Krzysztof Kołatka Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Krzysztof Kołatka

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Jedna, lecz o wielu obliczach...

O wizerunkach Najświętszej Maryi Panny w aspekcie onomastycznym

Z woli Boga nic nie posiadamy; co by nie przeszło przez ręce Maryi.

św. Bernard z Clairvaux¹

1. 
   Maryja i kult maryjny w polskim Kościele katolickim a onomastica sacra²
   

Bogurodzica³, Matka Boża⁴, Najświętsza Dziewica, Gospodza, Królewna!I Królowa, Rodzica, Porodzicielka. Boża Rodzicielka, Najświętsza Maryja Panna, Madonna⁵ - to tylko niektóre z wielu określeń Maryi⁶, jakie występowały w dzie­

¹ Cyt. za: M. Maciołka, Maryja, hasło, [w:] Katolicyzm A-Z, [...] red. ks. Z. Pawlak, Poznań 1999, s. 261.

² Zob. R. Sramek, Onomastica sacra -jej status i cele, [w:] Język religijny dawniej i dziś (w kontekście teologicznym i kulturowym), [t.] V, Materiały z konferencji Gniezno 22-24 wrze­śnia 2008, red. ks. P. Bortkiewicz, S. Mikołajczak i M. Rybka, Poznań 2009, s. 287-293.

³ Poza nazwą Bogu rodzi ca, współcześnie znaną przede wszystkim za sprawą naj­starszej polskiej pieśni religijnej, na grancie języka polskiego funkcjonowały także dwie oboczne formy, a mianowicie Bogorodzica oraz Bogarodzica. Ostatnia z nich pojawiła się najpóźniej, tj. w XV wieku i rozpowszechniła się w następnym stuleciu. Porównu­jąc warianty Bogurodzica i Bogarodzica, językoznawcy wskazują na pewne zmiany znaczeniowe, które nastąpiły w wyniku zastosowania biernikowej postaci pierwszego komponentu tego zrostu, czyli Boga-, w miej sce celownikowej: Bogii-. Przeobrażenia te są następstwem różnic w postrzeganiu osoby Maryi w myśli teologicznej. Poprzez użycie biernika akcentuje się Jej Boże Macierzyństwo (‘ta, co urodziła Boga’), zaś celownik podkreśla swoistą służebność, podrzędność Najświętszej Maryi Panny wobec Boga (‘ta, co urodziła Bogu’). Zmienia się zatem wizja samego Stwórcy, wylania się tu bowiem kolejna opozycja - Bóg-Syn i Bóg-Ojciec. Owe sprzeczności eliminuje natomiast naj­starszy antroponim w tej triadzie - Bogorodzica, który scala i uwzględnia oba warianty semantyczne. Ponadto jasno sygnalizuje związek z czeskim leksemem Bohorodica, czy w końcu ze staro-cerkiewno-słowiańskim Bogorodica, będącym z kolei kalką wyrazu greckiego pochodzenia: Theotókos. Znaczeniowy odpowiednik stanowi również łacińskie miano Dei genitrix (M. Kucała, Od Bogurodzicy do Madonny. Nazywanie Matki Boskiej w historii polszczyzny, [w:] O języku religijnym. Zagadnienia wybrane, red. M. Karpiuk, J. Sambor, Lublin 1988, s. 133-134; J. Bartmiński, Chrześcijaństwo a kultura ludowa.


58

Krzysztof Kołatka

jach języka polskiego⁷. Mimo że nigdy nie zajmowała Ona centralnej pozycji w religii katolickiej, ogromna liczba oraz różnorodność nazw Jej przypisanych, a także bogactwo sposobów ich konstruowania poświadczają niebagatelną rolę tej postaci na gruncie polskiego katolicyzmu⁸.

Matlia Boska w polskiej tradycji ludowej, [w:] tegoż, Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne, Lublin2009, s. 190-192; zob. np. Z. Krążyńska, T. Mika,Architektura .Bogurodzicy', „Slavia Occidentalis” 1995, t. 52, s. 47-79; R. Pawłowska,,Bogurodzica” -język poetycki w epoce św. Wojciecha, [w:] Tysiąc lat polskiego słownictwa religijnego, red. B. Kreja, Gdańsk 1999, s. 35^16).

