5
FƏSİL 3. Təfəkkür prosesləri və formalar
138
§ 3.1. Dil struktur vahidi olan formaların yaranması
139
§ 3.2. Leksik formalar
148
§ 3.3. Leksik-qrammatik formalar
157
§ 3.4. Qrammatik formalar
168
§ 3.5. Formaların dil struktur vahidləri kimi yaranma və
mənimsənilmə mexanizminin modelləşdirilməsi
183
§ 3.6. Formaların dil struktur vahidləri kimi uşaqlar tərəfindən
mənimsənilməsinin özünəməxsusluğu
187
§ 3.7. Üçüncü fəsil üzrə nəticə və təkliflər
195
FƏSİL 4. Təfəkkür prosesləri və nitq
197
§ 4.1. Nitqin yaranması və mənimsənilməsi
199
§ 4.2. Nitqin yaranmasında real gerçəkliyin rolu
216
§ 4.3. Nitqin yaranmasında kommunikantın rolu
218
§ 4.4. Nitqin funksiyaları
221
§ 4.5.
Nitqin növləri
227
§ 4.6. Nitqin yaranma və mənimsənilmə mexanizminin
modelləşdirilməsi
234
§ 4.7. Uşaqlarda nitqin yaranma və mənimsənilmə mexanizminin
fərqliliyi
245
§ 4.8. Dördüncü fəsil üzrə nəticə və təkliflər
251
FƏSİL 5. Təfəkkür prosesləri və dil
253
§ 5.1. Yeni inteqral elm sahələrinin yaranma zəruriyyəti
253
§ 5.2. Dilin inkişaf tendensiyaları
260
§ 5.3. Dildə forma və məna vəhdətinin kökləri
262
§ 5.4. Dilin xaotikliyi və sistem anlayışı
268
§ 5.5. Dilin linqvopsixoloji sistem mahiyyəti
272
§ 5.6. Beşinci fəsil üzrə nəticələr
280
Mövzu ilə bağlı ədəbiyyat 282
ÖZET: Lengüistikpsikoloji
veya Dilin Psikolojisi
297
РЕЗЮМЕ: Лингвопсихология или психология языка
300
SUMMARY: Languapsychology and or the psychology of language
303
6
REDAKTORDAN
Elmin bütün sahələrində olduğu kimi, dilçilikdə də milli-
lik və bəşərilik mövcuddur. Belə ki, bir çox dil kateqoriyaları
milli səciyyə daşıdığından yalnız bir və ya bir neçə qohum dilə
məxsus olduğu halda, elə dilçilik və ya dil məsələləri var ki,
ona yalnız bəşəri mövqedən yanaşılmalı, ümumi dilçilik yönü-
mündən araşdırılmalıdır. Bu məsələlərə ilk növbədə dilə müxtə-
lif aspektlərdən yanaşmanın nəticəsi olaraq bir neçə elmin qo-
vuşugunda meydana çıxan neyrolinqvistika, psixolinqvistika,
riyazi
dilçilik, kompüter dilçiliyi və s. kimi yeni elm sahələrini
aid etmək olar. Dünya dilçilərinin bu sahələrdəki tədqiqatların-
dan bəhrələnməklə Azərbaycan dilçiliyində də bu sahədə yeni
axtarışların aparılması, maraqlı araşdırmaların meydana çıx-
ması, yeni söz deyilməsinə cəhdlərin göstərilməsi təqdir olun-
malı və yüksək qiymətləndirilməlidir.
Azərbaycan dilçiliyində son illər dilin psixoloji yöndən
araşdırılmasına – neyrolinqvistika, psixolonvistika və linqvo-
psixologiyaya meyl olduqca güclənmişdir. Filologiya elmləri
üzrə fəlsəfə doktorları Aytən Hacıyeva, Leyla Xanbutayeva və
digərləri öz tədqiqatlarında buna, bir qədər səthi də olsa, toxun-
muş, tədqiqat mövzularının psixolinqvistik
tərəflərini açmağa
müəyyən səy göstərmişlər. Azərbaycanda neyrolinqvistika
sahəsində ilk dəfə hərtərəfli və mükəmməl araşdırmalar apar-
mış professor Gülmirə Sədiyevanın bu sahədəki əməyi yüksək
qiymətləndirilməlidir. Bu gün qardaş Türkiyədə çalışan, yüksək
nəzəri biliyi, elmi savadı ilə, apardığı gərgin, maraqlı təcrübə
və eksperimentlər sayəsində nail olduğu elmi nəticələri ilə Tür-
kiyə elmi ictimaiyyətinin rəğbətini qazanan bu gənc istedadlı
tədqiqatçımızı cəsarətlə Azərbaycan dilçiliyində “Vıqotski və
Luriya linvopsixoloji məktəbininin layiqli davamçısı” adlan-
dırsaq”, yəqin ki, yanılmarıq. Bu gün Azərbaycan dilçililik el-
minə - məsələlərə orijinal yanaşma tərzi, yeni baxışları ilə fərq-
7
lənən, bu və ya digər elmi problemin təhlil və tədqiqində öz
sözünü demək istəyən və bunu bacaran bu cür yüksək nəzəri
hazırlıqlı, istedadlı gənclərin gəlişi olduqca sevindiricidir.
