MaliYYƏ bazari aləTLƏRİ, MİLLİ İQTİsadiyyatin iNKİŞafinda onun rolu və ƏHƏMİYYƏTİ
Yüklə 240,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İ. M.Mikayılov
- К = divident / ssuda faizi x 100%
- P = R/r x 100;
- Инструменты финансового рынка, их роль и значение в развитии национальной экономики. РЕЗЮМЕ
- Tools of financial market, their role and importance in the development of the national economy. SUMMARY
| “Maliyyə və uçot”.-2009.-№9.-S.3-11. MALİYYƏ BAZARI ALƏTLƏRİ, MİLLİ İQTİSADİYYATIN İNKİŞAFINDA ONUN ROLU VƏ ƏHƏMİYYƏTİ İ. M.Mikayılov, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin dissertantı Müasir dövrdə dövlət mülkiyyəti iqtisadiyyatından bazar iqtisadiyyatına keçən ölkələrdə, о cümlədən Azərbaycanda özəlləşdirmə çeklərindən geniş istifadə olunur. Özəlləşdirmə çekləri dövlət qiymətli kağızlarının xüsusi bir formasıdır. Bunlar dövlət və ya bələdiyyə mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi zamanı onların bir qisminin haqqı ödənilmədən vətəndaşlara verilməsi mexanizmini ifadə edirlər. Özəlləşdirmə çekləri qısa müddətə buraxılır və özəlləşdirmə başa çatdıqdan sonra haqqı ödənilir və ləğv olunur. Keçid dövrünü yaşayan ölkələrin əksəriyyəti özəlləşdirmə çeklərindən istifadə etmişdir. Beləliklə, maliyyə bazarının seqmentləri olan pul bazarının və kapital bazarının alətləri çoxsaylı olmaqla ictimai təkrar istehsalda mühüm rol oynayırlar. İndi də qiymətli kağızlar bazarının ən mühüm alətləri olan səhmlərin və istiqrazların xüsusiyyətlərinin tədqiqi üzərində daha ətraflı dayanaq. Qeyri-dövlət qiymətli kağızları içərisində ən geniş yayılanları səhm və istiqrazlardır. Ona görə də onların hər birinə ayrılıqda nəzər salmaq lazım gəlir. Səhmlər maliyyə bazarının çox böyük hissəsini əhatə etməklə şirkət kapitalının və onun fəaliyyəti nəticəsində alınan gəlirin bir hissəsini almaq hüququ verən qiymətli kağızdır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müstəqil müəssisə və təşkilatların səhmdar cəmiyyətlərə çevrilməsi və yeni səhmdar cəmiyyətlərinin yaranması nəticəsində bütün postsovet ölkələrində səhmlər maliyyə bazarının çox böyük hissəsini əhatə etməyə başlamışdır. Səhm - öz sahibinin (səhmdarın) səhmdar cəmiyyətin mənfəətinin bir hissəsini divident şəklində ala bilməsi, səhmdar cəmiyyətin idarə edilməsində iştirak etmək hüquqi verən qiymətli kağızdır. Səhmlər müəyyən məbləğdə vəsaitin köçürülməsini göstərdiyindən, onun sahibi səhmdar cəmiyyətin nizamnamə kapitalının formalaşmasında və onun idarə olunmasında (müəssisənin idarə olunması, təftiş, illik hesabatın təsdiq edilməsi və s. məsələlərdə) iştirak etmək hüququ qazanır, ən başlıcası isə mənfəətin bölüşdürülməsində iştirak edir. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının maliyyə bazarında mühüm rol oynayan və xeyli beynəlxalq əlaqələri olan 76 səhmdar cəmiyyət fəaliyyət göstərir və onların kapitalının 90%-i fiziki şəxslərə məxsusdur. İstiqrazın alıcısına onun alacağı gəlirin miqdarı əvvəlcədən faiz şəklində məlum olduğu halda, səhm sahibi bu informasiyaya əvvəlcədən malik olmur. Ona görə də gəlirin itirilməsində səhm sahibi istiqraz sahibinə nisbətən daha böyük risk etmiş olur. Başqa ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da bu və ya digər səhmin alınmasında (satılmasında) səhm sahibi yalnız emitentin iqtisadi perspektivləri, maliyyə vəziyyəti və başqa kommersiya xüsusiyyətləri haqqında məlumatlarla kifayətlənir. Divident, yəni müəssisənin mənfəətində hər bir səhm sahibinin pay iştirakı, illik mənfəətin məbləğindən asılı olaraq, il başa çatdıqdan və faktiki balansın tərtibindən sonra hesablanır. İl qurtarana qədər dividentin perspektiv qaydada hesablanması yalnız təqribi (proqnoz) xarakteri daşıya bilər.
