Manevi asketizmden dünyevî asketizme
Yüklə 87,4 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KAPİTALİZMİN TANIMLANMASI
- "Webere göre, gündelik yaşama dönük, alışılmışın dışındaki modern yönelimi anlamanın anah
- PROTESTANLIK: RASYONALITENİN TARİHSEL ARKAPLANI
- "Tek bireylerin takdir edilmeyen bir iç yalnızlığı. Reform döneminde, insanların
- SONUÇ - KÜÇÜK BİR YORUM
| "MANEVİ ASKETİZMDEN DÜNYEVÎ ASKETİZME"
Cihan ÖZPINAR
İÇİNDEKİLER
GİRİŞ 1
KAPİTALİZMİN TANIMLANMASI 2
"İDEAL RASYONALİZM" 3 PROTESTANLIK: RASYONALİTENİN
TARİHSEL ARKAPLANI 4
DÜNYEVİ ASKETİZM VE
KAPİTALİZMİN RUHU 6
SONUÇ:
KÜÇÜK BİR YORUM 8 KAYNAKÇA 9
GİRİŞ Günümüzde sistem karşıtı, muhalif onlarca hareketin, binlerce sivil toplum örgütünün ve milyonlarca insanın karşı durduğu ortak olgu nedir diye sorulsa, hiç düşünmeden, kapitalizmdir ceva- bını verebiliriz ve bu yanlış olmaz. Gerçekten de, üretim biçiminin yanında sistemin vazgeçilmez diğer unsurları olan modernizm olgusu, iktidar ilişkileri sorunsalı vs. bu cevabın verilmesinde arkaplânda kalmaktadırlar. Bunun belki de Marksist açıklamasının yanında farklı bir açıklaması da şöyle olacaktır: kapitalizm, daha önceki bütün üretim biçimlerinden daha çok insanı yabancılaştıran, gözlerini bağlayan bir üretim biçimidir ve sistem karşıtı hareketlerin karşı durduğu ilk unsur kapita- lizmdir. Kapitalizmin çıkış noktası, bilindiği gibi, feodal düzenin lağvedilmesiyle Batı Avrupa coğrafyası olmuştur. Feodalitenin lağvının öncülleri, Reformasyon ve Rönesans, ve feodaliteye indirilen son darbe olan Aydınlanma, yeni sistemin kurulmasında çok önemli roller oynamıştır. Bu üç hareketin ortak özelliği, baskıcı, dogmatik ve 'us-dışı' sistemin hem ekonomik altyapısını, hem de düşünsel ve siyasî üstyapısını devirmek olduğu ortadadır. Buradaki amaç ise, daha insanî, daha özgür ve daha 'rasyonel 1 , dolayısıyla dogmadan uzak bir sistemin feodalitenin yerine ikâme edilmesidir. Peki, kapitalizmin daha Önce belirttiğimiz özelliğine dönersek, nasıl oldu da, bu ulvî amaçlara sahip devrimci hareketler eskisinden daha dogmatik, daha yabancı 1 aşkıncı ve daha az insanî bir sistem yarattı? Her ne kadar, tarihin doğrusal bir çizgi yönünde ilerlediğini düşünenler kapitalizmin ilericiliğinden dem vursalar da, kapitalist ekonominin getirdiği insanî sorunlar, dünyanın karşı karşıya olduğu ekolojik tehdit, yakın geçmişte yaşanan faşizm şoku ve tabii ki bundan önceki hiçbir sistemin yaşamadığı iki dünya savaşı, atom bombasının yarattığı felâket ve diğer bütün facialar ortada çok büyük bir sorunun, hem de şu ana kadar dünya tarihinde hiç yaşanmamış bir sorunun gözler önünde olduğunu gösteriyor. Bunlar elbette ki sadece kapitalizmin yarattığı sorunlar değildir, bu sorunların oluşmasında modernizmin de büyük bir payı vardır, tıpkı rasyonalizmin payının olduğu gibi. Bu yüzden bu olguların ortaya nasıl çıktıklarını, dünya tarihinde ne gibi işlevselliklerinin olduğunu, günümüzü anlamak ve ileride daha yaşanılası bir dünya yaratmak için bilmek gerekmektedir. Onun için, Max Weberin "Protestan Ahlâkı ve Kapitalizmin Ruhu" 