Kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar mavjud ob’ektlarning umumiy xususiyatlari

II-BOB KUCHLI TA’SIR ETUVCHI ZAHARLI MODDALAR MAVJUD OB’EKTLARDA SODIR BO‘LADIGAN AVARIYALARNI OLDINI OLISH VA BARTARAF ETISH
2.1-§.Kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar mavjud xavfli ob’ektlardagi avariyalar tasnifi
Yong’in xavfi bo’lgan obektlardagi avariyalar Yong’in - bu nazorat qilib bO’lmaydigan hodisa bo’lib, bebaho moddiy va madaniy boyliklaml bir daqiqada yo’q qiluvchi, atrof-muhit-ni izdan chiqaruvchi of at ayniqsa, u fuqarolarning joniga kulfat keltI-ruvchi favquloddagi vaziyatdir. Yong’inning kelib chiqishi uch omilning bir vaqtda, bir joyda duch kelishining oqibatidir, ya ‘ni: -yonuvchan moddani (neft, qog’oz, yog’och va boshqalar): -havo harorati (issiqlik), -uchqun-alanga (gugurt, uchqun, elektr simining qisqa tutashuvi).
Portlash xavfi bo’igan obektlardagi avariyalar. Ma’lumki, yong’in va portlashlar o’zaro uzviy bog’liqIigi sababli ko’pchilik avariyalarda yong’inlar natijasida portlashlar bo’lishi yoki aksincha portlash natijasida yong’inlar sodir bo’lishi mumkin. Portlash - bu qisqa vaqtda chegaralangan hajmdagi, katta miqdor-dagi quvvatning aJralib chiqishi tushuniladi yoki portlash suyuqliklari-ning, portlovchi moddalarning kuch yoki issiqlik ta’sirida o’zi joylash-gan hajmiga sig’may qolishi tufayli otilib chiqadigan hodisadir. Odatda, portlash gazlarning qattiq qizishi oqibatida, yuqori bosim hosil qilib kuzatiladi.
Avariya va fojiali hodisalarni keltirib chiqaruvchi omillar Avariya va falokatlar turli xii sharoitlarda, masalan, temilyo’l avtomobil, suv yo’li. aviatsiya transportiarida sodir bo’lishi rnumkin. a) Temiryo’l transportida avariya va fojia bo’lishining asosiy sababi, yo’llarning to’g’n bo’lmasligi, harakatlanuvchi tarkibning kam-chilikka ega bo’lishi, ya’ni boshqarishda texnik nosozliklaming rnav-judligi (signal bo’larnasligi va b.) yurish qoidalarini buzilishi va boshqa sabablardir. Avtomobil transportida bo’ladigan avariyalar ham katta foji-ali hodisalami keltirib chiqaradi. Bunday ofatlar yuz berishining bir qan-cha sabablari bor.
kimyoviy xavfli ob’ektlardagi avariyalar: atrof-tabiiy muhitga kuchli ta’sir qiluvchi zaharli moddalarning (avariya holatida) otilib chiqishiga va shikastlovchi omillarning odamlar, hayvonlar va o‘simliklarning ko‘plab shikastlanishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yoki olib kelgan darajada, yo‘l qo‘yiladigan chegaraviy konsentratsiyalardan ancha ortiq miqdorda sanitariya-himoya hududidan chetga chiqishiga sabab bo‘ladigan kimyoviy xavfli ob’ektlardagi avariyalar, yong‘in va portlashlar.
Yong‘in-portlash xavfi mavjud bo‘lgan ob’ektlardagi avariyalar: texnologik jarayonda portlaydigan, oson yonib ketadigan hamda boshqa yong‘in uchun xavfli moddalar va matyeriallar ishlatiladigan yoki saqlanadigan ob’ektlardagi, odamlarning mexanik va tyermik shikastlanishlariga, zaharlanishiga va o‘limiga, asosiy ishlab chiqarish fondlarining nobud bo‘lishiga, Favqulodda vaziyatlar hududlarida ishlab chiqarish siklining va odamlar hayot faoliyatining buzilishiga olib keladigan avariyalar, yong‘inlar va portlashlar;
odamlarning shikastlanishiga, zaharlanishiga va o‘limiga olib kelgan hamda qidirish-qutqarish ishlarini o‘tkazishni, nafas olish organlarini muhofaza qilishning maxsus anjomlarini va vositalarini qo‘llanishni talab qiluvchi ko‘mir shaxtalaridagi va kon-ruda sanoatidagi gaz va chang portlashi bilan bog‘liq avariyalar, yong‘inlar va jinslar qo‘porilishi.