⁴ W łacińskim ekwiwalencie tego zestawienia występuje przydawka dopełniaczowa wyrażona rzeczownikiem - Mater Dei, czyli Matka Boga. Obecnie w polszczyźnie współwystępuje również nazwa Matka Boska, lecz w tym przypadku można mówić z kolei o pewnych odmiennościach z zakresu stylistyki. Pierwotnemu określeniu Matka Boża M. Kucała, w przeciwieństwie do sakronimu Matka Boska, który charakteryzuje jako formę „najbardziej ogólną, powszednią”, przypisuje bowiem pewne nacechowanie uczuciowe. Nieco inaczej tę kwestię interpretuje J. Bartmiński, który zwraca uwagę na bardziej oficjalny charakter tego antroponimu w odróżnieniu do, posiadającej znamiona potoczności, formy Matka Boslia. W wiekach średnich epitet boski dotyczył jedynie przed­miotów abstrakcyjnych, natomiast boży odnosił się zarówno do obiektów abstrakcyjnych, jak i konkretnych, a zatem również do postaci kultu. Sytuacja ta zmieniła się w XVI wieku (M. Kucała, dz. cyt., s. 134-135, 138, 140; J. Bartmiński, dz. cyt., s. 193).

⁵ Madonna to najpóźniejsza nazwa spośród wszystkich maryjnych antroponimów

1. 
   jednocześnie jedyna o niesłowiańskim rodowodzie. Wywodzi się bowiem z języka włoskiego. Jej podstawę stanowi zestawienie mea domina. Znana wcześniej jako termin z zakresu historii sztuki, masowo zaczęła pojawiać się w najnowszych pieśniach ku czci Maryi (M. Kucała, dz. cyt., s. 133, 137-138).
   

⁶ Określenie jasnej etymologii i znaczenia owego antroponimu do dzisiaj nastręcza badaczom wielu problemów. W wiekach średnich zasymilowano go jako Marża. Jednak forma Matyja także nie była obca. Współcześnie postaciA/ana oraz Matyja traktowane są fakultatywnie. Wariant Mana bardzo długo zarezerwowany był wyłącznie dla Matki Bożej (u katolików do XVIII w.) (M. Kucała, dz. cyt., s. 140; ks. W. Zaleski SDB, Rok kościelny. Święta Pańskie, Matki Bożej, Apostołów, Świętych i Błogosławionych Polskich, oraz dni okolicznościowe, Warszawa 1989, s. 301; M. Maciolka, dz. cyt., s. 256; J. Bartmiński, dz. cyt., s. 193). Powszednie nadawanie tego imienia na Chrzcie świętym przyjęło się dopiero po II wojnie światowej, kiedy to formę Matyja przypisano Matce Bożej, natomiast odmianę Mana potraktowano jako świeckie imię żeńskie.

⁷ Te i inne formy przywołuje i analizuje w swoim artykule M. Kucała. Badacz zwraca uwagę, iż tylko dwie pierwotnie i jednoznacznie odnoszą się do postaci Maryi-Boguro­dzica oraz Madonna. Z czasem takim określeniem stała się także Gospodza ‘pani’, kiedy utraciła swój laicki charakter (M. Kucała, dz. cyt., s. 133-144). W polskim Kościele katolickim 12 września obchodzone jest wspomnienie Najświętszego Imienia Matyi.

⁸ Zob. np. M. Kucała, dz. cyt., s. 133-144; E. Umińska-Tytoń, Uroczyste i potoczne nazwy Matki Bożej czczonej w cudownych wizerunkach, [w:] Inspiracje chrześcijańskie w kulturze Europy. Materiały z konferencji 11-14 maja 1999 r., red. E. Woźniak, Łódź 2000, s. 295-306.


„Jedna, lecz o wielu obliczach... ” O wizerunkach Najświętszej Maryi Panny w aspekcie... ⁵⁹

Głównymi determinantami kształtowania się tych sakronimów⁹ są dogmaty maryjne, tzw. przywileje Maryi¹⁰. Obok nadrzędnego, najważniejszego, tj. Ma­cierzyństwa Bożego¹¹, wymienić należy także: Dziewiczość¹², Niepokalane Po­częcie¹³ oraz Wniebowzięcie¹⁴. Owe przymioty znajdują swoje odzwierciedlenie w budowanych antroponimach.

