40
BİRİNCİ KİTAB
Azərbaycandakı tat dilli dağ yəhudilərinin dilinə təsiri kimi qəbul
etmişlər. Ona görə də M.V.Nikolskiy, F.Korş və başqalan bu
emfatik samitlərin semitizminə şübhə etmişlər.1 F.Y.Korş hətta belə
bir fikir söyləmişdir ki, haqqında bəhs olunan bu səslər heç emfatik
də deyillər; bunlar sadəcə olaraq türk dillərinin fonetik təsiri altında
tat dilində yaranmış dil hadisəsidir: türk dillərində açıq saitdən
sonra qaba, ya boğuq samitin gəlməsi ümumi qanundur.2
Biz xüsusi tədqiqatımız nəticəsində belə qənaətə gəlmişik ki,
istər yəhudilərin - dağ cuhudlarının ləhcəsində, istərsə də 1980-ci
illərin axırlarından sonra artıq Azərbaycandan kənarda öz mövcu
diyyətini saxlayan (Azərbaycanın Kilvar, Mədrəsə, Saqiyan, Meysər
və s. kimi kəndlərində sakin olmuş keçmiş erməni əhalisinin dilin
də) erməııi-tat ləhcəsində açıq təzahür edən bu emfatik samitlər tat
dilinin bütün başqa müsəlman ləhcələrində də özünü göstərir və tat
dili fonetikası üçün bu hal ümumi qaydadır. Maraqlıdır ki, bəzi İran
dillərində, məsələn, İşkaşim dilində yuxarı farinqal boğaz h və onun
boğuq variantı olan “ayn”a (?.M.H.) heç təsadüf olunmur.3 Ərəb
səsi olan “ayn” ərəb sözləri tərkibində talış dilinə keçərkən öz
emfatiklik xüsusiyyətini itirir, ərəb sözlərində olan yuxan farinqal -
“h” kimi tələffüz olunur. Başqa sözlə ərəb dilindəki haye - hotti
talış dilində haye - həvvəzə çevrilir, öz emfatiklik mənşəyini itirir.4
(İngilis dilindəki have sözündə tələffüz olunan “h” ilə müqayisə et).
İşkaşim dilində boğazda tələffüz olunan aşağı farinqal olan
“h” kənddə yaşayan işkaşimlilərin adi danışığında heç təsadüf olun
mur. Buna ancaq savadlı, tacik ədəbi dilini bilən şəhərli işkaşimlilə
rin tələffüzündə rast gəlmək olar.5 Məlumdur ki, sözün əvvəlində və
həmçinin sözün ortasında saitlər arasında ərəb dilinin “ayn” səsi sa
dəcə olaraq heç tələffüz olunmur. Məsələn, ərəb dilində mütləq
1 Древности Восточные. Труды Восточной Комиссии Императорского
Археологического Общества. Т. 2, М., 1901, стр. 178-179.
2 Yenə orada.
3 В.С.Соколова. Göstərilən əsəri, səh. 126
4 Б.В.Миллер. Талышский язык. стр.. 63
5 Т.Н.Пахалина. Ишкашимский язык. с. 4
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
41
“ayn” ilə tələffüz olunan “elm” sözü fars dilində açıq “e” ilə - yəni
“elm”, həmin qayda üzrə “sa”ət” də “saət” kimi tələffüz olunur.
Sözün sonunda isə fars dilində “ayn” sadəcə olaraq düşür: “mən” -
“n ə f’ və s. kimi sözlərdə olduğu kimi. Bəzi hallarda isə bu samit
fars dilində keçmiş ərəb sözlərində tamam düşür. Buna ən çox
qapalı hecalarda saitdən sonra (samitdən qabaq) təsadüf olunur.