Azərbaycan dilçiliyinin nəzəri
problemlərinin tədqiqi ilə
məşgul olan filologiya elmləri namizədi Mayıl Əsgərov da öz
müstəqil fikri diqqəti cəlb edən, mövcud nəzəriyyələri öz təfək-
kür süzgəcindən keçirib müəyyən elmi qənaətlər əldə etməklə
cəsarətlə mübahisə meydanına atılan orijinal düşüncə sahibidir.
O artıq uzun illərdir ki, beynəlmiləl mahiyyət daşıyan psixolin-
vistika, daha dəqiq desək, linqvopsixologiya sahəsində yorul-
maq bilmədən araşdırmalar aparır.
Nəhayət, bu gün on illərin gərgin zəhmətinin labüd nəti-
cəsi kimi onun
“Linqvopsixologiya və ya dilin psixologiyası”
kitabı oxucuların mühakiməsinə təqdim olunur.
Beş fəsildən,
mövzu ilə bağlı zəngin elmi ədəbiyyat siyahısından ibarət olan
əsər “Terminoloji dəqiqləşdirmələrlə başlayıb, əsərin 3 dildə -
türk, rus və ingilis dillərində təqdim olunan xülasələri ilə
tamamlanır. Müəllif öz tədqiqat obyektinin – linqvopsixologi-
yanın mahiyyətinin oxuculara aydın və anlaşıqlı olması, tədqi-
qatın əsas məqsədinin onlara yetərincə çatdırılması üçün linq-
vopsixologiyanın nəzəri məsələlərini işıqlandırmağa çalışır, di-
lin psixoloji problemləri ilə bağli nəzəri fikir və müddəaların
tənqidi analizi fonunda mübahisəli məqamlara münasibətini
bildirir, dərketmə və təfəkkür mexanizmini aydınlaşdırmağa
cəhd göstərir.
Kitabın “Təfəkkür prosesləri baxımından forma, nitq və dil”
adlanan hissəsində leksik və qrammatik formaların, eləcə də
nitqin yaranması və mənimsənilməsi mexanizmi öyrənilir, bu
mexanizmin modelləşdirilməsınə səy göstərilir, xüsusən uşaq-
larda nitqin yaranma mexanizminin fərqliliyi şərh olunur.
Təfəkkür prosesləri və dil məsələsi ilə bağlı dilin strukturunun
linqvopsixoloji analizini aparan müəllif dilin xaotikliyi
və sis-
tem anlayışı, forma və məna vəhdətinin kökləri, dilin inkişaf
8
tendensiyalrı, dilin linqvopsixoloji mahiyyəti məsələlərinə öz
baxış bucağından işıq salmaqla yeni münasibət bildirməyə,
özünə məxsus fikir və mülahizələrini təqdim etməyə çalışır.
Onu da qeyd etməliyik ki, psixolinqvistika və linqvopsi-
xologiya (dilin psixologiyası) əslində eyni obyektə müxtəlif
yanaşma tərzindən irəli gəlmişdir. Belə ki, insan nitqinin yaran-
ma və formalaşması, onun psixikada yeri məsələsinə psixo-
linvistika
linqvistik, linqvopsixologiya isə psixoloji baxımdan
yanaşır. Müxtəlif tarixi dönəmlərdə Amerikada, Avropada, elə-
cə də Rusiyada psixolinvistika sahəsində Humboldt, Blumfild,
Xomski, Şerba kimi dünyaşöhrətli alimlər çalışmış və dünya
psixolinqvistika məktəbinin təməlini qoymuşlar. Linqvopsixo-
logiyanın isə bir məktəb kimi formalaşması ilk növbədə sovet
dövrünə təsadüf edir və Vıqotski, Luriya, Svetkova kimi tanın-
mış sovet dilçilərinin adı ilə bağlıdır.
Hər iki məktəbin uğurlarına söykənən psixolinqvistika və
linqvopsixologiyanın Azərbaycan dilçiliyinə tam yol açmasına,
türk dillərinin zəngin materialları əsasında Azərbaycan psixo-
linqvistikasının daha da inkişafına və formalaşmasına çalışan,
elmi məqalələri, beynəlxalq elmi məclislərdə maraqla din-
lənilən məruzələri ilə elmi ictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə qarşı-
lanan M.Əsgərov öz gərgin zəhməti
sayəsində meydana gələn
araşdırmaları ilə məqsədinə nail olmuş, Azərbaycan dilçiliyinə
dəyər və sanbalı ilə, elmi-nəzəri yükünün ağırlığı ilə seçilən,
kimləri və nələrisə təkrarlamaqdan uzaq olan, dilçi məntiqi
təfəkkürünün bəhrəsi sayılan hamımız üçün faydalı ola biləcək
“Linqvopsixologiya və ya dilin psixologiyası” kimi qiymətli
bir əsər ortaya qoymuşdur. İnanıram ki, kitab müəllifinə yeni-
yeni elmi uğurlar qazandıracaqdır.
AMEA Dilçilik İnstitutu
Türk dilləri şöbəsinin müdiri filologiya elmləri doktoru
MƏHƏBBƏT MİRZƏXAN qızı MİRZƏLİYEVA