Materializm kontra ezoteryka. Drugie pokolenie pozytywistów wobec spraw "nie z tego świata"

55 

Materializm kontra ezoteryka 

 

istniał na pograniczu religii, filozofii i magii, a „myślenie okultystyczne” wyraża wła-

śnie ową tendencję do sytuowania spraw nadprzyrodzonych wśród zdarzeń powszed-

nich i bezustannie grawituje wokół czynników egzystencjalnych. 

Niezależnie od wielu koncepcji dopatrujących się powstania i rozwoju mediu-

mizmu/spirytyzmu w zamierzchłej przeszłości za umowną datę narodzin nowożyt-

nego spirytyzmu uważa się rok 1847. Jest to data graniczna, niezwykle często pojawia-

jąca się w rozmaitych opracowaniach poświęconych zjawiskom nadprzyrodzonym. 

Wtedy bowiem w miasteczku Hydesville w USA zainicjowane zostały wypadki, które 

na przestrzeni kilkudziesięciu lat przyczyniły się do spopularyzowania zjawisk para-

naturalnych do tego stopnia, że spirytyzm stał się znany na całym świecie. Incydenty 

te – przez wielu badaczy uważane za początek świadomego spirytyzmu – wydarzyły 

się w domu farmerskiej rodziny Foksów. Trójka dziewcząt – Leah, Margaretta i Ca-

thie – zapoczątkowała praktyki spirytystyczne i przez wiele lat zarabiała na życie or-

ganizując seanse. Działalność sióstr Fox zakończyła się skandalem, ujawniającym oszu-

stwa rzekomych mediów (już w latach pięćdziesiątych dziewiętnastego wieku poja-

wiły się oskarżenia o szarlatanerię), kiedy w 1888 roku Margaretta złożyła oświadcze-

nie demaskujące spirytyzm. Wkrótce jednak okazało się, że ruch społeczno-religijny, 

jaki pozostał na przestrzeni lat, przezwyciężył trudności związane z comming outem 

prekursorki. Dopiero ujawnienie następnych oszustw związanych z działalnością me-

diów i kilka skandali, które wybuchły w związku z weryfikacją autentyczności „pro-

dukcji” manifestacji mediumicznych przyniosły na przełomie dziewiętnastego i dwu-

dziestego wieku osłabnięcie i niemal całkowite wygaśnięcie zainteresowania dziedziną 

zjawisk paranormalnych. 

Zanim jednak doszło do ujawnienia mistyfikacji, w pierwszej połowie dziewięt-

nastego wieku wokół zjawisk nadnaturalnych narastało coraz większe zainteresowa-

nie. Wkrótce po wydarzeniach w domu Foxów moda na „wirujące stoliki” dotarła do 

Europy, w tym także do Polski. Popularne wówczas teorie Kardeca, twórcy jednego 

z odłamów spirytyzmu, zyskiwały – zwłaszcza we Francji – wielu zwolenników, przez 

szereg lat stanowiąc wdzięczny przedmiot dyskusji. Fascynacja spirytyzmem trwała 

ze  zmiennym  natężeniem  przez  cały  wiek  dziewiętnasty,  przy  czym  dopiero  pod 

koniec stulecia pojawiła się koncepcja stworzenia zeń odrębnej gałęzi nauki. Począt-

kowo bowiem „duchownictwo” stanowiło formę popularnej rozrywki; w dobrym to-

nie było posiadać akcesoria do wywoływania duchów (ekierkę, okrągły stolik; przez 

jakiś czas produkowano nawet specjalnie do tego celu przystosowane stoły, które po-

---

Tajemnice zaświatów czy moce psychiczne? 

56

 

 

siadały nazwę – planchette, czyli psychografy

135

). Największy rozkwit przeżywał spi-

rytyzm europejski w latach 1853–1869 (był to rok śmierci Kardeca), a potem w póź-

nych latach osiemdziesiątych, kiedy narastało zainteresowanie dziedzinami tak ta-

jemniczymi, jak hipnotyzm, sugestia czy magnetyzm. Ponadto:  

[…] w r. 1861 pojawiły się pierwsze „aporty” przedmiotów, a to naprzód kwiatów ciętych, a później całych 

roślin, a w czternaście lat później otrzymywano już foremki parafinowe rąk duchów w naczyniu […]. 

