Mavzu : Erkin savdo va protektsionizm siyosati. Reja: kirish

Protektsionizm va erkin savdo tushunchasi
Protektsionizm-milliy iqtisodiyotni qo'llab-quvvatlashga qaratilgan davlatning iqtisodiy siyosati. Bu ichki bozorni chet el tovarlarini olib kirishdan himoya qiladigan, ularning milliy ishlab chiqarish tovarlariga nisbatan raqobatbardoshligini pasaytiradigan savdo-siyosiy to'siqlar yordamida amalga oshiriladi. Protektsionizm milliy iqtisodiyotni moliyaviy rag'batlantirish, tovarlar eksportini rag'batlantirish bilan tavsiflanadi.
Kapitalning dastlabki to'planishi va kapitalistik munosabatlarning paydo bo'lishi davrida merkantilistlar nazariyotchilar va amaliyotchilarga aylandilar, ular davlat hokimiyatidan mahalliy sanoatni xorijiy raqobatdan himoya qilishni talab qildilar. Protektsionizm Frantsiyada, Avstriya monarxiyasida, ko'plab Germaniya davlatlarida, Rossiyada — birinchi marta Pyotr I davrida keng tarqalgan edi. Bojxona muhofazasi ishlab chiqarish va fabrika sanoatining rivojlanishida katta rol o'ynadi. Protektsionizm belgisi ostida Napoleon Frantsiya Buyuk Britaniya bilan iqtisodiy kurash olib bordi. Monopoliyadan oldingi kapitalizm davri G'arbiy Evropa va AQShning aksariyat mamlakatlarida Milliy sanoatni buyuk Britaniyaning yanada rivojlangan sanoatidan himoya qilishga qaratilgan" himoya "protektsionizmi bilan ajralib turadi, u (19-asrning 40-yillaridan)"savdo erkinligi" siyosatini olib borgan. Chuqur tahlil protektsionizm va erkin savdo Dali o'z asarlarida K. Marks va F. Engels. Kapitalizmning monopolistik bosqichga o'tish davri "tajovuzkor" protektsionizm bilan ajralib turadi, bu zaif sanoat tarmoqlarini emas, balki eng rivojlangan, yuqori monopoliyani xorijiy raqobatdan himoya qiladi. Uning maqsadi tashqi bozorlarni zabt etishdir. Mamlakat ichida monopol foyda olish tashqi bozorlarda tovarlarni past, demping narxlarida sotishga imkon beradi.
Rivojlangan kapitalistik davlatlarning zamonaviy protektsionizmi birinchi navbatda yirik milliy va xalqaro monopoliyalarning manfaatlarini ifoda etadi. Tovarlar va kapital bozorlarini egallash, taqsimlash va qayta taqsimlash uning asosiy tarkibini tashkil etadi. Tashqi savdoni nazorat qiluvchi va tartibga soluvchi davlat-monopolistik chora-tadbirlarning murakkab tizimi yordamida amalga oshiriladi. Kapitalistik ishlab chiqarishni xalqarolashtirishni kuchaytirish va davlat tomonidan yanada rivojlantirish-monopolistik kapitalizm chegaralarni tartibga solishning an'anaviy usullari bilan bir qatorda protektsionistik maqsadlarda ichki iqtisodiy va ma'muriy vositalardan, shuningdek chet el tovarlaridan foydalanishni cheklaydigan valyuta, moliyaviy va pul mablag'laridan foydalanish ortib borayotganiga olib keladi. Zamonaviy protektsionizmning ajralmas qismi bu milliy monopoliyalar manfaatlarini himoya qiluvchi agrar protektsionizm (19-asr oxiridagi jahon agrar inqirozi paytida paydo bo'lgan).
Kapitalistik integratsiya jarayonlarining rivojlanishi rivojlangan kapitalistik mamlakatlar guruhlarining kelishilgan harakatlari yordamida amalga oshiriladigan o'ziga xos "jamoaviy" protektsionizmning paydo bo'lishiga olib keldi. Bunga "umumiy bozor"mamlakatlarining tashqi savdo siyosati misol bo'la oladi. Zamonaviy protektsionizmning o'ziga xos xususiyati kapitalistik davlatlarning savdo siyosatini dunyoda mavjud bo'lgan yangi vaziyatga moslashtirishdir.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning protektsionizmi tubdan farq qiladi. Ularning tashqi iqtisodiy siyosati milliy iqtisodiyotning rivojlanayotgan tarmoqlarini imperialistik kuchlar tomonidan kengayishdan himoya qilishga qaratilgan. Ushbu protektsionizm yosh suveren davlatlarning iqtisodiy mustaqilligiga erishishga yordam beradi.
Frithrederstvo (eng. erkin savdo-erkin savdo)-iqtisodiy nazariya, siyosat va iqtisodiy amaliyotda savdo erkinligi va davlatning jamiyatning xususiy-tadbirkorlik sohasiga aralashmasligini e'lon qiladigan yo'nalish.
Amalda, savdo erkinligi odatda yuqori eksport va import bojlari, shuningdek, ba'zi tovarlarni import qilish kvotalari va ba'zi tovarlarni mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun subsidiyalar kabi savdo-sotiqda monetar bo'lmagan cheklovlar yo'qligini anglatadi. Erkin savdo tarafdorlari Liberal partiyalar va oqimlar; raqiblarga ko'plab chap partiyalar va harakatlar (sotsialistlar va kommunistlar), inson huquqlari va atrof-muhit himoyachilari va kasaba uyushmalari kiradi.
