Mavzu: Buxoro amirligining siyosiy,ijtimoiy-iqtisodiy hayoti

Mavzu:Buxoro amirligining siyosiy,ijtimoiy-iqtisodiy hayoti.

Buxoro xonligining tashkil topishi

• Buxoro xonligining tashkil topishi
• XVIII asrning birinchi yarmida davom etgan o'zaro feodal urushlar va qo'zg'olonlar Buxoro xonligini talon-toroj qilib qolmasdan, balki fnamlakatning iqtisodiy va siyosiy qudratini ham pasaytirdi.
• Bu davrda xonlik boshqaruvi tizimida ashtarxoniy hukmdorlarining ^avqeyi pasayib, mang'it urug'larining siyosiy faolligi kuchayib oorayotgan edi. So'nggi ashtarxoniylar Abulfayzxon Buxoroda 1711-1747-yillarda nomigagina xon edi. Uning davrida mamlakat asosan mang'it urug'idan chiqqan otaliq Muhammad Hakimbiy tomonidan boshqarilardi.
• 1747-yilda Abulfayzxon bir guruh fitnachilar tomonidan o'ldirildi Muhammad Hakimbiy ham tez orada vafot etdi. Davlat ishlari Muhammad ■ Hakimbiyning o'g'li Muhammad Rahimbiy qo'liga o'tdi
• Muhammad Rahimbiy Buxoroda cheklanmagan hokimiyatga ega bo'ldi. Lekin u Chingiz urug'idan bo'lmaganligi sababli o'zini xon deb atashga jur'at etmadi.

Bu davrda xususiy yer egaligi (mulk) ancha kengaydi. U ikki qismga bo'lingan bo'lib, uchdan ikki qismi davlat yeriga, uchdan bir qismi xususiy mulkka (mulki hurri xolis) ajralgan. Shuni alohida ta'kidlash Icerakki, renta solig'i (xiroj, mavlud, jihod - favqulodda soliq) nafaqat rjavlat yerida, balki mulk yerida ham oshib bordi. XVIII asr boshiga Icelganda arairlik soliqni oshirish yoki yangi soliq turini joriy qilishdan ham qo'rqib qoldi. Jamoa tuzumi qoldig'i hisoblangan dehqon jamoalari tugatilib, yangi ijtimoiy guruh ijarachi dehqonlar shakllana bordi. Shunday qilib, bu davrda yerga egalik va boylik yirik zodagonlar va ruhoniylar qo'lida to'plana bordi.

• Bu davrda xususiy yer egaligi (mulk) ancha kengaydi. U ikki qismga bo'lingan bo'lib, uchdan ikki qismi davlat yeriga, uchdan bir qismi xususiy mulkka (mulki hurri xolis) ajralgan. Shuni alohida ta'kidlash Icerakki, renta solig'i (xiroj, mavlud, jihod - favqulodda soliq) nafaqat rjavlat yerida, balki mulk yerida ham oshib bordi. XVIII asr boshiga Icelganda arairlik soliqni oshirish yoki yangi soliq turini joriy qilishdan ham qo'rqib qoldi. Jamoa tuzumi qoldig'i hisoblangan dehqon jamoalari tugatilib, yangi ijtimoiy guruh ijarachi dehqonlar shakllana bordi. Shunday qilib, bu davrda yerga egalik va boylik yirik zodagonlar va ruhoniylar qo'lida to'plana bordi.
• Buxoro amirligida soliq turlaridan eng ko'zga ko'rinarlisi xiroj edi. Xiroj hosilning ma'him qismini natural holda, ya'ni mahsulot bilan to'lanadigan soliq turi hisoblanardi.

1756-yil 17-dekabrda 4 o'zbek urug'i (mang'itlar, bahrinlar, xitoy-qipchoqlar, saroylar) amirlari Muhammad Rahimbiyni oq kigizda ko'tardilar. Mang'itlar sulolasidan chiqqan oliy hokim Muhammad Rahimbiy amirlik unvonini olgach, Buxoro amirligini yakka hokimlik asosida boshqardi va yirik zodagonlarning davlatni boshqarish ishlariga aralashishlariga imkon bermadi.   Buxoro xonligining ijtimoiy tuzumi Buxoro amirligida oldingi asrlardagidek feodal yer egaligining uchala shakli ham, ya'ni davlat yer egaligi (amlok), xususiy yer egaligi (mulk), vaqf yer egaligi to'la saqlanib qolgan edi. Yer egaligining asosiy shakli bo'lgan davlat yer egaligi maydonida dehqonlar ishlagan. Ular xazinaga xiroj va boshqa soliqlar to'lab turishgan. XVII asrdan boshlab yerga ishlashning tanho ko'rinishi keng tarqalgan edi. Tanhodor yerning egasi bo'lib, uning huquqi yerda ishlayotgan dehqondan soliq olish bilan cheklanardi. Suyurg'ol qilib berilgan yerlar ham tanhoning bir ko'rinishi hisoblanardi.

O'z hukmronligini qonunlashtirish uchun Muhammad Rahimbiy Abulfayzxonning kichik o'g'li Abdulmo'minga o'z qizini berdi va uni taxtga o'tqazdi. Oradan bir yil o'tgach Muhammad Rahimbiy Abdulmo'minni qatl ettirdi va uning o'rniga juda yosh bo'lgan Ubaydulla Sultonni Buxoro taxtiga chiqardi. Oradan oz vaqt o'tmay Muhammad Rahimbiy uni ham yo'q qilib Buxoroda yakka va mustaqil hukmronga aylandi. Muhammad Rahimbiy hukmronligi davridan boshlab Buxoro xonligi amirlik deb atala boshlandi.

• O'z hukmronligini qonunlashtirish uchun Muhammad Rahimbiy Abulfayzxonning kichik o'g'li Abdulmo'minga o'z qizini berdi va uni taxtga o'tqazdi. Oradan bir yil o'tgach Muhammad Rahimbiy Abdulmo'minni qatl ettirdi va uning o'rniga juda yosh bo'lgan Ubaydulla Sultonni Buxoro taxtiga chiqardi. Oradan oz vaqt o'tmay Muhammad Rahimbiy uni ham yo'q qilib Buxoroda yakka va mustaqil hukmronga aylandi. Muhammad Rahimbiy hukmronligi davridan boshlab Buxoro xonligi amirlik deb atala boshlandi.
• Shunday qilib, Muhammad Rahimbiy 1753-yilda Buxoro taxtini egalladi. U o'ziga qarshi isyon ko'targan Shahrisabz, Urgut, Jizzax, O'ratepa, Xo'jand, Toshkent va boshqa bekliklarda mavqeyini mustahkamlab olgach, o'zini amir deb e'lon qildi. Shu tariqa, Buxoroda mang'itlar sulolasi hukmronligi (1753-1920) qaror topdi. Shundan e'tiboran poytaxti Buxoro bo'lgan davlat Buxoro amirligi deb atala boshlandi.