1 isimli yapıtı, yazılmasından bu yana geçen yüz sene içinde hâlâ güncelliğini ko- rumaktadır. Weber, çalışma boyunca zikredilecek olan tezini ileri sürerken, bunu ilk önce kendi kapita- lizm tanımlamasına dayandırmıştır. Bu, tabii, onun "ideal tip" kuramının getirdiği bir yöntemdir. Bu noktadan itibaren, kapitalizmin belirgin ve belirleyici özelliklerinden rasyonalite temelinde çözüm- lemelere girişmiştir ve bunun tarihsel arkaplânını inceleyerek, Avrupa'da yaşanan Reformasyon'un etkilerini tahlil etmiştir. Bu hareketin tahlilinde, kapitalizmle uyum sağlayan özellikleri sıralamış ve
1 Max Weber; "Protestan Ahlâkı ve Kapitalizmin Ruhu"; çev. Zeynep Gürata; Ayraç Yayınları; 3. Baskı; 2002; Ankara. Orijinal metin: "Die Protestantische Ethik und der Geist der Kapital i smus'\ Bu kitaptan yapılacak olan alıntılar ve kitaba yapılacak olan göndermeler parantez içinde sayfa numarasıyla gösterilecektir.
bu özelliklerin "kapitalizmin ruhu", yani "olmazsa olmazı" olduğunu ilân etmiştir. Biz de, bu izlek çerçevesinde söz konusu eleştirilerimizi ve tahlillerimizi ortaya koyduk. KAPİTALİZMİN TANIMLANMASI Max Weber, sosyolojik çözümlemelerinde bir konuyu açıklamak için, sorunun öznesi konumundaki olguyu kendi geliştirdiği ideal tip kuramına göre tanımlar. 2 Buna göre, kapita- lizmin gelişmesinde Protestanlığın rolünü anlatmak için, her iki fenomeni de tanımlama çaba- sına girişir. Bu noktada, Weber'in tanımlamalarında ilk başvurulacak olan fenomen kapita- lizm olmalıdır. Weber, kapitalizmin tanımlanmasında tezini doğrulayacak olan argümanlara özel bir yer verir.
Weber'in jargonunda kapitalizm tanımı iki nokta üzerinde yoğunlaşır. Buna göre, bi- rinci nokta, kapitalizmin amacının en fazla kârı sağlamak olduğudur. İkinci nokta ise, bu kârın sağlanmasında kullanılacak araçların, işin ve üretimin rasyonel örgütlenmesi olan işletmelerin varlığıdır. 3 Weber'in bu tanımlamasını, "formel açıdan özgür emeğin rasyonel biçimde örgüt- lenmesi, işyerinin evden ayrılması, rasyonel muhasebe yöntemleri ile rasyonel hukuk ve yöne- tim sistemlerinin gelişmesi' 4 biçiminde açabiliriz. Kapitalizmin bu 'ideal tip' bağlamında tanımlanması, hiç şüphesiz, Weber'e çok bü- yük bir dayanak noktası oluşturmaktadır. Ortaya konulmuş olan iki temel karakteristik, kapi- talizmin Protestanlıkla ilişkisinin kurulması yönünde çok önemlidir. Bu noktada Weber şunu ileri sürer: 1. Kapitalizm için gerekli olan en fazla kâr ve bu kârın rasyonel kullanımı -ki bu noktada rasyonel kullanımdan kasıt elde edilen kârın dünyevî amaçlar doğrultusunda değil, sermayenin artırılması doğrultusunda kullanılmasıdır. Kapitalizmin en büyük özelliklerinden birisi, sürekli sermaye birikimini sağlamaktır-, insanlar tarafından bir şekilde kabul görmüştür ve bu durum bir rasyonellik belirtisi olmuştur. 2. Bireylerin, bu şekilde kârını sürekli serma- yelerine eklemeleri tek başına bir anlam ifade etmez, bunun için gerekli bürokratik, idarî ku- rumların oluşturulması, hukukî yapılanmanın sağlanması ve sermayenin işletmeler tarafından işletilmesi (organizasyon) gerekmektedir.