Radioaktiv va boshqa xavfli hamda ekologik jihatdan zararli moddalardan foydalanish yoki ularni saqlash bilan bog‘liq avariyalar:
sanitariya-himoya hududi tashqarisiga chiqarib tashlanishi natijasida paydo bo‘lgan yuqori darajadagi radioaktivlik odamlarning yo‘l qo‘yiladigandan ko‘p miqdorda nurlanishini keltirib chiqargan texnologik jarayonda radioaktiv moddalardan foydalanadigan ob’ektlardagi avariyalar; radioaktiv matyeriallarni tashish vaqtidagi avariyalar;
atrof-muhit va odamlar salomatligi uchun xavf tug‘diruvchi radioaktiv chiqindilar to‘plagichlardagi, chiqindixonalardagi, ishlam to‘plagichlardagi va zaharli moddalar ko‘miladigan joylardagi avariyalar (o‘pirilishlar);
Avariya, halokatlar, tabiiy ofatlar, fojiyalar insonlarda emotsional hayajonlanishni keltirib chiqaradi. Natijada inson turli emotsiyaviy kuchlanish xolatlarida bo‘lib qoladi. Odamlar sog‘lig‘i yomonlashadi, stress holatlariga tushib qolishi mumkin. Barcha qiyin vaziyatlarda hal qiluvchi ro’l, insonni psixologik holati va ma’naviy ruhini chiniqtirishga bog'liq. Psixologik va ma’naviy ruhiy chiniqqan inson istalgan keskin paytida tushinib, aniq mo'ljallangan, qat’iy harakatlarga tayyor bo'lib turadi. Ularda yuqori ma’naviy-psixologik barqarorligj, matonat, dadillik talab etiladi. Jabrianuvchilarga yordam berishga, nobud bo'layotgan moddiy boyliklami qutqarib qolishga tayyor boiishni talab etadi. Tabiiy ofatlar insonni ruhiga salbiy ta’sir etadi. Ayni hollarda normal fikrlash jarayonini buzilishiga o‘z ustidan nazoratni pasayishiga yoki umuman yo'qolishiga olib keladi. Avariya va halokat, tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf etuvchi rahbarlar ko'pinchahar tomonlama chiniqqan insonlardan foydalanishiga to‘g‘ri keladi. Ular eng xavfli joylarga borishiga doim tayyor bo'lib, ongli ravishda, o'ziga ishongan, yurish-turishini boshqarishi va stress faktorlar ta’siriga bardosh bera oladigan insonlar bo‘lishi lozim. Shunday insonlar borki favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etishda, ekstremal holatlarida odamlami qutqarishda dadillik bilan ruhini tushirmasdan harakat qiladilar. 27 Psixologik tayyorlanmagan, chiniqmagan insonlami ayrimlarida, qo'rquv tuyg'usi va xavfli joylardan qochib ketishga intilish paydo bo'ladi, boshqalarida esa psixologik shokdan qotib qolish kuzatiladi, fikrlash jarayoni butunlay buziladi. Asablanish jarayoni (qo‘zg‘alish yoki tormozlanish) turli xilda namoyon bo'ladi. Shunday hodisalar bo'ladiki qattiq qo'rquvdan yurak-tomir sistemasi buzilishi sababli nobud bo'lganlar ham bor. Tabiiy ofatlami bartaraf etishda ruhiy tushkunlikka tushgan odamlami ham ko'rish mumkin, ular uzoq vaqt davomida vayron bo'lgan joylarda maqsadsiz sandiraqlab yurishi mumkin. Insonlami shu holatiga tushib qolishini sabablari quyidagicha: xavfsizlikni to'satdan yuzaga kelishi, uni kelib chiqish sababini bilmasligi va tabiiy ofatni yoki avariyani yuz berishi mumkin bo'lgan oqibatlami bilmaslik, shu sharoitda o'zini tutish qoidalarmi, tajnbasi va malakasi bo'lmasligi, ma’naviy-psixologik tayyorgarligini kamligi sabab bo'ladi.
Zararli va xavfli vaziyatdan himoyalash choralari ish boshlashdan oldin awalo yaxshilab diqqatni jamlash hamda nima va qanday qilishni bilish zarur. Shunda inson kamroq toliqadi va charchaydi. Hozirgi kunda inson faoliyatiga ximiyaviy moddalar bevosita va bilvosita ta’sir etmoqda. Ximiyaviy moddalaming soni oshib bormoqda. Zaharli ximikatlar gerbitsidlar - o'g'itlar, bo'yoq, lok, sun’iy kir yuvish vositalari, dorilar inson organizmiga salbiy ta’sir etmoqda. Shuning uchun ular bilan ishlashda himoya vositalaridan foydalanish zarur.
Texnologik jarayonni mexanizatsiyalash va himoya to'siqlaridan foydalanish kerak. Xavfsizlik qoidalariga amal qilinsa zaharlanish, kuyish, shikastlanish, yong'in, pordash imkoniyati bo'lmaydi.
Kimyoviy havfli ob'ektlardagi halokatlar bu: - atrof-tabiiy muhiti kuchli ta'sir qiluvchi zaharli moddalaming otilib chiqishiga va shikastlovchi omillaming odamlar, hayvonlar va o’simliklaming ko’plab shikastlanishiga olib kelishi mumkin bo’lgan yoki olib kelgan darajada, yo’l qo’yilgan chegaraviy kontsentratsiyalardan ancha ortiq miqdorda sanitariya-himoya hududidan chetga chiqishga sabab bo’ladigan kimyoviy havfli ob'ektlardagi halokatlar yong’in va portlashlar.
Yongin-portlash havfi mavjud bo’lgan ob'ektlardagi halokatlar bu: - texnologik jarayonda portlaydigan, oson yonib ketadigan hamda boshqa yong’in uchun havfli moddalar va materiallar ishlatiladigan yoki saqlanadigan ob'ektlardagi, odamlaming mexanik va termik shikastlanishiga, zaharlanishiga va o’limiga, asosiy ishlab chiqarish fondlarining nobud bo’lishiga, FVlar xududlarida ishlab chiqarish siklining va odamlar hayotining buzilishiga olib keladigan halokatlar, yong’inlar va portlashlar
-odamlaming shikastlanishiga, zaharlanishiga va o’limiga olib kelgan hamda qidirish-qutqarish ishlarini o’tkazishni nafas olish organlarini muhofaza qilishning maxsus anjomlanni va xaltalarini qo’llanishni talab qiluvchi ko’mir shaxtalaridagi va ruda sanoaddagi gaz va chang portlashi bilan bog’liq avariya-yong’inlar vajinslar qo’porilishi.