bir yoshgacha go`dak egallagan eng qimmatli xususiyat paydo bo`ladi va u boladagi ijtimoiy ehtiyojning vujudga kelishida va uning shu ehtiyoj orqali katta yoshdagi odamlar bilan bevosita muloqotga kirishida o`z ifodasini topadi. Shuning uchun jismlar bilan maqsadga muvofiq xatti-harakatlarni birgalikda amalga oshirishda, bilish jarayonlari va shakllari zamirida muloqotga ehtiyoj tug`iladi. Go`dakning o`sishi kattalar bilan muloqotga kirishish natijasida ro`y beradi.