Digər tərəfdən, səhmdarın səhmə qoyulmuş vəsaitləri güzəştli müddəti istina olmaqla, qalan hissəsini geri tələb edə bilməz. Səhmin alınması (investisiya qoyuluşu) əslində emi tentin xərclərinin səhm sahibi tərəfindən qaytarmamaq şərtilə maliyyələşdirilməsi deməkdir. Yalnız emissiya nəticəsində səhmdarlar, borc öhdəlikləri çıxıldıqdan sonra, qalan məbləğdə öz pay iştirakçılarım tələb etmək hüququ qazanırlar. Bir çox hallarda səhmdar, səhmin alınmasına çəkilmiş bütün xərcləri demək olar ki, itirir. Səhmdar səhmə malik olmaq, səhmə qoyulmuş vəsaitləri geri almaq hüququnu deyil, ancaq idarəetmədə iştirak etmək və mənfəətin bir hissəsinin divident şəklində alınması hüququnu nəzərdə tutur. Səhmlərin nəğd pula çevrilməsinin yeganə üsulu, onların başqa şəxslərə satılmasıdır. Səhmdar cəmiyyətlər qeyri-məhdud müddətə mövcud ola bilərlər. Lakin fiziki şəxslərin iştirakına əsaslanan fərdi mülkiyyətin və yoldaşlıqların fəaliyyət dövrü bir qayda olaraq, onların təsisçilərinin çərçivəsi ilə məhdudlaşdırılır. Səhmdar cəmiyyətlər səhmlərin buraxılmasından alınan vəsait hesabına digər biznes fəaliyyətli sahələri ilə müqayisədə əlavə vəsaitlərin cəlb edilməsində də geniş imkanlara malik olur. Statistik məlumatlara əsasən, Azərbaycan Respublikasında 1992-ci ildə əsası qoyulmuş «Azəriqazbankın» bütün səhmlərinin 77,7%-i fiziki və 21%-i xüsusi hüquqi şəxslərə məxsusdur. Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən səhmlərin xüsusiyyətlərini daha ətraflı öyrənmək üçün bir sıra meyarlardan istifadə olunur. Məsələn, sahiblərinə verdikləri hüquqlardan asılı olaraq səhmlər adi və imtiyazlı olurlar.
Respublikamızda daha geniş yayılmış olan adi səhmlər öz sahiblərinə səhmdarların il lik iclaslarında iştirak etmək və səs hüququ verir. Lakin adi səhmlərə görə hər il eyni cür dividentin alınması onların aldıqları mənfəətin kəmiyyəti şərtsiz zəmanətli olmadığından, müəssisənin fəaliyyətindən və mövcud konyunkturadan asılı olur, о gözlənilməz xərclərin ödənilməsinə sərf oluna bildiyindən və ona görə də, bütün səhm sahiblərinin dividentlərinin ödənilməsi üçün kifayət etmədiyindən mütləq sayılmır. Buna görə Azərbaycan Respublikasının «Səhmdar cəmiyyət haqqında» qanununa əsasən adi səhmlərin nizamnamə kapitalındakı xüsusi çəkisi 90%-dən az ola bilməz. Qalan hissə - 10% isə imtiyazlı səhmlər ola bilər. Məlum olduğu kimi, adi səhmlərin alıcıları imtiyazlı səhm sahiblərinə nisbətən bir sıra xüsusiyyətlərə malik olur. Digər ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycan Respublikasında onlar aşağıdakı kimi özünü göstərir: - Azərbaycan Respublikasının ərazisində adi səhmlər başqa şəxslərə satıla və yaxud güzəşt edilə bilər. Bəzi hallarda bu hüquq müəyyən vaxtla məhdudlaşdırılır; - adi səhm sahiblərinin aldıqları divident, emitentin kreditorlar qarşısındakı bütün öhdəliklərini, vergiləri ödədikdən və imtiyazlı səhmlər üzrə divident verildikdən sonra ödənilir. Bu dividentin həcm və formasını ildə bir dəfə şirkətlərin direktorlar şurası müəyyən edir. Bunlar səhmdarların ümumi yığıncağında səhmdar cəmiyyətin fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinin və ümumi tələbatın hesablanması əsasında, təsdiq edilir. Bu dividentlər həm də təkcə pulla deyil, eyni səhmlərin verilməsi ilə də ödənilə bilər; - adi səhm sahibləri, imtiyazlı səhm sahiblərindən fərqli olaraq səhmdar cəmiyyətin idarə orqanlarının seçilməsi və cəmiyyətin fəaliyyətində prinsipial məsələlərin həlli zamanı səhmdarların yığıncağında iştirak etmək hüququna malik olur; - Azərbaycan Respublikasının ərazisindəki səhm sahibləri, səhmdar cəmiyyətin fəaliyyəti, xüsusilə illik hesabatları haqda informasiya əldə etmək hüququna malikdir; - İmtiyazlı səhmlərin