Savdoning dastlabki nazariyalaridan biri XVI asrda Evropada paydo bo'lgan merkantilizm edi. 18 - asrda protektsionizm Adam Smitning asarlarida qattiq tanqid qilindi, uning ta'limotini erkin savdoning nazariy asosi deb hisoblash mumkin. 19 - asrda Smitning qarashlari Devid Rikardoning asarlarida yanada rivojlangan.
"Erkin savdo" ni rivojlantirishning asosiy sharti 18-asrdarivojlangan davlatlar (Angliya, Frantsiya, bundan keyin AQSh) tomonidan iqtisodiyotga olib kirilgan ortiqcha kapitalni sotish, pulning qadrsizlanishiga, inflyatsiyaga yo'l qo'ymaslik, shuningdek ishlab chiqarilgan tovarlarni ishtirokchi mamlakatlar va koloniyalarga eksport qilish zarurati edi.
Azal-azaldan davlatning kuchi uning boyliklari bilan oʻlchangan. Davlatning iqtisodiy qudrati koʻp jihatdan xalqaro savdoga bogʻliq. Shu bois alohida milliy iqtisod uchun xalqaro savdoda qanday ishtirok etish maʼqul ekani haqida bahslar hali ham davom etmoqda.
2022- yil noyabr oyida tashqi savdo aylanmasi hajmi 4 848,9mln. AQSH dollarini tashkil etdi va 2021- yilning shu davriga nisbatan 8,3 foizga kamaydi.
Xalqaro savdoga bugungi kunda ikki xil qarash bor. Birinchisi xalqaro savdo mutlaqo erkin va cheklovsiz boʻlishi kerak deb hisoblaydi. Bu yondashuv tarafdorlari davlatlar oʻrtasida mahsulotlar erkin yurishi kerakligini, bunga boj va soliqlar bilan toʻsqinlik qilmaslik kerakligini taʼkidlaydi. Ularning fikricha, bundan erkin savdoda ishtirok etayotgan barcha mamlakatlar manfaatdor boʻladi, chunki erkin savdo iqtisodni jadallashtiradi va yangi ish oʻrinlar yaratadi. Bu qarashlar mashhur ingliz olimi Adam Smit gʻoyalarga asoslangan.
Bahsning ikkinchi tomonda proteksionizm – yaʼni, milliy iqtisod manfaatlarini himoyaviy siyosat bilan ochiq xalqaro savdoning salbiy oqibatlaridan ehtiyot qilish gʻoyasi tarafdorlari turadi. Ularning fikricha, mamlakatdan pul chiqib ketishini imkoni boricha cheklash zarur. Bu fikrni ilk marta ingliz iqtisodchisi Jerard de Malines ilgari surgan. U Angliyaga maʼlum mahsulotlar import qilinishini cheklash tashabbusi bilan chiqqan. Iqtisod qancha kam import qilsa, undan shuncha kam pul tashqariga chiqib ketadi.
Har ikki yondashuvning ham oʻziga yarasha kamchiliklari bor. Erkin savdo albatta yaxshi – bugun Yevropa Ittifoqi, Janubiy-Sharqiy Osiyo Davlatlari Birlashmasi (ASEAN), Shimoliy Amerika Erkin Savdo Bitimi (NAFTA) kabi hamkorlik guruhlari erkin savdo orqali katta iqtisodiy naf topmoqdalar. Ammo Erkin savdo rivojlanib kelayotgan iqtisodiyotlar uchun juda xatarli boʻlishi mumkin. Erkin savdoda bozorni chet mahsulotlari egallab olib, mahalliy ishlab chiqaruvchilar kasodga uchrashi, buning oqibatida ishsizlik va iqtisodiy tushkunlik kelib chiqishi, iqtisod koʻp jihatdan chet el ishlab chiqaruvchilariga tobe boʻlib qolishi mumkin. Bundan tashqari, erkin savdo natijasida bir mamlakatdagi iqtisodiy inqirozlar sherik davlatlarga oʻtib ketish xavfi bor.
Proteksionizm oʻz-oʻzicha sof vatanparvar yondashuv – u milliy iqtisod manfaatlarini har narsadan ustun qoʻyishga asoslangan. Bugun erkin savdo tarafdorlari boʻlib jar solayotgan koʻplab rivojlangan davlatlar bir paytlar oʻzlari proteksionist boʻlishgan. Ammo proteksionizm faqat oltin standart amalda boʻlsagina toʻliq ish beradi.
Oltin standart – milliy valyutalar qiymati ularda belgilangan summaga teng oltin zaxirasi bilan kafolatlangan holat. Masalan, 1971-yilgacha har bir AQSH dollari belgilangan miqdorda oltinga alishtirilishi mumkin boʻlgan.
Proteksionizm davlatga pul oqimi kirishini taʼminlaydi. Oltin standarti bilan bu holat davlatga oltin va kumush oqib kelishini bildiradi. Ammo bugungi xalqaro savdo valyutasi boʻlgan AQSH dollari oltin bilan kafolatlanmagan. Bundan tashqari, proteksionist iqtisod doimiy yuqori inflyatsiyadan aziyat chekadi.