LİDER
Milli qurtuluşdan
millət quruculuğuna
1993-cü ilin 15 iyunu Azərbaycan xalqının tarixinə
Milli Qurtuluş Günü kimi daxil oldu və bu gün hər bir
azərbaycanlının əsrlər boyu mənsub olduğu millətin
tarixi (və lideri!) ilə iftixar duyacağı bir gündür.
Nizami Cəfərov
Milli Məclisin deputatı,
akademik
Azərbaycan xalqının Ümummil
li lideri, dünya miqyaslı ictimai-si
yasi xadim, böyük mütəfəkkir
Heydər Əliyevin tarixi xidmətləri
haqqında danışılarkən, məlum ol
duğu kimi, əsas diqqət onun döv
lət quruculuğu missiyasına verilir
ki, bu da tamamilə təbiidir. Hər
şeydən əvvəl ona görə ki, Heydər
Əliyev Azərbaycanda, ümumən
Sovetlər Birliyində siyasi nüfuz qa
zanmağa başladığı ilk illərdən - ke
çən əsrin 60-cı illərinin ortaların
dan enerjisini, əsasən, Azərbaycan
da milli, müasir və Sovetlər Birliyi
nin imkan verəcəyi qədər müstəqil
bir dövlətin qurulmasına həsr et
miş, bir neçə mərhələdən keçən
kifayət qədər inamlı, ardıcıl müba
rizələrdən sonra - 90-a illərin əv
vəllərindən başlayaraq müstəqil
Azərbaycan dövlətini həm qur
muş, həm də onun inkişafı üçün
mükəmməl strateji perspektivlər
müəyyən etmişdir. Bu, əlbəttə,
mənsub olduğu xalqın iradəsini
ifadə edən böyük liderin əsas tarixi
missiyası idi... Bununla belə Hey
dər Əliyevin dövlət quruculuğun
dan heç də kiçik olmayan bir missi
yası da millət quruculuğu idi ki,
fikrimizcə, elmi tədqiqatlarda hə
min məsələyə, hələ ki, lazımi sə
viyyədə (və miqyasda) diqqət yeti
rilmir.
Politoloji mülahizələrə görə,
dövlət quruculuğu xeyli dərəcədə
siyasi-administrativ hadisə olduğu
halda, millət quruculuğu mənəvi-
siyasi prosesdir. Və elə bir möhtə
şəm prosesdir ki, adətən, yüz illər
boyu davam edib, xalqın müxtəlif
tarixi dövrlərdə, mərhələlərdə təbii
olaraq yetişdirdiyi bir neçə ziyalı
lar, ictimai xadimlər, mütəfəkkirlər
nəslinin çoxşaxəli, çoxmiqyaslı
mübarizələri ilə müşayiət olunur.
Millət qurucusunun ən mühüm
xüsusiyyəti bundan ibarətdir ki,
mənsub olduğu etnosun, xalqın,
millətin müstəqilliyi, inkişafı, dün
yanın müasir (mədəni) millətləri
70
Milli Məclis
səviyyəsinə yüksəlməsi uğrunda
mübarizə aparır. Və əgər milli döv
lət müstəqilliyinə nail olmaq qeyri-
mümkündürsə, həmin mübarizə
dən imtina etməyib xalqın gücünü,
yaradıcılıq enerjisini təmərküzləş
dirməklə onu gələcəyə hazırlayır.
Azərbaycanda millət quruculuğu
nun XIX əsrin əvvəllərindən başla
yan, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəl
lərindən etibarən geniş vüsət alan
zəngin bir tarixi vardır ki, onu aşa
ğıdakı dövrlərə bölmək mümkün
dür:
1) XIX əsrin əvvəllərindən son
larına qədər;
2) XIX əsrin sonu XX əsrin əv
vəlləri;
3) XX əsrin 20-ci illərindən 60-cı
illərinə qədər;
4) XX əsrin 60-a illərindən son
larına qədər;
5) XX əsrin sonlarından bugünə
qədər.