sahiblərindən fərqli olaraq, adi səhm sahibləri şirkətin qiymətli kağızlarının yeni buraxılışlarını almaq hüququna malikdir. Azərbaycan Respublikasının qiymətli kağızlar bazarının inkişafında bu şərtlər xüsusi rol oynayır. İmtiyazlı səhmlər öz sahibinə hər il qəti müəyyən edilmiş divident gətirdiyindən və bu dividentin ödənilməsi ilk növbədə, yəni adi səhmlər üzrə dividentlərin ödənilməsindən əvvəl baş verdiyindən adi səhmlərdən bir sıra ciddi üstünlüyə malikdir. Səhmdar cəmiyyət ləğv olunduqda imtiyazlı səhm sahiblərinin iddiaları adi səhmlər üzrə olan tələblərdən əvvəl təmin edilir. Lakin imtiyazlı səhmlər sahiblərinə səs hüququ vermir. İmtiyazlı səhmlər istiqrazla adi səhmlər arasında orta bir mövqe tutur. Qeyd edilməlidir ki, imtiyazlı səhmdarların hüquqları, başqa üsulla da, yəni onun nominalına mütənasib olaraq hər il əvvəlcədən imtiyazlı divident almaq imkanları ilə də aparıla bilər. Bu ümumi qayda bizdə artıq geniş tətbiq olunur. Bölüşdürülən mənfəətin çatışmaması nəticəsində imtiyazlı divident ödənilməyən hallarda qalan borc sonrakı maliyyə ilinə keçirilir və yeni ildə birinci növbədə ödənilir. Bu qaydaya əməl olunmadıqda (divident verilmədikdə və ya tamamilə ödənilmədikdə), səhmdarların ümumi iclasında səs hüququ da daxil olmaqla, adi səhm sahiblərinin bütün hüquqları (imtiyazlı dividentin ödənilməsinə qədər) bərpa olunur. Amma qeyd edilməlidir ki, bütün bu qaydaların tam həyata keçirilməsi üçün lazım gələn qanunçuluq respublikamızda hələ tam dolğun işlənilməmişdir. İmtiyazlı səhmlərdən ən əlverişli olan səhm vəsaitləri sahiblərinin nisbətən az vəsaiti ilə başa gələn və idarəetmə prosesində iştirak etməyənlərdir. Nəzərdə tutulmalıdır ki, imtiyazlı səhmlərin limitsiz şəkildə buraxılışı ciddi mənfi nəticələrə və birinci növbədə nizamnamə fondunun azalmasına gətirib çıxara bilər. Bununla əlaqədar olaraq bir çox ölkələrdə belə növ səhmlərin buraxılmasında məhdudiyyətlər tətbiq olunur. Məhz ona görə də bizdə onun nizamnamə kapitalındakı çəkisi qanunla 10% müəyyən edilmişdir. İmtiyazlı səhmlərin özü də bir neçə kateqoriyaya: kumulyativ və qeyri-kumulyativ, iştiraklı və üzən dividentli, qaytarılan və qaytarılmayan (geri çağırılan və çağırıla bilməyən), çevrilən, orderli və sairəyə ayrılır. Bundan əlavə, səhmlər öz qeydiyyat qaydasına görə ölkəmizdə xeyli inkişaf tapmış növlərə - adlı və təqdimatlı səhmlərə bölünür. Bunlar 90-cı illərin birinci yarısında daha çox yayılmışdır. Bunlardan birincisi öz bankının (və ya sertifikatının) üzərində sahibinin adının göstərilməsi ilə seçilir. Belə səhmlər keçid ölkələri şəraitində səhmdar cəmiyyətlərin ilkin yarandıqları dövr üçün daha çox səciyyəvi olmuşdur. Doğrudur, Azərbaycan Respublikasında bu forma digər MDB ölkələrinin bir çoxuna nisbətən az tətbiq edilir. Əksər hallarda onlar iri nominalla buraxılır və onların bir şəxsdən digərinə verilməsi (təslimi) haqqında qeyd yalnız səhmdar cəmiyyətin idarə heyətinin icazəsilə baş verə bilər. DQİ buraxılışının çətinlikləri ilə əlaqədar Bakı Fond Birjası korporativ kağızların, о cümlədən özəlləşdirilmiş istiqrazların səhmlərinin buraxılışına üstünlük verir. Digər ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da səhmlər səsli və səssiz adlanan qruplara bölünür. Səsli səhmlər səssizlərdən fərqli olaraq sahiblərinə səs hüququ verir. Öz növbəsində səsli səhmlər bir səsli (sahiblərinə bir səs hüququ verir) və çox səsli, yaxud plüral ola bilər. Göstərilən səhmlərin nominal dəyərinə müvafiq olaraq satılma qiyməti kənarlaşa bilər. Bir qayda olaraq idarəetmə iştirakının dərəcəsi yüksək olduqca (digər şərtlər dəyişməzsə) səhmin qiyməti də bir о qədər yüksək olur. Təəssüf ki, idarəetmənin təkmilləşməsi ölkəmizdə hələ də ləng