Kult maryjny funkcjonował w polskim Kościele katolickim właściwie od same­go początku jego istnienia, tj. od przyjęcia chrztu przez Mieszka I w 966 roku, co z kolei zainicjowało długi proces chrystianizacji Polski. Ów stan rzeczy nie powi­nien zdumiewać, zważywszy, że w chrześcijaństwie, a zwłaszcza w katolicyzmie i prawosławiu akty oddawania czci Maryi nie były niczym niezwykłym¹⁵. Jednak­że w Polsce zjawisko to przybierało postać szczególną, m.in. za sprawą nie­rozerwalnego mariażu władzy państwowej i kościelnej¹⁶, krzyżowania się wątków religijnych z patriotycznymi, osobliwego interpretowania zasad i prawd wiary, a także charakterystycznych form jej wyrażania, zwłaszcza na polskiej wsi¹⁷.

Spośród wielu przejawów i świadectw oddania oraz wierności Matce Bożej na polskim gruncie¹⁸ wyróżnić można przede wszystkim: rozwój mariologii (dzięki polskim teologom, m.in.: Marcinowi Polakowi z Opawy, Janowi z Sza­motuł, Stanisławowi Hozjuszowi, Hieronimowi Powodowskiemu, o. Justynowi Zapartowiczowi Miechowicie OP, o. Andrzejowi Ludwikowi Krupie OFM)¹⁹;

⁹ Termin wprowadzam za J. Bartmińskim, [w:] tegoż, dz. cyt., s. 193.

¹⁰ M. Maciolka, dz. cyt., s. 259-260.

¹¹ Dogmat z 431 roku (Sobór Efeski) (ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 82-84, 86; M. Maciolka, dz. cyt., s. 258, 259; J. Bartmiński, dz. cyt., s. 190).

¹² Dogmat z 649 roku (Sobór Laterański I) (ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt, s. 84-85; M. Maciolka, dz. cyt., s. 260).

¹³ Dogmat ogłoszony w 1854 roku buliaJneffabilisDeus (ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 28-31, 35, 86, 87, 124, 129; M. Maciolka, dz. cyt., s. 258, 259).

¹⁴ Dogmat ogłoszony bwlle^Munificentissimus Deus z 1950 roku (ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 87; M. Maciolka, dz. cyt., s. 258, 262).

Zob. np.: ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 31-33, 86-88,118,126, 292-293; M. Ma­ciolka, dz. cyt., s. 258-259, 262-263; J. Bartmiński, dz. cyt., s. 187,190.

¹⁶ Więzi te są bardzo trwale także ze względu na niewielki okres pomiędzy zjedno­czeniem polskich plemion a przyjęciem chrztu. Polska była zatem katolicka niemal od początków istnienia swojej państwowości.

¹⁷ Zob. np.: J. Szczypka, Kalendarz polski, Warszawa 1980; E. Ferenc-Szydelkowa, Rok kościelny a polskie tradycje, Poznań 1988; ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 119, 300; J. Bartmiński, dz. cyt., s. 192,196-204.

¹⁸ Zob. np.: ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 28-36,82-90,117-129,182-189,291-295, 299-310, 341-347, 353-357; M. Maciolka, dz. cyt., s. 258-259,262-263; J. Bartmiński, dz. cyt., s. 192, 194-203.

¹⁹ ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 303; M. Maciolka, dz. cyt., s. 258-259.


60

Krzysztof Kołatka

święta ku czci Najświętszej Maryi Panny celebrowane w ciągu roku liturgiczne­go, w tym dwa o wybitnie polskim charakterze - uroczystości Najświętszej Maryi Panny, Królowej Polski oraz Najświętszej Maryi Panny Częstochowskiej²⁰; patronowanie wielu świątyniom, zgromadzeniom zakonnym (w tym m.in.: ma­rianom - pierwszemu maryjnemu zakonowi na ziemiach polskich, cystersom, karmelitom, loretankom, saletynom, serwitom²¹, wizytkom)²², bractwom i sto­warzyszeniom (np. Sodalicja Mariańska, Żywy Różaniec)²*: liczne sanktuaria²⁴; pielgrzymki (szczególnie na Jasną Górę); niezwykle rozwiniętą ikonografię²⁵; pieśni²⁶ (w Polsce jest ich najwięcej²⁷, np.: Chwalcie łąki umajone: Cześć Maryi: Maryjo, Królowo Polski: Serdeczna Matko): modlitwy i nabożeństwa (m.in.: Anioł Pański²⁸, Godzinki o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny¹⁹, Litania loretańska do Najświętszej Maryi Panny, Nowenna do Matki Bożej Nie­ustającej Pomocy, Pod Twoją obronę. Pozdrowienie Anielskie, różaniec)³⁰. Szczególnie istotne są nabożeństwa majowe³¹, na polskiej wsi odprawiane przy przydrożnych krzyżach, figurach i kapliczkach, nazywanych gwarowo Bożymi

²⁰Zob. np.: J. Szczypka, dz. cyt.; ks. J. Drozd SDS,Manja w roku kościelmm, Kraków 1983; ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt.

