M stan nəz rl nəzrl ocağinin üÇ
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ə sgər kədərdən üzülür, Belə gözələ nə deyim? * * * Tarixi mənbələr göstərir ki, Ağtala, Loru və Qazax sancağında məskun olanlar Qızılbaş tayfaları idi. Bu türk tayfalarının əksəriyyəti Azərbaycanın şimal- qərb hissəsində, Debet, Kür və Ağstafa çaylarının axarı boyunca yerləşirdi. “Hələ üçüncü və dördüncü yüzilliklərdə (bəlkə də daha əvvəl) Alban-Arran çarlarının qış iqamətgahı olmuş Xalxal şəhəri Kürlə Xram çayları arasındakı sahədə imiş. 1700- 1800 il bundan qabaq şəhərlərimizin Xalxal (yəni qışlaq), Hunan (Hun qalası) adlanması o deməkdir ki, Azərbaycan dili Urmiya gölündən tutmuş Qazax - Tovuz - Balakən - Abşeron zonasına qədər böyük bir ərazidə ümumişlək dil idi. Əks təqdirdə nə bu adlar, nə də onları daşıyan qədim şəhər və qəsəbələr olardı. Elə Qazağın özü də yeni şəhər deyil, onun 1270 il əvvəl də şəhər kimi mövcudluğu barədə IX-X əsr qaynaqlarında maraqlı məlumatlar var” (Bax: Q.Voroşil “Tariximizin yadigarı” məqaləsi, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 12 iyul, 1985-ci il). On altıncı yüzilliyin səksəninci illərində güclü Türk ordusunun təzyiqi ilə qızılbaşlar ordusu Azərbaycandan çıxarıldı. Qacar, Qaramanlı və Boyat tayfalarınınbir parası Azərbaycandakı ərazilərini tərk edib rana köçdülər. Yalnız Qazaxlı tayfası öz məskənindən çıxmayıb Osmanlı hakimiyyətini tanıdı. Qazaxlıların başçısı Nəzər xan bundan əvvəl iki dəfə Qızılbaşların hakimiyyəti altında olsa da, yenə öz yurdunu tərk etməmiş, ona sadiq qalmışdır. 1583-cü il aprelin 13-də Osmanlı ordusunun sərdarı Fərhad paşa Zaqafqaziyaya hücuma keçdi. O, Loru və Dmanisi qalalarını bəylərbəyi elan etdi. Qalalarda qarnizon saxladı. Bu yerlərdə işini qurtaran Sərdar Fərhad paşa öz ordusu ilə Qori qalasına yaxınlaşdı. Burdan o, azsaylı dəstə ilə Tiflisə hücum edən, Sinan paşaya bir neçə müvəffəqiyyətli zərbə endirən Qazax xanı Nəzər bəyin ünvanına məktub göndərdi. Məktubunda bacarıqlı sərkərdə kimi tanıdığı Nəzər bəyə Sərdar təklif edirdi ki, Osmanlı ordusuna xidmətə keçsin. Az müddət fikirləşən Qazax xanı Sərdarın təklifini qəbul edib, onun hüzuruna .gəldi. O vaxtdan Osmanlılar Nəzər bəyə Nəzər paşa-general rütbəsi verdilər. Onu Osmanlı imperiyasının dostu kimi qəbul etdilər. [Bu barədə daha ətraflı bax: “V sokrovişnite rukopisey” məcmuəsi, Vll-cild, A.M.Fərzəliyev “Ukreplenie osmanov na territorii Sefevidskoqo Azerbaydjana (1579-1583)” məqaləsi]. Nəzər xanın vərəsəsi Şəmsəddin Qazaxlı 1605-ci ildə I Şah Abbasdan xan titulunu almışdı. gid el başçısı kimi Şirvan şahlığından ona torpaq da bəxş edilmişdi. Tarixi sənədlər şahidlik edir ki, 1628-ci ildə Şəmsi xan Qazaxlı hələ sağ idi və Loru nahiyəsinə hakimlik edirdi. Tarixi məxəzlərdə belə bir fakt da mövcuddur. “Çar salnaməsi”nin müəllifi Molla Məhəmməd əl-Cari 1735-ci ildə Loru qalası uğrunda gedən döyüşlər haqqında yazır: “Rəcəb ayında, yəni noyabrda Təhməzqulu xan Gəncəni mühasirədə saxlayarkən Abdulla paşa bin Körpülü (Köprülü) başda olmaqla, slam ordusu Qarsa gəlir və Məhərrəm ayınadək burada