Materializm kontra ezoteryka. Drugie pokolenie pozytywistów wobec spraw "nie z tego świata"

Zakończenie 

408

 

 

Jeske-Choiński, dokonując demistyfikacji mediumizmu i stawiając go w opozycji do 

żarliwej, pełnej pokory wiary w Boga. Teoria ta wynika rzecz jasna z przeświadczenia 

o  wypaleniu  się  idei  pozytywistycznych  i  postulatu  naukowości.  Dobitność,  z  jaką 

pisarz  podkreśla  równoprawność  rozumu  i  emocji, wpływa  również na  kształt  po-

strzeganej przezeń rzeczywistości. Postulat umiaru czy zdystansowania wobec „no-

wych odkryć” charakteryzuje w pełni postawę ideologiczną Choińskiego. 

Ostatnim wreszcie modelem ezoteryki literackiej jest wskazywane przez Jeske-

Choińskiego pokrewieństwo pomiędzy dominującym w minionych wiekach świato-

poglądem i magią. Ta ostatnia uprawomocnia się właśnie w czasach historycznych, 

egzemplifikuje ówczesny horyzont myślowy. Podobna koncepcja, realizowana wła-

śnie w powieściach historycznych, jest dość intrygująca na tle konserwatywnych prze-

konań  Choińskiego.  Nadnaturalność  minionych  epok  jawi  się  jako  swoista rekom-

pensata braku metafizyki w czasach współczesnych twórcy.  

Spośród czterech modeli ezoterycznych najbardziej reprezentatywnymi i pro-

duktywnymi są pierwszy i drugi. Wpływ inspiracji teozoficznych i buddyjskich w du-

żym bowiem stopniu ukierunkował wyobraźnię twórczą pisarzy drugiego pokolenia. 

Zainteresowania  te  manifestowały  się  właśnie  w  obszarze  imaginacji  artystycznej, 

stawały się głosem w dyskusji o nadnaturalnym, pozagrobowym. Jednocześnie strach 

przed  śmiercią,  łagodzony  właśnie  ideami  mediumicznymi,  spirytystycznymi  czy 

reinkarnacyjnymi,  stawał  się  niejednokrotnie  ukrytym  motywem  wielu  utworów 

tego  okresu.  Artysta  nie  pozostawał  przecież  obojętny  wobec  przemian dokonują-

cych się na przełomie epok historycznych i historycznoliterackich, a echa toczących 

się sporów przenikały do dzieła literackiego. 

Najbardziej produktywnym składnikiem „wiedzy tajemnej” był koncept duszy: 

jej wędrówka, manifestacja (poprzez intuicję, przeczucie, sen, próbę podporządko-

wania ciała, walkę z inną duszą w sferze niewidzialnej), sposób istnienia w rzeczywi-

stości lub dyskusja dotycząca problematyki spirytualnej. Wątek ów, eksponowany za-

równo w ideologii spirytystycznej, jak i teozoficznej, a także w koncepcjach indyjskich 

(Weda, wedanta, hinduizm) czy wreszcie jako cząstka eksplorowana przez mediumi-

stów,  stawał  się  niejednokrotnie  wdzięcznym  tworzywem  literackim  i  pojawiał  się 

najczęściej w twórczości Zapolskiej. 

Motywy nadnaturalne, nader chętnie wykorzystywane przez pisarkę także w cha-

rakterze symbolu czy metafory, jawią się jako jeden ze stałych elementów świata przed-

stawionego. Nadprzyrodzone przeistacza się w tym obszarze w cząstkę natury, wyni-

kając ze sposobu istnienia rzeczywistości, staje się czynnikiem współgrającym zarówno 

---

409 

Materializm kontra ezoteryka 

 

 

z istotą wszechrzeczy, jak i z psychiką bohatera. Nadwrażliwość na świat jest imma-

nentną  cechą  postaci  pozytywnych,  zwłaszcza  kobiecych,  którym  poszerzona  per-

cepcja  umożliwia  pełniejsze  postrzeganie  otoczenia.  Na  drugim  biegunie  metafi-

zyczności znajdują się u Zapolskiej bohaterowie negatywni, częstokroć obdarzani in-

fernalnymi zdolnościami, wzbudzający sataniczne lub demoniczne asocjacje. Dycho-

tomiczność przestrzeni literackiej staje się tutaj symbolicznym wskazaniem dwoisto-

ści świata, ambiwalencji nie tylko postaw ludzkich, lecz także niejednoznaczności czy 

grozy rzeczywistości. Kreślone przez pisarkę dwa plany (czasem dzielone na dwa ko-

lejne), przenikają się wzajemnie; sfera ducha wpływa na obszar materii, fizyczność 

determinuje spirytualność. Nadnaturalne nie jest dla Zapolskiej transgresywne, lecz 

po prostu istniejące, wpisane w wewnętrzny układ wszechrzeczy. Ścieranie się posz-

czególnych warstw – widzialnych i niewidzialnych – stanowi niezmienną kolej trwa-

nia; dwoistość bytu manifestuje się we wszystkich elementach realności (na przykład 

walka dobra ze złem, mężczyzny z kobietą, życia ze śmiercią). Odwieczne zmagania 

obserwować mogą wyłącznie jednostki nadwrażliwe, obdarzone mocami przekracza-

jącymi pojmowanie: intuicją, jasnowidzeniem, widzeniem aury, magnetyzmem itp. 

Owi  „przewrażliwieni”  uświadamiają  sobie  wszelako,  iż  ich  udział  w  kształtowaniu 

wszechświata polega w zasadzie tylko na obserwacji. Nie potrafią, nie mają szansy lub 

siły, aby przeciwstawić się dojmującemu poczuciu niemocy, stają bezradni wobec nie-

ubłaganych wyroków losu. Samoświadomość pozytywnych bohaterów Zapolskiej og-

niskuje  się  w zasadzie  wokół  utraty  nadziei  i  przekonania  o  wyższości  niszczyciel-

skich sił. Pesymistyczna wizja utraty kontroli nad własną przyszłością czy dolą w ogóle 

osłabia nadprzyrodzoność przydanych postaciom talentów, powodując, że stają się 

bezużyteczne, pozbawione znaczenia. Negatywnie postrzegana rzeczywistość jest tym 

boleśniejsza, że nie podlega przemianie, że wpływać na nią mogą wyłącznie silniejsi, 

identyfikowani z mocami ciemności. Kojarzenie lub nawet utożsamienie mocy spraw-

czych ze sferami mroku jawi się w twórczości Zapolskiej jako swoisty leitmotiv, po-

wracający w rozmaitych konfiguracjach. Zło zawsze wygrywa, ponieważ czyste dobro 

nie istnieje

4

. Pozazmysłowe atrybuty nie będą zatem bronią w walce jasności z ciem-

nością; stanowią wprawdzie rodzaj naznaczenia, poszerzają zakres widzenia, lecz nie 

pozwalają na dokonywanie zmian w istniejącym porządku. 

 

 

4

  

W  powieści  A  gdy  w  głąb  duszy  wnikniemy…  wątek  ten  powraca  kilkakrotnie.  Najsilniej  jednak  wyeksponowany  został 

w starciu Anki z Lelianem, kiedy bohaterka przegrywa, ponieważ dobro, które w swoim mniemaniu reprezentuje, nie 

jest wartością bezwzględną, nie jest absolutne. 

---