Birinci dövr Abbasqulu ağa Ba
kıxanov, İsmayıl bəy Qutqaşınlı,
Qasım bəy Zakir, Mirzə Şəfi Vazeh,
Mirzə Fətəli Axundzadə, Seyid
Əzim Şirvani; ikinci dövr Əli bəy
Hüseynzadə, Mirzə Ələkbər Sabir,
Cəlil Məmmədquluzadə, Nəriman
Nərimanov, Məhəmməd Əmin Rə
sulzadə, Mirzə Cəfər Topçubaşov,
Fətəli xan Xoyski, Əhməd bəy Ağa
yev; üçüncü dövr Hüseyn Cavid,
Cəfər Cabbarlı, Üzeyir Hacıbəyov,
Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm,
Rəsul Rza, Mirzə İbrahimov... kimi
ziyalılarla təmsil olunur.
Heydər Əliyevin bir millət qu
rucusu olaraq fəaliyyəti (və müba
rizələri!) biri digərinin bilavasitə
davamı olan dördüncü və beşinci
dövrləri əhatə edir ki, həmin dövr
lərdə Ziya Bünyadov, İsa Muğan-
na, İsmayıl Şıxlı, Bəxtiyar Vahabza
də, Məmməd Araz, Nəriman Hə
sənzadə, Xəlil Rza, Anar, Elçin...
kimi ziyalılar da milli özünüdərk
(və özünü təsdiq!) uğrunda müba
rizə aparmış, böyük xidmətlər gös
tərmişlər.
Keçən əsrin ortalarından, xüsu
silə 60-a illərdən Sovetlər Birliyi
nin ictimai-siyasi həyatında özünü
göstərən "mülayimləşmə" prosesi
ölkənin (özünəməxsus imperiya
nın) hər yerində olduğu kimi,
Azərbaycanda da milli təəssübkeş
lik hisslərinin bu və ya digər dərə
cədə açıq təzahürü üçün müəyyən
şərait yaratdı. Və həmin şəraitdən
düzgün, məqsədyönlü və məhsul
dar istifadənin əsas qarantlarından
biri (əslində, birincisi) Heydər Əli
yevin şəxsində güclü milli liderin
hakimiyyətə gəlməsi idi.
Ümumiyyətlə, böyük tarixi şəx
siyyətin millət quruculuğu prose
sindəki mübarizədə uğurlarını tə
min edən cəhətlər ən azı aşağıdakı
lardan ibarətdir:
may-iyun 2017
71
LİDER
h E J IW - *»*-•'
ia n r - AtjflıiP!
1) mənsub olduğu etnosa, xalqa,
millətə, ümumən etnik-mədə-
ni sistemə təbii, tərəddüdsüz
bağlılıqdan irəli gələn milli
təəssübkeşlik;
2) xalqın tarixini, düşdüyü icti
mai-siyasi vəziyyəti, sözün
geniş mənasında yaradıcılıq
potensialını yüksək intellekt
lə dərindən dərk edib tərəqqi,
təkamül üçün real, həyata ke
çirilməsi mümkün proqnoz
lar, perspektivlər müəyyən
etmək istedadı;
3) özünəqədərki (və müasir)
milli ictimai-siyasi, ideoloji
maraqları təhlil edib ümumi
ləşdirmək, tarixdən gələn bu
və ya digər səviyyədə forma
laşmış milli ideologiyanı
özündə ehtiva edib inkişaf et
dirmək məharəti;
4) tarixin təcrübəsini rəhbər tut
maqla hakimiyyətin verdiyi
imkanlara əsaslanaraq milli
strateji maraqların həyata ke
çirilməsi üçün düzgün taktika
yürütmək, keçmişin səhvlə
rindən imtina edib uğurlarını
daha da təkmil formada təq
dim etmək bacarığı;
5) milli, mənəvi-ideoloji enerji
nin
təmərküzləşdirilməsi,
müzakirələrə geniş meydan
açılması, ictimai şüurdakı (və
həyatdakı) qorxu, ətalət və tə
rəddüd simptomlarının müm
kün qədər aradan qaldırılma
sı, millətin mütərəqqi şəxsiy-
72
Milli Məclis
yətlərinin nüfuzunu güdən-
dirmək, yeni (gənc) nəslin
mənəvi sağlamlığım təmin et
mək üçün ardıcıl, inamlı təş
kilatçılıq tədbirlərinin görül
məsi.
