Materializm kontra ezoteryka. Drugie pokolenie pozytywistów wobec spraw "nie z tego świata"

Wprowadzenie 

20

 

 

Transformacja okultyzmu w naukę – parapsychologię, później psychotronikę – 

nie była ani łatwa, ani szybka, zważywszy chociażby na spadek zainteresowania sa-

mym  mediumizmem  na  początku  XX  wieku.  Stało  się  tak  z  dwóch  powodów:  po 

pierwsze ruch spirytystyczny był przedsięwzięciem niezwykle dochodowym, a bycie 

medium nie tylko nobilitowało, lecz także przynosiło korzyści materialne, co stało 

się  wkrótce  czynnikiem  kryminogennym;  nie  dziwi  zatem  ogromna  liczba  fałszy-

wych mediów i rzekomych cudotwórców, których działalność przypada właśnie na 

szczytowe lata popularności spirytyzmu. Drugim powodem spadku zainteresowania 

mediumizmem  był gwałtowny  rozwój  techniki i  postęp  cywilizacyjny,  który  stop-

niowo wpływał na styl życia, wprowadzając także modę na industrializację, niepozo-

stawiającą miejsca na sferę ponadnaturalną. 

Pomimo jednak zwiększającej się niechęci i lekceważącego stosunku do ekspe-

rymentów mediumicznych „trudno […] zaprzeczyć, że zgromadzono również mnó-

stwo dowodów potwierdzających istnienie zjawisk paranormalnych. Jednym z rezul-

tatów było odkrycie podświadomości, czyli „umysłu podprogowego”, jak ją wówczas 

[przełom XIX i XX w. – K. O.] nazywano

39

. Badania Zygmunda Freuda i Carla Junga, 

dotyczące  stanów  umysłu,  „stanowiły  część  zakrojonych  na  szerszą  skalę  ekspery-

mentów i […] obaj świadomie ulegli inspiracji zjawiskami parapsychicznymi, doko-

nując zresztą pewnych odkryć i w tej dziedzinie”

40

. Z kolei niechęć wobec mediumi-

zmu czy okultyzmu tłumaczy się lękiem przed deracjonalizacją czy negacją uporząd-

kowanych, uznanych za logiczne zasad istnienia rzeczywistości.  

W historii badań naukowych istniał zawsze sprzeciw i zamęt wobec tych faktów, 

których nie można było zasymilować z dotychczasowym stanem wiedzy. Niechęć ta 

występowała wobec badań, które mimo iż zostały starannie przeprowadzone, powtó-

rzone i sprawdzone – nie pasowały do wcześniej ułożonego wzoru, który nazywamy 

Przyrodą. […] Badania takie uznawane są za irracjonalne i bezsensowne, są afrontem 

wobec umysłu

41

. Ów pozornie uzasadniony sprzeciw wobec sfery psi konkretyzuje 

się również w postaci przekonania, że „połączenie wyników badań nad zjawiskami 

paranormalnymi  ze  zdrowym  rozsądkiem  utworzy  mieszaninę  podobną do wody 

 

 

39

  

Ibid., s. 19. 

40

  

Ibid. 

41

  

G. Maurphy. Cyt. za: T. Lubańska, op. cit., s. 123. 

---

21 

Materializm kontra ezoteryka 

 

z oliwą  […];  boją  się,  że  niezgodne  ze  zdrowym  rozsądkiem  fakty,  jeśli  się  tylko  je 

uzna, zniszczą wiadome dotąd i znane schematy myślowe”

42

.  

Notabene takie właśnie poczucie zagrożenia dla ustalonych norm i prawideł po-

strzegania wszechświata uwidoczniło się też w XIX wieku w odniesieniu do ekspery-

mentów mediumicznych i hipnotycznych. Silny sprzeciw wobec doświadczeń i ba-

dań dotyczących sfery paranormalnej wynikał w dużej mierze z obawy przed moż-

liwością przewartościowania, transformacji istniejących zasad funkcjonowania prze-

strzeni

43

.  

* 

Niniejsza książka ma charakter rekonesansu naukowego, co spowodowane jest mię-

dzy innymi skromnym stanem badań nad wskazaną w tytule problematyką. W świe-

tle  bowiem  dotychczas  publikowanych  prac  kwestia  zainteresowań  okultyzmem, 

mediumizmem  czy  spirytyzmem  w  dobie  pozytywizmu  jawi  się  jako  zagadnienie 

marginalne  o  akcydentalnym  charakterze,  a  próby  zmiany  takiej  optyki  dostrzec 

można między innymi w wypowiedziach Urszuli Makowskiej, Jerzego Prokopiuka, 

Barbara Skargi, Jana Tomkowskiego, Tomasza Weissa czy Zbigniewa Łagosza.  

Najpełniej o ezoterycznych zainteresowaniach pozytywistów pisze Jan Tomkow-

ski w jednym z rozdziałów pracy Mój pozytywizm, zatytułowanym Pozytywizm i duchy. 

Badacz  podejmuje  tutaj  między  innymi  temat  mediumicznych  eksploracji  Juliana 

Ochorowicza, napomykając o wizycie Eusapii Palladino oraz eksperymentach z jej 

udziałem. Przytacza także niektóre XIX-wieczne wypowiedzi i teorie dotyczące spi-

rytyzmu  oraz  hipnozy,  odwołuje  się  również  do  mediumicznych  zainteresowań 

Prusa, odzwierciedlonych w Emancypantkach. Tomkowski podkreśla znaczenie spiry-

tyzmu, konstatując, iż: 

Badania prowadzone nad zjawiskami paranormalnymi ożywiły studia nad ludzką psychiką, dostarczy-

ły nowego materiału i pewnych inspiracji metodologicznych […]. Spirytyzm poszerzał jednowymiaro-

wy świat wyobraźni pozytywistycznej. Nawet jeśli był śmieszny i intelektualnie raczej jałowy, przynosił 

 

 

42

  

Tyrell. Cyt. za: Ibid. 

43

  

Lawrence LeShan pisał: „żyjemy w świecie, który jest postrzegany jako świat praw i porządku, związków przyczynowo-

skutkowych, w świecie uporządkowanym przez czas i przestrzeń. To właśnie na takim poglądzie zbudowaliśmy struk-

tury naszej osobowości, nasze schematy działania i reagowania, nasze poczucie bezpieczeństwa. I choć tak zbudowany 

świat nie musi wydawać się nam idealnym – możemy dostrzegać nawet jego ograniczenia – to jednak jest to nasz dom, 

w którym żyjemy […]. I cóż się dzieje, gdy te podstawowe zasady organizacji naszego świata zostają zakwestionowane? 

Co się dzieje, gdy stajemy twarzą w twarz z namacalnymi dowodami na to, że świat jest iluzoryczny?” (cyt. za: T. Lubań-

ska, op. cit., s. 123). 

---