W tymże okresie, mimo ówczesnych trudności technicznych w fotografowaniu, otrzymywano już zdjęcia 

duchów (w r. 1872 w świetle dziennym fotografował się „John King” wedle sprawozdania w „British Journal 

of Photography”). Prof. W. Crookes otrzymał w r. 1872-73 mnóstwo zdjęć zjawy „Katie King” w świetle 

elektrycznym łukowym, a usadowiwszy medium Florencję Cook na wadze, stwierdził, że ciężar medium 

obniżał się do połowy wtedy, gdy pojawiała się Katie King. […] Stwierdził także galwanometrem, że opór 

elektryczny ciała tej zjawy był pięć razy większy niż opór ciała medium

136

. 

Kolejne lata nie przynosiły nowych rewelacji dotyczących zjawisk czy mediów; 

przybywało wprawdzie zdjęć, ale – jak skonstatował Świtkowski – „przez z górą lat 

pięćdziesiąt nie stwierdzono nic zasadniczo nowego”

137

. Dlatego: 

początek wieku dwudziestego zastał już umysły podzielone na dwa obozy […]: obóz spirytystyczny i obóz 

animistyczny. Pierwszy wobec swego nastawienia wierzącego lekceważył badania i ścisłe strony fenome-

nalnej [sic!], drugi odrzucał hipotezę ingerencji duchów, a całą wagę kładł na badanie eksperymentalne; 

pierwszy zatem niewiele dorzucił nowego do przyrodniczego poznania objawów, drugi zaś […] naginał 

uzdolnienia mediów do narzucanych im warunków laboratoryjnych i tym samym wypaczał objawy. 

Nie ulega wątpliwości, że […] kierunek animistyczny wzbogacił wiedzę parapsychiczną nowym mate-

riałem, […] był to jednak materiał faktów jak gdyby sztucznie stworzonych

138

. 

Warto wszakże zauważyć, że to właśnie badania i eksperymenty umożliwiały uczo-

nym – fizykom, astrofizykom, lekarzom, chemikom itd. – wnikliwe poznanie zjawisk 

o charakterze paranormalnym. Na początku dwudziestego wieku zbadano na przykład 

skład ektoplazmy, czyli substancji pojawiającej się podczas materializacji zjawy.  

 

 

135

  

Planchette pojawiła się w połowie dziewiętnastego wieku i „składała się z blatu na dwóch nogach z kółkami oraz trzeciej, 

z grafitową końcówką. Gdy użytkownik dotykał blatu, zapraszał ducha, by ten napisał przesłanie lub coś narysował” (K. 

Farrington, Na granicy rzeczywistości. Zagadki świata i tajemnice zaświatów, przeł. R. Kosowski, P. Goraj, A. Rotunno, P. Fraś, 

[bm] 1999). Starsze od psychografów są tzw. tabliczki ouija, które powstały w 1892 r. „Pierwszą tabliczkę […] skonstruował 

Amerykanin Elijah. J. Bond. Jej nazwa powstała poprzez złożenie dwóch słów oznaczających «tak»: francuskiego «oui» 

i niemieckiego «ja». Produkcją […] tabliczek zajmuje się obecnie amerykańska firma Parker Brothers. Znajdują się na 

nich litery alfabetu, cyfry od 0 do 9, słowa «tak » i «nie», wskazówka w kształcie serca, a całość wsparta jest na trzech 

filcowych podpórkach. Użytkownik zadaje pytanie, kładzie palce na wskazówce i czeka, aż wskazówka przeliteruje od-

powiedź” (op. cit., s. 48). Mimo późnego pojawienia się i spopularyzowania „koncepcja ouija jest prawie tak stara jak 

świat. Około 600 roku p.n.e. w Chinach używano bardzo podobnej techniki, by porozumieć się ze zmarłymi. W 500 

roku p.n.e. w Grecji bardzo popularnym przyrządem był stolik na kółkach” (loc. cit). 

136

  

J. Świtkowski, Co oznaczają zjawiska parapsychiczne, „Lotos” 1937, z. 1, s. 8–9. 

137

  

Ibid., s. 9. 

138

  

Ibid., s. 9–10. 

---