Ümummilli lider müstəqillik
dövründə müəyyən münasibətlər
də Azərbaycanın ən yeni tarixinə
dair ölkə idimaiyyətini, ziyalıları
düşündürən bir sıra suallara cavab
verməli olurdu ki, onlardan biri də
belə idi: "Nə üçün 60-cı, 70-d illər
də Azərbaycandan sona qədər tə
qib olunan bir dissident - millətçi
çıxmadı? Halbuki Sovetlər Birliyi
nin digər respublikalarında onlar
kifayət qədər olmuşdular..." Cavab
olduqca yığcam (və mükəmməl)
idi: "Çünki ən böyük dissident
mən özüm idim..."
Heydər Əliyevin millət qurucu
luğu siyasətinin, fikrimizcə, üç əsas
prinsipi mövcuddur:
1) millətin özünü özünə tanıt
maq;
2) milləti, xüsusilə onun ziyalı
larının, böyük şəxsiyyətləri
nin timsalında hər hansı təh
lükədən xilas (və müdafiə)
etmək;
3) milləti dünyaya (eləcə də
dünyanı millətə) tanıtmaq.
Tarixin təcrübəsi göstərir ki,
millət quruculuğu prosesi o za
man uğurlu və ya məhsuldar olur
ki, həmin proses tədricən, funda
mental dəyərlərə əsaslanaraq get
sin... Və hər cür populizmdən, tə-
ləskənlikdən, "millət xadimlə
ri" nin liderlik iddialarının doğur
duğu münaqişələrdən, mənsəbpə-
rəstlikdən uzaq olsun. Heydər
Əliyevin təmənnasız xalq, millət
sevgisi imkan verdi ki, o, mənsub
olduğu xalqı, milləti ən yüksək sə
viyyədə irəli apara (yüksəldə!),
qarşıya çıxan kifayət qədər güclü
maneələri cəsarətlə aradan qaldıra
bilsin. Ümummilli lider yaxın keç
mişin təcrübəsindən çox yaxşı bi
lirdi (və bunu bir neçə dəfə qeyd
etmişdi) ki, millət quruculuğunda
ən təhlükəli hallardan biri liderlik
konyukturudur ki, bunun acı nəti
cələrini Azərbaycan xalqı az gör
məmişdir.
Liderlik konyukturları isə elə bir
mürəkkəb sosial-psixoloji hadisə
dir ki, onu nəzərə almadan, əslin
də, müəyyən mənada, idarə etmə
dən millət quruculuğu prosesini
uğurla aparmaq, demək olar ki,
mümkün deyil. Buraya (liderlik
konyukturuna): a) ölkənin uzun
əsrlər müxtəlif xanlıqlara parçalan
ması nəticəsində hər regionun öz
liderlərini yaratmaq iddialarından
(və tarixi təcrübəsindən) irəli gələn
münaqişəlilik; b) mərkəzin (Mosk
vanın) biri digərini əvəz edən süni
liderlər hazırlayıb onların şişirdil
miş (və mübahisəli) "nüfuz"u ilə
ölkəni idarə etməyə çalışması;
c) ardıcıl olmayan, bir növ impul-
siv "qəhrəmanlıq'Tarın ortaya çı
xardığı təsadüfi liderlik iddiaları
nın doğurduğu problemlər və s.
daxildir ki, bunların hər biri, prak
tik olaraq, hamısı bir yerdə Azər
baycan xalqının təmərküzləşməsi
qarşısında həmişə böyük maneələ
rə çevrilmiş, millət quruculuğunun
lazımi (təbii) sürətlə getməsini pro
vokasiya xarakterli metod və üsul
larla ləngitmişdir.