Burada, tuhaf bir ikilemi görmek söz konusudur. Yukarıda sayılan iki karakteristikten, toplumsal örgütlenmeyle ilgili olan ikincisi, Webere göre, her şartta birinci karakteristiğin ortaya çıkışına bağlıdır. Doğallıkla, sermaye biriktirmeden kapitalist toplumun kurumlarının o-oluşması imkânsızdır, ancak, bu birinci karakteristiğin içinde geçen rasyonellik vurgusu, ortaya daha önce zikredilen ikilemi çıkartmaktadır: "(bu durumun kendisi) akıldışı bir tutumdur: İnsanın boş zama- na sahip olması ya da tüketim yapması yerine çalışmayı seçmesinin hiçbir akılcı gerekçesi yok- tur.'
5 İşte, tam da bu noktada Weber'in rasyonalite ile ilgili vurgulamalarına dönmek gerekir.
2 Fatmagül Berktay; "Weberde İnançlar ile Sosyo-Ekonomik Değişme Arasındaki İlişki: Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin RuhıT; Saçak Dergisi; Kasım; 1985; s. 54 3 Raymond Aron; "Sosyolojik Düşüncenin Evreleri"'; çev. Korkmaz Alemdar; Türkiye İş Bankası Kü l- tür Yayınları; 1. Baskı; 1986; Ankara; s. 510. 4 Alan Swingewood; "Sosyolojik Düşüncenin Kısa Tarihi"; çev. Osman Akmhay: Bilim ve Sanat Yayınlan; 1. Baskı; 1998; Ankara; s. 185. 5 Gordon Marshall; "Sosyoloji Sözlüğü"; çev. Osman Akmhay, Derya Kömürcü; Bilim ve Sanat Yayınları; 1. "İDEAL RASYONALİZM" Weber'in yukarıda özetlenen çözümlemesinde açığa çıkan rasyonalite olgusuna, We- berin kendisi ne anlam atfetmiştir?
Bilindiği gibi, rasyonalizm, Aydınlanma'nın insanlık tarihine mal ettiği bir felsefî ta- vırdır. Ama Aydınlanma'nın öncülleri olan Rönesans ve -özellikle de- Reformasyon hareket- leri, kendilerini rasyonalizm temeline oturtmuşlardır. Aydınlanma Yüzyılı ile birlikte gelen devrim, bu düşünsel tavrın siyasal ve ekonomik yaşama da yansımasına neden olmuştur. O halde, Reformasyon'un temelinde belli bir rasyonalist eğilimin yattığı ortadadır.
Reformist hareketin ortaya çıkmasına neden olan kurum, Aydınlanma'nın da karşısın- da durduğu skolastizmdir, ve skolastizmin temsil edildiği kilise de egemen Katolik kilisesidir. Bu noktada, Reformasyon'un temelindeki rasyonel eğilim, Reformist hareketin egemen kilise- nin temsil ettiği değerler bütününe yönelik bir hareket olması nedeniyle, dolaylı olarak ortaya çıkmaktadır. Denebilir ki, Reformasyon, skolastizmin bir yadsınmasıdır ve antitezidir.
Ancak, Reformasyon'u rasyonalist yapan, hareketin içindeki yeni değerlerin niteliği değil, onun neden olduğu sonuçlardır. Luther'in başlattığı bu Reform hareketi, genel adıyla Protestanlık, kendisini "tarihsel önemi yüksek" iki coğrafyada en yoğun biçimiyle buldu: Bi- rincisi, Kalvinizm ve Britanya (78-102), diğeri ise, Pietizm ve Hollanda (102-110). 6 Bu iki coğrafyanın tarihsel önemi ise, feodal düzenin yerine geçirilen kapitalizmin yeşermek için ortam bulduğu en rahat coğrafyalar olmasından gelir. Kapitalizmin oluşması için en temel şart sermaye birikiminin sağlanmasıydı ve tarihsel bir tevafuk, Protestanlığın en güçlü olduğu bu coğrafyalarda kapitalizmin geliştiğine işaret ediyordu. Açıkça ortadadır ki, Weber'e ilham veren başlangıç noktası, tam da burasıdır.