gedir. Respublikanın ikinci dövriyyə adlanan səhmlərin alqı-satqısının sonrakı buraxılışı və yerləşdirilməsi, onların qiymətləri, müntəzəm olaraq fond birjalarında qeyd olunur, fond birjalarında və maliyyə mərkəzlərində satıla bilir. Səhmlər haqqındakı Azərbaycan Respublikasının qanunlarına əsasən səhmdar cəmiyyətlər öz səhmlərini onların sahiblərindən cari bazar qiyməti ilə pulla satın ala bilər. Azərbaycanda belə şəraiti olan maliyyə bazarı artıq formalaşmışdır. Bu cür səhmlər bəzən xəzinədarlıq səhmləri də adlandırılır. Xəzinə səhmləri alış qiymətlərindən fərqli ola raq, bir çox hallarda güzəştlə səhmdar cəmiyyətin öz əməkdaşlarına satılır. Səhmdar cəmiyyətin öz səhmlərini almasına maraq göstərməsi aşağıdakı səbəblərlə bağlıdır: - öz səhmlərinin kursunu qorumaq məqsədi ilə; - onların həcmini artırmaq məqsədləri ilə. Rəqabətə və tələb-təklif prinsiplərinə əsaslanan bazar iqtisadiyyatı şəraitində digər sahələrdə olduğu kimi səhmdar cəmiyyətində də iştirak, müəyyən risk və məsuliyyətlə bağlıdır. Səhmdarların məsuliyyəti isə səhmlərin alınmasına sərf edilmiş vəsaitlərin qaytarılmasını səhmdar cəmiyyətindən tələb etməyin mümkün olmaması (yəni qeyri-qanuni olması) ilə bağlıdır. Səhmlər adətən öz sahiblərinin əllərində saxlanılmır. Bununla birlikdə səhmdarların əlində bir yaxud bir neçə səhm sertifikatları olur. Səhm sertifikatları, onların sahiblərinin müəyyən miqdarda qiymətli kağızlara sahib olması hüququnu təsdiq edən şəhadətnamədir. Sertifikat kağızlarında aşağıdakı göstəricilər: emitent şirkətin adı; sertifikatın əhatə etdiyi səhmlərin sayı; sertifikat sahibinin adı; səhmlərin hərəkətinin qeydiyyatı üzrə agentin adı və qeydiyyat nömrəsi; şirkətdəki səlahiyyətli şəxsin imzası olur. Rəqabətə və tələb-təklif qanunlarına əsaslanan maliyyə bazarında ən mühüm məsələlərdən biri səhmlərin dəyərinin, daha dəqiq desək, onun qiymətinin qaydaya salınması məsələsidir. Onların dəyərinin bir neçə növü: səhmlərin nominal dəyəri, elan edilmiş dəyəri, mühasibatlıq dəyəri və bazar dəyəri kimi fərqləndirilir. Bakı Fond Birjasında bu mühüm qaydaların əsaslı surətdə mənimsənilməsində də hələ çatışmazlıqlar çoxdur. Nominal dəyər bazar şəraitindən asılı olmayan və səhm kağızları üzərində yazılmış dəyərə deyilir. Bu dəyərin yazılışı uçot məqsədilə istifadə edilir. Bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə, məsələn, ABŞ-da səhmlər nominal dəyəri yazılmadan buraxıla bilər. Birgə qiymətli kağızların uçotu elan olunmuş dəyərdən istifadə edilməklə həyata keçirilən metodla tətbiq edilə bilməz. Səhmlərin bazar dəyəri adlanan dəyəri özünü səhmlərin bazarda həmin qiymətə alına və satıla bilmək qiymətlərində ifadə edir. Bu dəyər bazarda tələb və təklif əsasında meydana çıxır və investorlar üçün müəyyənedici qiymət hesab olunur. Səhmlərin bu göstərilən dəyəri hər bir alıcının onu ödəməyə razılaşması ilə müəyyənləşdirilir. Şirkətlərin səhmlərinin dəyəri maliyyə bazarındakı (və ya fond birjalarındakı) rəqabət, tələb və təklif əsasında formalaşır. Ona görə də səhmlərin qiyməti digər dəyər növlərindən məsələn, nominal dəyərdən asılı olmadan satıla bilər. Başqa sözlə, bazar qiyməti səhmin nominal qiymətindən aşağı və yuxarı ola bilər. Ölkə ərazisinin qiymətli kağızlar bazarında likvidliyi olan səhmlər üçün bazar qiyməti təyin olunur. Səhmlərin bazar qiyməti böyük həcmdə olan əqdlərin aparılması şəraitində səhmlərin həqiqi-məzənnə qiymətlərini əks etdirir. Adətən bazar qiyməti tələbat qiyməti ilə təkliflər qiyməti arasında yerləşir. Xüsusi hallarda, о səhmə böyük tələbat olduğu və onun sayı çox olan hallarda bazar qiymətinə bərabər ola bilər. Kağızların məzənnə qiymətini təyin edərkən adətən aşağıdakı düsturdan istifadə edilir.