Millət, yaxud dövlət quruculu
ğunda bir lider səviyyəsində işti
rak etməyin təməl şərti, əlbəttə,
ümumi (universal) xarakterə ma
likdir ki, bu da mənsub olduğun
etnosun (xalqın) hər hansı bir sahə
də (elmi, mədəni, hərbi, idarəçilik
və s.) və ya bu sahələrin bir neçə
sində nüfuzunu qazanmaqdan iba
rətdir. Bundan sonra isə milli lide
rin millət, yaxud dövlət müstəqilli
yi uğrunda mərkəzi hakimiyyətlə
"dialoq"u başlayır ki, Azərbayca
nın Heydər Əliyevə qədərki siyasi
tarixində bunun, əsasən, üç təcrü
bəsi mövcud olmuşdu:
1) müstəqillik tələbi ilə bu və ya
digər şəkildə mərkəzi haki
miyyətə qarşı çıxmaq;
2) mərkəzi hakimiyyətin bütün
tələblərini yerinə yetirməklə
uzun müddət hakimiyyətdə
qalıb, nəticə etibarilə, ekzotik
və ya dekorativ bir liderə çev
rilmək;
3) milli mənafeləri gözləmək,
müdafiə etmək və millətin ar
dıcıl tərəqqisini təmin edəcək
may-iyun 2017
73
LİDER
real işlər görməklə yanaşı,
mərkəzi hakimiyyətdən asılı
lığı tədricən minimuma en
dirmək.
Ən çətin (ancaq perspektivli) yol
üçüncüsü idi. Və Heydər Əliyev
Azərbaycanda siyasi nüfuz qazan
dıqdan sonra məhz bu yolla get
di... O, mərkəzi hakimiyyətə qarşı
üsyan etmədi, əksinə, müxtəlif
üsullarla mərkəzi hakimiyyəti
məcbur etdi ki, Azərbaycanla ma
raqlansın, onun barəsində qərar
laşmış "Rusiyanın ucqarları" (Nə
riman Nərimanov) - periferiya tə
səvvüründən əl çəksin.
Dünyagörüşü etibarilə milli
kommunist olan Heydər Əliyev
milli müstəqillik uğrunda mübari
zəsində əsas prinsip kimi, mənsub
olduğu xalqın hər hansı iddia ilə
özünə qapanmasmı, özünü təcrid
etməsini yox, ən azı Sovetlər Birliyi
miqyasında dünyaya açılmasını
seçdi. O, yaxşı bilirdi ki, xalq iste
dadlı nümayəndələrinin timsalın
da dünyaya açılarsa, özünü başqa
xalqlarla müqayisə etmək imkan
ları qazanacaqdır ki, bu da müstə
qillik (və mütəşəkkillik) üçün mü
hüm şərtdir. Və bu, müdafiə deyil,
hücum taktikası idi.
Heydər Əliyev mənsub olduğu
(və artıq demək olar ki, yeganə li
deri olaraq həm daxildə, həm də
xaricdə məşhurlaşdığı) xalqın dün
ya miqyasına çıxanda o qədər də
mükəmməl (və müasir) görünmə-
yəcəyindən çəkinmədi. Və tədricən
Moskvaya, ümumən Sovetlər Birli
yinə konkret işlə sübut etdi ki,
azərbaycanlılar zəhmətkeş, mədə
ni, hər sahədə uğurlar qazana bilə
cək istedadlı bir xalqdır. Xalqı yük
səltməyin, özünə (və dünyaya) ta
nıtmağın elə bir üsulu, forması
qalmadı ki, Heydər Əliyev ondan
tam gücü ilə istifadə etməmiş, sı
naqdan keçirməmiş olsun. İqtisa
diyyat, mədəniyyət, dövlət idarəçi
liyi kimi fundamental sahələrdəki
uzun illərin gerilikləri, ətaləti və
hərc-mərcliyi tezliklə nəinki ara
dan qaldırıldı, respublikanın icti
mai həyatında elə bir canlanma ol
du ki, insanlar milli mənsubiyyət
ləri ilə qürur duymağa başladılar.