Weberin ideal tip kuramına göre tanımını yaptığı kapitalizm, az önce zikredildiği gibi derin bir rasyonalizm kokusu ihtiva etmekteydi. Kapitalizm, bir tarihsel-toplum sal sistem ola- rak rasyonelliği içerisinde barındırmak zorundadır. Çünkü sistemin devamı açısından, yani sonsuz sermaye birikiminin sağlanması ve bunun kapitalist işletmelerce idare edilmesi, rasyo- nelliğin bir gereğidir. Bir anlamda, bir işçinin veya kapitalistin çalışmayıp tembellik etmesi yerine, çalışıp hayatını devam ettirmesi -ve böylelikle sistemi yürütebilmesi-, Weberin ideal rasyonalizm tanımını oluşturmaktadır.
Weber'in bu ideal rasyonalizm tanımı bağlamında, rasyonalizm tuhaf bir biçimde din- Baskı; 1999; Ankara; s. 603-4. 6 Bu iki hareket, özellikle Önemlidir, çünkü Reformasyon'un ve Protestanlığın taşıyıcıları bu iki hare ket- tir. Bunun dışında, iki mezhepten daha söz edilmektedir: Metodizm (110-3) ve Baptist tarikatlar (113-120). Bu dört mezhebin arasında farklılıklar olsa da, Weber'e göre, işlevsellik açısından aynı yönde katkıda bulun- muşlardır.
sel dürtülerle bir izdivaca girer. Kapitalizmin doğuşunda, söz konusu coğrafyalara egemen o- lan Protestanlık, kapitalizmin gereklerini yerine getirmede Önemli ve belirleyici bir rol oyna- mıştır Webere göre, ve çağın rasyonel eğilimi, bu ikili arasında belirgin bir şekilde ortaya çıkmıştır: Kapitalizmi yaşatacak olan rasyonalizmdir, mevcut dine karşı başkaldırı hareketi de bu yeni sistemle uyum içinde olmalıdır:
tarı dindedir. Çünkü din, akılcı temelde gerekçelendirilemeyen yüce değerleri benimsemeyi ge- rektirir. Bu değerleri bir kere benimsedikten sonra, onu akılcı araçlarla sürdürebiliriz." 7
Buradan hareketle, Protestanlığın hangi unsurlarıyla varolduğunun araştırılması gerek- mektedir.
PROTESTANLIK: RASYONALITENİN TARİHSEL ARKAPLANI Az önce de üzerinde durulduğu gibi, Weber, Protestanlığı dört mezhep üzerinden ince- lemiştir; Kalvinizm, Pietizm, Metodizm ve Baptizm. Bu dört mezhep vesilesiyle, Protestanlı- ğın hangi unsurlarla varolduğu soruşturulmuştur. Bu noktada ilk olarak karşımıza çıkan un- sur, "meslek" (calling/beruf) kavramının işlevselliğidir.
Weber'in de vurguladığı gibi, meslek sözcüğünün kendisinde yanlışlık yaratmayacak kadar açık bir dinsel tasarım söz konusudur (62). Bu dinsel çağrışımın en temel işlevi tahmin edilebileceği gibi, yaşamsal bir eylem olan meslek icra etmeye atfedilen dinselliğin dünyevî- leşmesiydi (63). Mesleğin, dolayısıyla dünyevî işlerle Tanrı için yapılan eylemlerin -meslek, Lutherci anlamıyla ibadet yerine geçer-, insanların yaşamsal faaliyetlerinde birtakım şeyler- den uzak tutmaktadır. Protestan tarikatları, asketizme (çilecilik) karşı olduğu gibi, lüks tüke- tim, tembellik ve hatta fakirliğe de karşı durdular. Onlar için, bir manastıra kapanıp ömrünü adayan keşişin Tanrı'ya verebileceği hiçbir şey yoktur. Tanrıya olan insanlık borcu, yalnızca Tanrının adının dünyada yüceltilmesiyle gerçekleşecektir. O halde, insanlar sadece bu ulvî a- maç doğrultusunda çalışmalı, Tanrı'yı kendi mesleklerinde en iyiyi yapmak suretiyle dünyada yüceltmelidirler.