Başqa halda, əgər səhm dividentlərin artımı proqnozlaşdırılırsa və risk göstəriciləri nəzərə alınırsa, onda məzənnə qiyməti
düsturu ilə hesablana bilər. Respublikamızda son illərdə ciddi maliyyə böhranı və ya çətinlikləri olmadığından səhmlərin kursunda və alınan dividentlərin həcmində də ciddi tərəddüdlər olmamışdır. Maliyyə bazarında səhmlər ən kütləvi qiymətli kağız olsa da və birjada tədavül edən qiymətli kağızların əksər hissəsini təşkil etsələr də, uzun müddət üçün böyük həcmli kapitalın cəlb olunmasının əsas üsulu kreditdir, bunun başlıca aləti isə istiqrazdır. Azərbaycan Respublikasının «Qiymətli kağızlar haqqında» 14 iyul 1998-ci ildə Qanunun 1-ci maddəsinə əsasən istiqraz öz sahibinin emitentindən istiqraz vərəqəsində nəzərdə tutulan müddətdə onun nominal dəyərini və bu dəyərdən müəyyən edilmiş faizi və ya başda əmlak ekvivalentini «almaq hüququnu təsbit edən emissiya qiymətli kağızlardır». Uzunmüddətli və qısamüddətli investisiyalar üçün əsas alət olan istiqrazlar borc öhdəliyi olmaqla, borcun verilməsinə şəhadət edir və öz sahibinə sabit faiz şəklində gəlir gətirir. İstiqrazlar səhmlərə nisbətən investisiya qoyuluşlarının hər bir vahidinə görə az gəlir gətirsə də, о ən etibarlı qiymətli kağız növü hesab olunur. Mövcud qaydalara əsasən, şirkət özünün maliyyə vəziyyətindən asılı olmayaraq, ilk növbədə banklarla və istiqrazların sahibləri ilə, yalnız bundan sonra imtiyazlı və adi səhmlər üzrə ödəmələr etməli, hesablaşmalıdır. İstiqraz, öz sahibinin emitentdən istiqraz vərəqəsində nəzərdə tutulan müddətdə öz no minal dəyərini, onun əsasında müəyyən edilmiş faizi və ya, başqa əmlak ekvivalentini al maq hüququnu təsbit edən emissiya qiymətli kağızıdır. Digər adi təqdimatlı səhmlərdən fərqli olaraq istiqraz özünün aşağıda göstərilən bir sıra xüsusiyyətləri ilə fərqlənir: - səhm sahibi rəsmən səhmdar cəmiyyətin sahiblərindən biri olduğu halda istiqraz sa hibi şirkətin yalnız kreditorudur; - istiqrazlar öz sahiblərinə əsas hüquq vermir; - səhmlərin faiz şəklində qəti müəyyən olunan gəliri (divident) verilə və verilməyə də bilər, onların həcmi ildən-ilə dəyişər. İstiqrazlarda isə vəziyyət fərqlənər; - istiqrazlar müddətli olur, səhmlər üzrə isə emitentlərə qəti müddət təyin etmir; - istiqrazlar üzrə risk səhmlər üzrə riskdən aşağı olur və s. İstiqraz vərəqələrinin buraxılışı zamanı qanunvericilik əsasında səhmdar cəmiyyətlərin fəaliyyətinin bir sıra aşağıdakı şərtlərə tabe olması tələb olunur: - cəmiyyətin buraxdığı bütün istiqrazların nominal qiyməti cəmiyyətin nizamnamə kapitalından çox olmalıdır; - istiqrazların buraxılışı yalnız nizamnamə kapitalının tam ödənilməsindən sonra mümkün ola bilər; - təminatsız istiqrazların buraxılışına yalnız səhmdar cəmiyyəti üçün fəaliyyət ilində, iki illik fəaliyyətini səciyyələndirən illik balanslan təsdiq edildikdən sonra icazə verilir; - cəmiyyətin elan olunmuş səhmlərinin sayı, alınmasına, istiqrazların təminat verdiyi səhmlərin sayından kiçik olduğu hallarda, cəmiyyətə konvertasiya olunan istiqrazları yerləşdirmək hüququ verilir. Digər ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda bu qaydalara riayət olunması istiqrazlar əsasında maliyyə bazarında əməliyyatlar aparılmasının əsas şərtlərindəndir. İnvestisiyaların həcmindən asılı olaraq xüsusi borc qiymətli kağızları müxtəlif dəyərlərə malikdir. Hər bir ölkədə bu dəyərlər müxtəlif ola bilər. QKB-nın ən mühüm məsələlərdən biri istiqrazların qiymətinin (kursunun) müəyyən olunması məsələsidir. Onların kursu öz nominal dəyərində faizdən asılı olaraq verilir. Əgər istiqrazların nominal dəyəri 1000 manatdırsa və 0,985 manata satılırsa, onda, onun kursu 98% təşkil edir. Həmin faiz maliyyə bazarının gedişində formalaşır və dəyişkən xarakter daşıyır. Ona görə də bu qiymətli kağızlar öz nominal dəyərlərindən həm yuxarı, həm aşağı satıla bilər. Qiymətli kağızlar haqda Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən borc öhdəlikləri öz emitentlərinə görə iki böyük qrupa: dövlət qiymətli kağızları (istiqrazları) və şirkət istiqrazları qrupuna bölünür. Birinci qrupa aid olan qiymətli kağızlara ilk növbədə Azərbaycan Respublikasının mərkəzi hökumətin və yerli hökumət orqanlarının (bələdiyyələrinin) öhdəlikləri aid edilir. Mövcud qanunvericiliyə əsasən, dövlət qiymətli kağızları bazar və qeyri-bazar növlərinə bölünür. Birincilər sərbəst şəkildə açıq bazarda tədavül edir. Qeyri-bazar növləri isə bu hüquqa malik deyillər. Məlum olduğu kimi, dövlət borc öhdəlikləri öz ödənilmə müddətinə görə qısa, orta və uzunmüddətli olurlar. Qısamüddətlilərə ilk növbədə ödəniş müddətləri ən çoxu bir il ola bilən istiqrazlar və xəzinə vekselləri aiddir. Ortamüddətli öhdəliklərin ən geniş yayılmış növü ödənilmə müddəti ən çoxu on il ola bilən xəzinə notlarıdır. Uzunmüddətli öhdəliklər isə xəzinə istiqrazları şəklində çıxış edir. Müddətlər artdıqca onlar üçün ödənilən faiz dərəcəsi və riskləri də artdığından getdikcə aşağı olur. Azərbaycanda bazar münasibətlərinə dair bir sıra atributlar hələ tam formalaşmadığından (lazımi qanunlar, imtiyazlar, normativ bazası və s.) uzunmüddətli investisiyalara həvəs göstərənlər (neft sektoru müstəsna olmaqla) hələ azdır. Birinci qrupa aid olan (dövlət) qiymətli kağızları bir sıra ümumdövlət əhəmiyyətli proqramların yerinə yetirilməsi məqsədilə buraxılır. Bunlardan cari büdcə kəsirini və əvvəllər buraxılmış borc öhdəliklərinin ödənilməsi məqsədilə proqramların, о cümlədən yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən həyata keçirilən proqramların maliyyələşdirilməsi və s. üçün əlavə vəsaitlərin səfərbər edilməsi kimi məqsədləri göstərmək olar. Respublikamızda ayrı-ayrı şirkətlərin buraxdıqları istiqrazlar ilk növbədə müəssisənin əsas kapitalını formalaşdırmaq və genişləndirmək məqsədi ilə adlı və təqdimatlı növlər üzrə buraxılır. Kiçik və orta səhmdar cəmiyyətlərin istiqrazları çox zaman müəssisələrin əsas kapitalının girovu ilə buraxılır. Ümumiyyətlə, borc alanların əksəriyyəti yalnız daşman və daşınmaz əmlakı girov qoymaqla bankdan borc götürə bilər. Girovnamə - borc alan tərəfindən imzalanmış və borc verənin adına yazılmış bir sənəddir. 90-cı illərin sonlarından başlayaraq onların böyük bir hissəsi ilə ticarət etməyə başlamışlar. Belə girov sənədləri ilə müşayiət olunan istiqrazlar, daşınmaz əmlak girovlu istiqraz və ya ipoteka istiqrazları adlanır. Digər qiymətli kağızların çoxundan fərqli olaraq ölkəmizdə emissiya edilən istiqraz lar üzrə gəlir, qəti müəyyən edildiyindən, onların orta qiyməti bank faizi dərəcəsinin dəyişməsinin təsiri altında tərəddüd edərək dəyişir. Məsələn, nominalı 100 manat olan illik 6%-li istiqrazlar buraxılmış, onların bank faizi dərəcəsi 4%-dir. Onda istiqrazın orta bazar qiyməti 150 manat olar. Bank faizi dərəcəsi 8%-ə qədər artarsa, onda istiqrazın or ta bazar qiyməti 75 manat təşkil edər, başqa sözlə, iki dəfə aşağı düşər. Ona görə də ümumi düstur belə olar: P = R/r x 100; Burada P-istiqrazın məzənnəsini, R-istiqraz üzrə faizi, r-bank faizi dərəcəsini ifadə edir. Beləliklə, istiqrazların orta bazar qiyməti, istiqraz və bank faizləri düz mütənasibdir. İstiqrazın nominaldan yüksək qiymətə satılması mükafatı satış, nominaldan aşağı qiymətə satış isə güzəştli və ya diskontlu satış adlanır. Aşağı qiymətdə satıldıqda, istiqrazların real gəlirliliyi artır. Bəzi istiqrazların banklarına, faiz kuponları əlavə edilir. Bu kuponlarda istiqraz üzrə illik gəlirin məbləği göstərilir. Sözü gedən istiqrazlara kuponlu istiqrazlar da deyilir. On-ların başqa bir növü sahibin adına qeyd olunur və ona vaxtaşırı faiz ödəmələrinin çekləri göndərilir. Qeydiyyatlı istiqrazlar adlanan bu maliyyə bazarı alətləri respublikamızda geniş tətbiq tapmamışdır. İstiqrazları xarakterizə edərkən, onların rekvizitlərini də nəzərə almaq lazımdır. Bunlara əsasən aşağıdakılar: vizitlər emitentin rəsmi adi, istiqrazın tipi, nominal dəyəri, buraxılma tarixi, ödənilmə müddəti, ödənilmə zamanı hüquqlar, faiz dərəcəsi, faizlərin verilməsinin tarixi və yeri, buraxılış haqqında razılaşma göstərişi daxildir. Bir sıra hallarda mövcud qanunvericiliyə müvafiq olaraq istiqraz emitentləri investorların məlumatlanması üçün istiqraz müqavilələrini onlara təqdim etməlidir. Həmin müqavilə nümunələrində buraxılış şərtləri haqqında informasiyalar əks etdirilir. Bu məlumatlara aşağıdakılar: istiqrazların buraxılma vaxtı, istiqrazların və onların faizlərinin ödənilməsi qaydası və yeri, istiqraz sahiblərin hüquqları, borc öhdəliklərin təmin olunmasına xidmət edən əmlak, qiymətli kağızların sahiblərinin maraqlarını ifadə etmək səlahiyyəti verilmiş təşkilatlar, buraxılmış şərtlərin yerinə yetirilməsi tərkibində şirkətlərə tətbiq edilən sanksiyalar və bir sıra başqa məlumatlar daxildir. Digər sivil ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycan Respublikasında da istiqrazların buraxılması müəyyən müqavilə xarakteri daşıyır ki, bu da müəyyən sənədlərlə rəsmiləşir. Bu sənədin ümumi həcmi 70-90 səhifə olur və istiqraz sahiblərinin bir növ «stolüstü sənədi» hesab olunur. Azərbaycan Respublikasındakı mövcud qanunlara əsasən, istiqraz haqda müqaviləyə müvafiq olaraq, istiqraz emitenti öz üzərinə aşağıdakı öhdəlikləri götürmüş olur: - qiymətli kağızlar üzrə hesablanmış faizlərin bu kağız sahiblərinə nizamlı qaydada və vaxtı-vaxtında ödənilməsini təmin etmək; - öz əmlakının bir hissəsini istiqrazların təmin edilməsində girov kimi ayırmaq; - girov qoyulmuş mülkiyyəti mümkün korlanma və itkilərdən sığorta etdirmək; - faizlərin ödənilməsi zamanı təyin olunmuş vergiləri ödəmək; - öz fəaliyyətində bütün dəyişikliklər haqqında məlumatla qiymətli kağızlar sahiblərini təchiz etmək. Bir qayda olaraq, qiymətli kağızların, о cümlədən istiqrazların sahiblərinin mənafeyini etibarlı nümayəndə, müəyyən kommersiya bankı və elementdən asılı olmayan xüsusi etibar edilmiş şirkət ifadə və müdafiə edir. Həmin nümayəndələr istiqraz sahibləri qarşısında öz öhdəliklərini yerinə yetirmədikdə, onda son anda müəyyən təsirli tədbirlər qəbul etmək lazım gələr. Ölkəmizdə son illər geniş fəaliyyət göstərən fond birjası bir neçə funksiyanı yerinə yetirir. Bunlardan birinci və ən mühüm olanı hüquqi və fiziki şəxslərin müvəqqəti pul vəsaitlərini səfərbər etməkdən, beləliklə də, onların qiymətli kağızlarla apardığı əməliyyatları uzunmüddətli kapital qoyuluşlarına çevirməkdən ibarətdir. Fond birjası qiymətli