HlWAT JOJiyMfc/3-
* A
nrUNNSb* mrrAMI
KƏrwoe BflMP.
W f 'if jf 't f f *
*aı:u.ip
tQ
74
Milli Məclis
Və hakimiyyətə gəldiyi ilk illərdən
hamıya məlum idi ki, Heydər Əli
yev tarix yaradır.
İstər Azərbaycanda, istərsə də
Azərbaycandan kənarda elə "azər-
baycanşünaslar", yaxud "soveto-
loqlar" tapılır ki, Heydər Əliyevin
sovet dövrü fəaliyyətini, rəhbərlik-
idarəçilik üslubunu "təntənələrə
daha çox meydan açmaq"da tənqid
etməyə çalışırlar. Bununla heç cür
razılaşmaq olmaz... Hər şeydən əv
vəl ona görə ki, bu təntənələr, sö
zün böyük mənasında, xalqa ruh
verirdi, onu təhsilə, intellektə, icti
mai fəallığa, əməyə səfərbər edirdi.
Heydər Əliyev Azərbaycanda
sovet dövlət idarəçiliyi sistemini
Azərbaycan xalqının xidmətinə
verməklə onu (dövlət idarəçiliyini)
mərkəzi hakimiyyətin "canişinli
yi" ndən çıxardı. Və bunun nəticə
sidir ki, azərbaycanlılar yalnız ida
rə olunan yox, həm də idarə edən
xalqa çevrildilər.
Sovetlər Birliyinin dağılması,
Azərbaycanda milli müstəqillik (və
dövlət müstəqilliyi) uğrunda hərə
katın güclənməsi illərinin sosial-si
yasi mənzərəsi göstərdi ki, Heydər
Əliyev Azərbaycan xalqını doğru
yolla aparmış həqiqi milli lider ol
muşdur. Çünki xalq müxtəlif xa
rakterli provokasiyaları, nəticə eti
barilə, dəf edərək:
1) milli müstəqillik ideallarına
sadiq qalıb heç bir siyasi hi-
mayəçilik iddiasını qəbul et
mədi;
2) ərazi bütövlüyünü ən kəskin
(və güclü) təzyiq qarşısında
belə güzəştə getmədi;
3) ona müxtəlif liderlər "təklif
olunduğu" halda, aldanma
yıb öz həqiqi (və tarixi) lideri
nə sədaqət nümayiş etdirdi.
Hakimiyyətə gələn Heydər Əli
yev başladığı millət quruculuğu
prosesini yeni tarixi şəraitdə daha
inamla davam etdirərək ən tenden
siyalı və ya qısqanc tarixçinin belə
etiraf etməli olduğu, həqiqətən, ca-
hanşümul işlər gördü ki, buraya
aşağıdakılar xüsusilə aiddir:
a) milli mütəşəkkilliyin müstəqil
dövlətçilik səviyyəsində tə
min olunması;
b) dünya azərbaycanlılarının
mədəni, ictimai-siyasi birliyi
nin gücləndirilməsi;
c) türk dünyasının etnik-mədəni
birliyinin siyasi birlik səviy
yəsinə yüksəldilməsi.
Bütün bunlar isə Azərbaycan
xalqının dünya miqyasında özünə
get-gedə daha möhkəm mövqe tut
masını təsdiq etməklə böyük milli
inkişaf perspektivləri müəyyənləş
dirir.
may-iyun 2017
75
Dostları ilə paylaş: |