Protestanlık asketizmi bu şekilde dışladıktan sonra, meslek sahibi olmak istemeyen iş- sizlere, meslek sahibi olup da tembellik edenlere, mesleklerinde başarısız olmuş olanlara ve hatta fakirlere karşı da aynı asketizme olduğu kadar düşmanca durmuştur. Protestan inancı katı bir kaderciliğe inanır; buna göre, Tanrı yeryüzünü ve insanlığı ve insanlığın yeryüzünde yaşa- yacağı her şeyi yaratmıştır ve yaşanacakları belirlemiştir. Onun için, insanlar ne yaparsa yapsın- lar bu "takdir-i ilâh”'nin önüne geçemezler. Bir insanın cennetlik mi, cehennemlik mi olduğu önceden belirlenmiştir ve bu yazgının değişmesi mümkün değildir. Ancak insanlar sadece, se-
7 Marshall: a.v. çilmiş veya kovulmuş olduklarını anlayabilirler. Bunun sağlamasını da, Tanrı tarafından belir- lenen mesleklerinde başarılı olup, olmadıklarını görerek yaparlar. Tanrı'nın buyurduğu mesleği başarıyla icra edip zengin olan (ve tabii ki lüks tüketim yapmayan) insan, Tanrı tarafından se- çilmiş olduğunu anlayabilir; mesleğinin gereklerini yerine getiremeyen insan da Tanrı tarafın- dan kovulmuş olandır. Bu durum ilginç bir toplumsal ilişkiye de işaret etmektedir. Zengin olan insan, eski yaygın kanının aksine cennete gidemeyecek veya gitmekte zorlanacak olan değildir, o insan seçilmiş olandır, kendisine saygı duyulması gerekir. Fakir olansa, mesleğinde, yani Tan- rı'nın ona verdiği görevde başarısız olup kovulmuş olandır, dolayısıyla, ona karşı acımak, ona merhamet etmek yersizdir. Tanrı'nın yazdığı kader hiçbir insanî iradeyle değiştirilemez, bu yüz- den fakir olan bu fakirliğine mahkûmdur ve onu hiçbir şey bu durumdan kurtaramaz.
Özellikle de Kalvinizm'de kendini belli eden takdir-i ilâhî düşüncesinin insanların zi- hinlerinde yarattığı soru ve bu sorunun cevabı, Protestanlığın düşünsel ve pratik sistematiğinin kavranması açısından çok önemlidir. Diyelim ki bir Kalvinist takdir-i ilâhî düşüncesiyle yaşa- mım devam ettiriyor ve yine bu düşünce gereğince hiçbir geleneksel asketik flitüel eken-dini adamıyor, kendisini tamamen "meslek"ine veriyor. Bu noktada, insanî kaygılar şu önemli soru- yu ortaya çıkartır: Ben seçildim mi ve ben bu seçimden nasıl emin olabilirim (86-7)? Burada kurtuluşu müjdeleyecek olan belirti, insanın mesleğinde yaşadığı başarı veya başarısızlık ola- caktır. Başarılı olma veya olamama durumu, Katolikliğin her türlü dinsel ritüelinin yerini alacak olan bireyin "özdenetim mekanizmasıdır ve bu yolla birey kurtuluşa ermiş olmanın denetimini yapar:
hip ve rahip aracılığıyla Tanrı'ya ulaşmanın reddedilmesidir. Yukarıda zikredilen Tanrı'nın değişmez buyruğu öğretisinin gayri-insanîliği karşısında Protestan birey Weber in vurguladığı şu ruh hali içine girmişti:
yaşamlarındaki en önemli şey ebedî kurtuluş idi. İnsanlar ebediyetten belirlenmiş kaderlerini karşılamak için, kendi yollarını tek başlarına katetmek zorundaydı- lar." (82) "Kimse onlara yardım edemezdi. Hiçbir vaiz de: çünkü ancak seçilmiş olan, Tan- rı'nın sözünü ruhunda duyabilir. Hiçbir kutsal ayin de: çünkü ayinler Tanrı ta- rafından, kendi şanını artırmak için düzenlenmiştir ve bu yüzden de mutlak ihlâl olunamazlık içinde korunurlar ve Tanrı'nın inayetini elde etmek İçin a-raç ola- mazlar, yalnızca öznel olarak inancın externa subsidiasına (dışsal destek) araç ola- bilirler. Hiçbir kilise de: çünkü extra ecclesiam nulla salus (kilisenin dışında kurtu- luş yoktur) cümlesi hakiki kiliseden uzak kalanın hiçbir zaman Tanrı tarafından seçilmiş olanlara ait olamayacağı anlamına gelir. (...) Ve nihayet hiçbir Tanrı da: çünkü İsa da yalnızca seçilmişler için ölmüştür ve Tanrı onlar için, onun şahade- tini ebediyetten buyurmuştur." (82-3) Bu cümlelerin açıkça gösterdikleri şudur ki, Weber'in de altını çizdiği gibi, kilise ve a- yinlerin yardımıyla kurtuluşa ulaşmayı reddetme Katoliklikle Protestanlık arasındaki kesin farktı (83). Kilise aracılığıyla insanların toplanıp biraraya gelmeleri, hem bu nedenden hem de İngiliz Püriten edebiyatında da sıkça insanlararası yardım ve arkadaşlığa güvensizlik nedeniy- le (84), yani toplumsallaşmayı ayakta tutan "insan doğasının iyi oluşu" yönündeki yargının yı- kılmasıyla artık mümkün olamayacak bir duruma geldi. Toplumun kiliseden bu şekilde uzak- laşması, geleneksel asketizmin yerine daha farklı bir asketizmin gelmesine sebep oldu. Çünkü halk, ruhban sınıfının taşıdıkları ilâhî emir doğrultusunda münzevîliğe çekilmeyecek, onun yerine Tanrı'nın doğrudan buyruğu olan "meslek"ini icra edecekti. Bu da, dinsel bir duyguyla çatışmayı ayakta tutan bir u bireycilik"in ortaya çıkmasına neden oldu: Dünyevî asketizm. DÜNYEVİ ASKETİZM ve KAPİTALİZMİN RUHU Yaşamsal bir gereklilik olan üretim yapmak, çalışmak ve kazanç sağlamak, kapitalist ekonomide bu gelenekselliğin rasyonelleşmesine, sistemin taleplerine ayak uydurmasına ve dolayısıyla birer hırs kültüne dönüşmesine neden oldu. Yeni sistem sadece üretim yapmakla yetinemezdi; bu, geleneksel ve "kendi kendine yeten" ekonominin tekrar edilmesi olurdu. Ka- pitalist ekonomi bu gelenekselliğin üzerine rasyonel üretim biçimlerini, bu üretim sürecinde sistemin gerektirdiği ölçüde rasyonel çalışma temposunu, ücretli emek olgusunu - dolayısıyla da artı-değeri-, kârın maksimizasyonunu ve diğer fetişleri getirdi. Ancak daha önce de söylendiği gibi, bir insan boş oturmak veya en azından kendine yetecek kadar çalış- mak varken -ki, Weber in asıl bunun rasyonel bir tavır olduğunu belirtir-, neden daha çok çalışmak ve "sermaye biriktirmek için sermaye biriktirmek" gibi saçma ve us-dışı bir eyleme yönelsin?
Weber, bu karmaşık düğümün çözümünde dinsel ve bunun yansıttığı psiko- sosyolojik bir tavrı açıklamayı kendisine amaç edinir. Bu anlamda, sorunsal olarak ortaya konulan olgular. Weberin yöntemsel çevresinde incelenmelidir.