kağızların tələb olunan likvidliyinin təmin edir və qısamüddətli yığımların uzunmüddətli maliyyələşməyə cəlb olunmasına imkan yaradır. Ümumi qaydaya görə, yalnız səhmləri birjada yüksək qiymətləndirilən müəssisələr səhmlərin yeni buraxılışı hesabına istehsalın genişləndirilməsini maliyyələşdirə bilər. Fond birjaları, birja nəzarət səhm zərflərinin formalaşdırılması yolu ilə kapitalın mərkəzləşdirilməsinin sürətləndirilməsi işində mühüm rol oynayırlar. Qiymətli kağızlarla əməliyyatlardan danışarkən onun ən yüksək inkişaf etdiyi və ən böyük birjaların fəaliyyət göstərdiyi ABŞ şəraitində necə baş verdiyinə diqqət yetirmək zəruri olardı. ABŞ maliyyə bazarında bir çox qiymətli kağızlar satılır və hər bir hüquqi və ya fizi ki şəxs həmin qiymətli kağızlan ala bilər. Amma bu qiymətli kağızların alınması zamanı risk dərəcəsi və gəlirlilik səviyyəsi eyni olmur. Risk dərəcəsi ilə gəlirlilik səviyyəsi düz mütənasibdir. Risk dərəcəsi yüksək olan yerdə gəlirlilik səviyyəsi də yüksək və əksinə, risk səviyyəsi aşağı olan qiymətli kağızların gəlirlilik səviyyəsi aşağı olur. ABŞ-da xəzinə veksellərinin və hökumət istiqrazlarının risk dərəcəsi demək olar ki, sıfır səviyyəsindədir. Buna görə amerikalılar öz hökumətlərinə etibar edirlər. Burada yalnız inflyasiya müəyyən risk obyekti ola bilər ki, bu da heç vaxt ABŞ-da yüksək səviyyəyə çatmamışdır. Buna görə də hökumətin qiymətli kağızları üzrə faiz dərəcəsi aşağıdır. Bu səbəblərdən də ABŞ-da maliyyə bazarının fəaliyyət qaydası digər ölkələr üçün nümunə hesab olunmalıdır. ABŞ və digər inkişaf etmiş ölkələrdən fərqli olaraq Azərbaycanda investorlar (yəni sərbəst pul vəsaitləri olan hüquqi və fiziki şəxslər) qarşısında bir neçə problemlər durur. Bunlardan birincisi pulları harada yerləşdirməkdən ibarətdir. Məsələ burasındadır ki, ölkəmizdəki maliyyə institutları günün tələblərinə cavab verəsi səviyyədə deyildir. Bank sistemi təkmil olmamaqla aşağı səviyyədə işləyir və bu səbəbdən də bank xidmətinin
səviyyəsi çox aşağı səviyyədə olur. Maliyyə bazarı yox dərəcəsindədir və yaxın vaxtlarda formalaşması da gözlənilmir. Nə hökumət, nə də digər firmalar heç bir hüquqi bazaya malik olmadığından qiymətli kağız buraxmırlar. Ölkənin valyuta rejimi imkan vermədiyindən, beynəlxalq bazara çıxmaq üçün bir çox valyuta məhdudiyyətləri fəaliyyət göstərir və buna görə də valyuta qaçaq yolla kənara çıxarılır. İkinci problem yerləşdirilən pulların təhlükəsizliyinin təmin olunması və riskin azaldılması hesab edilir. Bu çox ciddi problemdir. Qeyd edək ki, Sovet dövründə banklar və digər maliyyə vasitəçilərinin hamısı dövlət mülkiyyətində olduğundan bütün depozitlərə dövlət tam təminat verirdi. Lakin sovet sistemi dağıldıqdan və özəl mülkiyyətli maliyyə vasitələri yaradıldıqdan sonra dövlət zəmanəti aradan götürüldü və bununla da dövlət nəzarət sistemi tənəzzülə uğradı. Son illər ərzində əmanətlərə yeni zəmanət sistemi və dövlət nəzarət sistemi formalaşmaqdadır. ƏDƏBİYYAT 1. «Деловой Азербайджан» həftəlik iqtisadi jurnal-qəzet. 2003-cü il, № 4 2. Жуков Е.Ф. Ценные бумаги и фондовые рынки; Учебное пособие-М, ЮНИТИ, 1995 стр. 10-11
В статье излагается структура инструментов финансового рынка и проводимой ими опе рации, их воздействие на развитие национальной экономики.
The article enunciates structure of tools of the financial market and operations involved, and their effect oh the national economy. Yüklə 240,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|