qalır. Təhməzqulu xan ordusu ilə onun üzərinə yollanır və Sınıq körpünün yanında dayanır. Sonra Loru qalasına gəlir və buradan slam ordusuna qarşı gedir. Gecə ikən gizlicə Arpa çayını keçərək Qars tərəfdə yerləşir. Səfər ayının əvvəlində iki ordu görüşür. slam ordusunun başçısı Abdulla paşa öldürülür”. Məhz bu faktlar da əyani olaraq göstərir ki, Loru nahiyəsi türk torpağ olub. Ə gər türk torpağı olmasaydı, həmin ərazidə yerləşən dağın adı Ləlvar - yəni qızılı olan dağ olmazdı. Əgər türk torpağı olmasaydı, həmin nahiyədəki şəhərlərin adı Allahverdi, Cəlaloğlu, Gümrü və Qarakilsə olmazdı. Yaylağına Çubuxlu, yerinə Suqovuşan, Gərgər kimi türk adları qoyulmazdı. Salnaməçi Molla Məhəmməd əl-Cari məşhur türk sərkərdəsi Abdulla paşanın doğulduğu yerin adını əvvəlcə bin Körpülü yazır, sonra isə mötərizədə Köprülü sözünü də əlavə edir. Deməli, Türkiyədə belə bir nəsil, tayfa olub. Bunu təsdiq edən daha bir mənbə də var. Görkəmli türk alimi Məhəmməd Fuad Köprülüzadə köprülülərin böyük bir sülalə olduğunu iftixarla yazır. O da məlumdur ki, körpü sözünün türkcəsi köprüdür. Bu, gələcəkdə çox ciddi tədqiqat, araşdırma tələb edən məsələdir. Bu tarixi faktlardan ona görə istifadə etdik ki, mənfur ermənilər qeydsiz-şərtsiz haray salırlar ki, guya Loru nahiyəsi qədim erməni torpağı olub. Bu nahiyənin, daha doğrusu Debet çayının sağ və solunda salınmış kənd və şəhərlərin əksəriyyətində hələ qədimdən Türk-Azərbaycan soydaşlarımız məskunlaşmışdılar. Allahverdi, Cəlaloğlu və Qarakilsə şəhərləri, Axtala, Ayrım, Loru-Pənbək, Ləmbəli, Mədən, Gərgər, Hamamlı kəndləri azərbaycanlılara məxsus idi. Sovetlər dövründə erməni daşnaklarının iş-gücü ancaq bu yerlərin adını dəyişdirib özününküləşdirmək idi. Ona görə də nə Azərbaycan, nə Gürcüstan, nə də Ermənistanın xəritəsində Körpülü adlı kəndin varlığı göstərilmirdi. Nəinki təkcə xəritələrdə, heç imperiya və Sovetlər dövründə buraxılan ensiklopediyalarda belə Körpülü adlı kənd yoxdur. Üç respublikanın qovşağında yerləşən Körpülü aprel çevrilişindən əvvəl Borçalı qəzasının tabeliyində olub. Sovetləşmədən sonra Loru nahiyəsindəki Azərbaycan kəndləri ilə birgə o da Ermənistana ilhaq olunub. 1897-ci ilin payızında əhalinin siyahıya alınmasında Körpülü ayrıca kənd kimi yox, plemya-tayfa kimi Şıxlı sakinləri ilə bir sayda göstərilir. Baxmayaraq ki, onların məskun olduğu yer Borçalı Yadigarov bəylərinin idi. 1886-cı ildə isə Körpülüdə əlli yeddi ailədə üç yüz on nəfər sakinin yaşadığı qeyd olunur. On altıncı yüzillikdə Osmanlı imperiyasına tabe olan Qazax sultanlığı və onun Loru nahiyəsinin sancaq siyahısında hər iki yerin kəndləri göstərilir. Burada Salahlı, Kəsəmən, Dəmirçilər, Daş Salahlı, Axtala, Mədən və başqa kəndlərin adı, ə razisi, əhalisinin sayı və ayrı- ayrı bəylərin soyadı var. Bu sancaqda nə Körpülü, nə də onun sakinləri barədə məlumat yoxdur. Bu da səbəbsiz deyil. Gürcüstan Dövlət Mərkəzi Arxivinin sənədlərinə ə sasən araşdırmalar apardıqda belə qənaətə gəlmək olar ki, Körpülünün təməl daşı ilk dəfə 1841-ci ilin payızında qoyulub. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|