Yeni oluşturulan ekonomik sistem, yapısı gereği sermaye biriktirmek zorundaydı ve sermaye birikimini sağlamak ve bunun -maceraperestçe- yatırımlara harcanması ve döngüsel olarak sınırsız sermaye birikimi şartı, Weber'in önerisine göre, Protestanlığın temellerinde a- ranmalıydı. Bu Weber'e göre de şüphesiz tek neden değildi. 8 Ancak olguyu oluşturan faktör- lerden birisi bu olmalıydı. Buna göre, sınırsız sermaye fetişizminin us-dışılığını kabullenmek, yalnızca gene us-dışı olarak değerlendirilebilecek bir etkenle sağlanabilirdi: dinsel inanış. Bu noktada, dinin (Protestanlığın) insanlara vaat ettiği sonsuz kurtuluşun reçeteleri, yukarıda an-
8 Hem Weber"in kendisi, hem de birçok sosyolog, tezin Marksist Öğretinin tam karşısında değerlendirilmesini yanlış bulurlar, çünkü, kastedilen dinin tek belirleyici olduğu değildir. Toplumsal değişimler, Weber'e göre, tek bir faktörle açıklanamaz; kendisi de Marx'ı o noktada eleştirir. "Sezar'm hakkfnı teslim etmek adına, Marx'm ortodoks yorumlarının destekçilerinin, Weber"i de kendi ortodoksluklarınca eleştirmekten geri dur- madıklarını belirtmek zorundayız.
latılan teolojik nedenlerle, dünya için sonu gelmeyecek bir çalışma yolunun tavsiyesiyle su- nuldu. Dünya için böylesi bir çalışma arzusu, kapitalizmin bu belirgin fetişinin gerçekleştiril- mesi ile çok yakın bir ilgisi vardır, Webere göre.
Yeni bir ekonomik sistem, yeni bir toplum demektir; çünkü şüphesiz hâkim ideoloji etrafında şekillenen tebaa, bu tahakkümün dayattığı toplumsal yaşama da uymak durumunda kalmaktadır. Söylemin o uçsuz, bucaksız iktidar alanında, yaşamak isteyen eninde sonunda o alana adım atacaktır. Bu yüzden geleneksel toplum yapısının, bu yeni ekonomik sistemle ve bunun dayattığı ilişkilerle çözüldüğünü ve dönüşüm geçirdiğini görüyoruz. Bu salt sınıfsal ay- rımlarda vuku bulmaz, aynı zamanda en küçük insanlar arası ilişkide dahi kendisini gösterir. Protestanlığın meslek ahlâkı, örneğin, zenginliği bir sahiplenişle ödüllendirip, fakirliği de bir öteki imgesi olarak lanetleyişle kapatınca, kaçınılmaz olarak, ekonomik altyapısal dönüşüm- lerin, bu ideolojik-kültürel üst-tamaml ayıcı sı olma durumuna gelmişti.
Artık, dünyada cehennem, ahrette cenneti yaşamak gibi naif bir dinsel inancın yerini, her iki dünyada da cenneti yaşamak gibi "kapitalist" bir inanç aldı: kazanmak, her za- man kazanmak. Her iki dünyada da, her iki dünyayı da. Ne kadar kâr edersen, bu dünyayı o kadar kazanırsın; ne kadar kazanırsan, öbür dünyayı da o kadar kazanırsın. Weberin işaret ettiği kapitalist ruh budur, diğer adı da dünyevî asketizmdir. "Ne kadar çok çalışırsak, Tanrfya o kadar yakın oluruz" düşüncesi, her türlü boşinancın ve onu destekleyen gereksiz, zaman kaybı ritüellerin yerini alan tek rasyonel -ve bir o kadar da dogmatik- ibadetti.
Sonuç olarak, yeni dünya kurulmaktadır, şansa bakın ki, onun ihtiyaç duyduğu tin de hazırdır. Bu aranan kan, birisi dışında kapitalizmin rasyonel olan bütün genel karakterlerinin ortaya çıkabilmesi için gerekli olan o us-dışı, tinsel karakteristiğinin oluşmasını sağladı. Sade- ce bu us-dışı özelliği değil elbette; rasyonelleşmekte olan birçok özellik daha Protestan ahlâ- kının bırakmış olduğu etkiyle meşrul aştın İdi, ilginç ve düzenli bir biçimde bunlar yeni ekono- minin felsefesi tarafından sahiplenildi. Dünyevî asketizmin getirdiği bireycilik düşüncesi, buna çok iyi bir örnek teşkil eder. Toplumsal bir eylem olan kilise ibadetinin dışlanması ile bireycilik arasında bağ olduğunu söylemek, hiç de yanlış bir düşünce değildir.