Ərəb dilində m ə’lum - fars dilində məəlum, tə’til - təətil və s. Sö
zün ortasında samitdən sonra növbəti saitdən qabaq da fars dilində
ərəb “ayn”-ı düşür. Məsələn, “q ef’e (tikə, parça) sözü fars dilində
“qete” kimi tələffüz olunur.1 Başqa ərəb boğaz səsləri olan h, ğayn
da fars dilində xas deyil və əsl fars sözlərində təsadüf olunmur. Bu
səslərlə ancaq ərəb dilindən fars dilinə keçmiş sözlərdə rast gəlinir.2
Tərkibində ərəb boğaz səsləri ayn, ğayn, h olan ərəb sözləri
tat dilinə keçdikdə isə aşağıdakı şəkildə özünü göstərir:
a) Bütün ərəb xüsusi isimlərində bu səslər tam şəkildə tat di
lində də özünü saxlaya bilmişdir. Məsələn: Ərəb xüsusi adlan olan
Məhəmməd, Həsən, Əli sözləri tat dilində eynilə boğazda Əli, Mə
həmməd, Həsən kimi tələffüz olunur.Bunu ümumi ərəb vəzifə adla-
nna da aid etmək olar. Məsələn: Ərəb dilinin məhkəmə, hakim söz
ləri həmin mənada tat dilində də boğaz səsləri ilə məhkəmə, hakim
kimi tələffüz olunur.
b) Bəzi ərəb samitləri tat dilinə keçdikdə başqa samitlərlə
əvəz olunur, lakin bir qäyda olaraq bu dəyişiklik ancaq başqa boğaz
səslərinin hesabına olur. Məsələn: Ərəb sözü olan ləhaf (yorğan) tat
dilində lə’əf, tale - talih, saat - səhət və s. olur. Tat dilinə keçən
bə’zi ərəb sözlərinin əvvəlində işlənən bu samitlər çox vaxt başqa
samitlərlə, hətta saitlərlə də əvəz olunur. Məsələn, ərəb sözü ğorbət
- tat dilində qürbət, ğərib - qərib olur. Ya da tat dilində aynın açıq
a-ya çevrilməsi də müşahidə olunur: Ərəb dilindəki “ətəş” tat dilin
də ataş (yanğı) kimi səslənir və s.
1 В.С.Расторгуева. Краткий очерк грамматики персидского языка. Приложе
ние к «Персидско - русскому словарью», составленный Б.В.Миллером. М.,
1953. с. 620
2 Yenə orada, с. 621
Л
32
BİRİNCİ KİTAB
yeni dil mühitində tamamilə qoruyub saxlaya bilir. Qeyd etmək la
zımdır ki, “ö” saiti tat dilindən fərqli olaraq Azərbaycan dilindən ta
lış dilinə keçə bilməmişdir. Azərbaycan dilindən talış dilinə “ö” tər
kibli söz keçəndə oradakı “ö” talış dilində “o”-ya çevrilir.
“I” saiti də tat dilində geniş şəkildə işlənir və qeyd etdiyimiz
kimi, bu dilə Azərbaycan dilinin fonetik təsirindən başqa bir şey de
yildir. Elə buna görə də Azərbaycan dilinə məxsus olan “ı” saiti tat
dilinə keçəndən sonra ya özünü eynilə saxlayır (məsələn, “fırıldaq”,
“zırrama”, “çalğıçı” və s. sözlərdə olduğu kimi), ya da Azərbaycan
dilindən fərqli olaraq, bu sait dərhal tat dilində “u”-ya çevrilir. Mə
sələn: Bakı - Baku, qayğı - qəyğu, qatıq - qətuq, çapıq - çapuq, ya
zıq - yazuq, yarıq - yaruq, yarpız - yarpuz, qarpız - qarpuz və s.
“I” saitinin işlənməsinə dair misallar: “xır” - 1. duman, 2. al
(almaq felinin kökü), “cıra” - çığırtı, “sırtıq” - sırtıq, “fınldaq” - fı
rıldaq, “fit” - fit, “cır” (meyvə), “xırs” - ayı, “xır” - duman, “xılt” -
çöküntü, “qızıl” və s.