En nihayetinde, elde varolan olguların tarihsel olgularla karşılaştırılması yapıldığında, 9
ortaya çıkan tablo, tarih felsefesi konusunda tam bir yol ayrımına işaret eder. Her şey öylesine birbiriyle bağlantılıdır ki, "tinsel devinimler mi tarihi şekillendirir, yoksa maddi koşullar mı, yoksa tarih bu ikisi arasındaki diyalektik ilişki sayesinde mi akar" soruları bir yandan, tarihsel yorumlama üzerine "tarihin determinist mi, volantarist mi, olayların kurgusal mı, rastlantısal mı, yoksa hepsinin birer zorunluluk mu olduğu" soruları diğer yandan, tarihsel kökü çok eski- lerde olan bir tarih felsefesi tartışmasının tozlarını tekrar tekrar kaldırmaktadır.
9 Olgu ve tarihsel olgu arasında yapılan ayrım, tam da E.H. Carr"ın üstünde durduğu ayrımdır. Bkz. Cam 'Ta- rih Nedir?"; İletişim Yayınları; çev. Misket Gizem Gürtürk; 4. Baskı; 2003; İstanbul; s. 9-37.
SONUÇ - KÜÇÜK BİR YORUM Bir tarihsel fenomen olarak kapitalizmin yapılmış yüzlerce çözümlemesi, onun tam bir dekonstrüktif eleştirisine girişen Marx'ın yapıtlarının yanında, Weberci bir sosyolojik bakış, aslında ortodoks yorumlara dönüşmüş bir eleştirinin farklı boyutlar kazanması açısından çok önemlidir. Çünkü, her iki yorumun da ortodokslaştırılması, konu üzerinde ideolojik bir kamp- laşma olmasına ve tarihin ünlü idealizm-materyal izm tartışmalarının sığ yorumlarla canlandı- rılmasına hizmet edecektir.
O yüzden, Weberin kendisi ve eserleri, eğer Marksizm'in karşısına bir alternatifi ola- rak konulacaksa, burada belli önyargılar ve belli dogmalaştırmalardan kaçınmak gerekir. Aynı şey, Marksizm için de söz konusu; Marksizmin yorumları da çok ortodoks bir biçimde ekono- mik indirgemecilik bağlamında ele alınmaktadır. Bunun nedenlerinden birisi, pratik neden- ler-se (proletaryanın örgütlenmesinde gereken vülgarize edilmiş teorik bilgi) diğeri politiktir (burada da, ikili bir dezenformasyon sürecinden bahsedilebilir; birisi reel sosyalizmin kesin zafer iddiasının kanıtlanması bağlamında, diğeri de liberallerin kolay yoldan eleştiri yapabil- me olanağı bağlamında).
Bu tür bir düşünsel erozyonun etkilerinin muazzam oluşu, teorinin pratikten hiçbir za- man kopamayacağı göz önüne alındığında, en azından, kuramları daha iyi kavramak ve hak- kıyla eleştirmek gibi, geleceğe dair taşınması gereken umudun gerçekleştirilmesi için çok ö- nemli eksiklikleri tekrar düşünmemize neden olacaktır.
1.
1 ; çev. Korkmaz Alemdar; Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları; 1. Baskı; 1986; Ankara 2.
BERKTAY, Fatmagül; "Weber'de İnançlar ile S osyo-Ekonomik Değişme Arasındaki İlişki: Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu"; Saçak Dergisi; Kasım; 1985 3.
2001; İstanbul 4.
MARSHALL, Gordon; "Sosyoloji Sözlüğü"; çev. Osman Akınhay, Derya Kömürcü; Bilim ve Sanat Yayınlan; 1. Baskı; 1999; Ankara 5.
baası; 1974; Ankara 6.
SWINGEWOOD, Alan; "Sosyolojik Düşüncenin Kısa Tarihi"; çev. Osman Akınhay; Bilim ve Sanat Ya- yınları; 1. Baskı; 1998; Ankara 7.
2002; Ankara 8.
WEBER, Max; "Toplumsal ve Ekonomik Örgütlenme Kuramı"; çev. Özer Ozankaya; İmge Yayınları; 1. Baskı; 1995; Ankara Yüklə 87,4 Kb. Dostları ilə paylaş:
|