Tat dilində saitlər tələffüzünə görə qısa və uzun olur ki, bu
məsələdən xüsusi bəhs etmək lazımdır. Məsələn, Qonaqkənd ləh
cəsində bəzi sözlərin birinci hecasındakı saiti uzun və ya qısa de
məklə sözün mənası tamamilə dəyişilir. Məsələn, “başirən” sözü
buna bariz misal ola bilər. Bu sözün birinci saiti uzun tələffüz olun
duqda “oxşamaq” (bir kəsə və ya əşyaya bənzəmək), qısa deyiləndə
isə “minmək” (ata, maşına və s.) mənasını verir. Buna oxşar misal
lar tat dilində kifayət qədər vardır və bu mənada tat dili fonetikasın-
da tələffüzün metrikası - ölçüsü müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.1
Beləliklə, eyni saitlərin uzun və qısa deyilməsilə tat dilində sözün
mənasının müxtəlif çalarlar kəsb etməsi semantik hadisəsi maraq
doğurur. Fikrimizin təsdiqi üçün aşağıdakı misallara diqqət etmək
kifayətdir: pay - ayaq (a qısa deyildiyi halda), pay - dayan! (a uzun
tələffüz olunduqda felin əmr formasının II şəxsinin təkini əmələ gə
tirir), kəm - az, kəm - xəlbir (taxıl ələnən iri xəlbir), kəş - hün
1 Maqsud Hacıyev. Təhqiqi dər bare-ye yeki əz zəbanhaye İrani dər Ettehade
Şurəvi.Məc. “Peyam-e Nevin”. Şomare-ye 8, Dovreye dəhhom, Tehran, 1352,
səh.34 (fars dilində).
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
33
dürlük, təpə, kəş - çək! (felin əmr forması, II şəxsin təkində), pişin
- sağ ol (“təşəkkür edirəm” - mənasında, birinci “i” vurğu ilə tələf
füz olunduqda felin əmr forması, II şəxsin təkində), pişin - günorta,
nahar vaxtı, qir - qır (neft məhsulu), qir (birən) - əyilmək və s.
Qeyd etmək lazımdır ki, əsasən tat dilinin Qonaqkənd, Quba,
Dəvəçi, Şamaxı ləhcələri üçün xarakterik olan bu fonetik hadisəyə
bəzən tat dilinin başqa ləhcələrində də (Abşeron, Lahıc, Ərüsküş -
Daqquşçi və s.) təsadüf olunur. Bu onu göstərir ki, saitin qısa və ya
uzun tələffüz olunması ilə onun mənasının dəyişilməsi kimi mühüm
və olduqca maraqlı fonetik hadisə tat dilinin olduqca vacib arxaik
fonetik xüsusiyyətlərindəndir. Göstərmək lazımdır ki, tat dilində ge
niş təsadüf olunan bu maraqlı fonetik hadisəyə başqa İran dillərində:
kürd, talış, fars, tacik, puştu və sair dillərdə təsadüf olunmur və bu
nadir xüsusiyyətin laboratoriya şəraitində linqafon vasitəsilə xüsusi
tədqiqi çox faydalı olardı.
Tat dili fonetikasının belə mühüm hadisəsini bu dilin Balaxanı
ləhcəsində müşahidə etməyən V.S.Sokolova e, a, i, u və sair kimi
saitləri ancaq bir vəziyyətli - yəni ancaq qısa tələffüz olunan “gör
müş”, ona görə də bu dildə saitlərin uzunluğundan danışarkən belə
doğru olmayan nəticəyə gəlmişdir ki, tat dilində “saitlərin bir-birinə
əks olan uzun və qısa tələffüzü müşahidə olunmur”.1 Onun fikrincə,
“tarixən uzun tələffüz olunmuş i, e və qısa tələffüz olunan i (həm
də, yəqin ki, qısa e. M.H) birləşərək bir qısa fonem “i” (həm də yə
qin ki, qısa e. M.H) əmələ gətirmişlər.”2 Elə bunun üçün də tədqi
qatçı tat dilinin başqa ləhcələrində təsadüf olunan uzun səsliləri gör
məmiş, buna görə də doğru nəticə çıxara bilməmiş, yazmışdır ki, tat
dilində “bir qayda olaraq (?. Sual və kursiv mənimdir - M.H.) sait
lərin tarixi uzunluq və qısalığına eyni şəkildə təsadüf olunur”3.
Müəllif elə burada tat və fars dillərindəki “çit” - parça, “sib”
- alma, meyvə mənasında və s. sözləri misal gətirir ki, bu da həqi
qətə uyğun deyildir. Çünki fars dilində uzun tələffüz olunan “i” səsi
1 В.С.Соколова. Очерки... с. 134.
2 В.С.Соколова. Очерки... с. 134.
3 Yenə orada. Səh. 135
Dostları ilə paylaş: |