²¹ 17 lutego obchodzone jest wspomnienie Świętych Siedmiu Założycieli Zakonu Setwitów Najświętszej Mani Panny (zob. np. http://www.kkbids.episkopat.pl/wprowa- dzeniedoksiag/mszal/calendarium.htm#luty - dostęp: 06. 06. 2011).

²² ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 32, 301-302, 345.

²³ Tamże, s. 33, 87, 302, 345.

²⁴ Tamże, s. 33, 86, 302. Zob. ponadto ks. W. Zaleski SDB, Sanktuaria polskie, War­szawa 1988.

²⁵ ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 303. Najbardziej znanym malarskim przedstawieniem Matki Bożej jest bez wątpienia obraz Matki Bożej Częstochowskiej. W 1621 roku synod krakowski uznał owo dzieło jako wzorcowe w ukazywaniu wizerunku Najświętszej Maryi Panny. Niedługo potem, 8 września 1717roku, dokonano koronacjijasnogórskiego obrazu, co interpretowano jako utożsamienie Matki Bożej Częstochowskiej z Maryją Królową Polski (E. Umińska-Tytoń, dz. cyt., s. 295, 304).

²⁶ ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 33, 127, 293-294, 309, 346-347.

²⁷ Tamże, s. 300.

²⁸ Zob. tamże, s. 183-184.

²⁹ Zob. tamże, s. 33, 35.

³⁰ Zob. J. Bartmiński, dz. cyt., s. 192.

³¹ W Polsce zwyczaj odprawiania nabożeństw majowych wprowadzili jezuici z Tar­nopola w 1838 roku (ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 292).


„Jedna, lecz o wielu obliczach... ” O wizerunkach Najświętszej Maryi Panny w aspekcie... ⁶¹

Mękami. Motyw maryjny nie jest również obcy w rodzimej literaturze³². Nie sposób nie wspomnieć tu chociażby o Bogurodzicy (XIII w.) - najstarszej polskiej pieśni maryjnej (i religijnej w ogóle), pełniącej jednocześnie funkcję pierwszego hymnu narodowego. Niezwykle ważnymi wydarzeniami są również akty ślubo­wania, oddawania się pod opiekę Najświętszej Maryi Panny. Pierwsze, tzw. „śluby lwowskie”, zostały złożone przez Jana Kazimierza przed obrazem Matki Bożej Łaskawej 1 kwietnia 1656 roku w katedrze lwowskiej, kiedy to obwołano Maryję Królową Polski (wówczas Korony Polskiej)³³. Zdaniem Michała Macioł- ki właśnie to „święte niewolnictwo” wraz z naśladowaniem Maryi stanowi wy­jątkowy, szczególnie istotny przejaw kultu maryjnego³⁴.

Ponadto Jerzy Bartmiński zwraca uwagę, iż obecnie kult maryjny stanowi pole zainteresowań nie tylko teologów, ale i naukowców reprezentujących inne dyscypliny - socjologię, antropologię i folklorystykę³⁵.

Lingwista wyodrębnia trzy wymiary polskiej maryjności, a mianowicie: li- turgiczno-kościelny, narodowo-masowy i ludowy³⁶. Konsekwencją i odzwier­ciedleniem takiego zróżnicowania jest odmienne nazewnictwo w każdym z tych kręgów. Liturgiczno-kościelne sakronimy mają charakter ogólny, np.: Bogaro­dzica, Niepokalana, Matka Boża, Maryja, a także funkcyjny, specjalizacyjny, np. Matka Boża Nieustającej Pomocy, Matka Boża Bolesna, czy też nazwy zawarte

³² Zob. rą>:. Matka Boska w poezji polskiej, oprać. M. Jasińska, Z. Jastrzębski, T. Klak,

S. Nieznanowski,A. Paluchowski, S. Sawicki, 1.1, Szlace o dziejach motywu, Lublin 1959; Matka Boska w poezji polskiej, oprać. M. Jasińska, Z. Jastrzębski, T. Klak, S. Nieznanow- ski, A. Paluchowski, S. Sawicki, t. 2,Antologia, Lublin 1959; ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 34, 88-89,121-122,186-187,294, 302, 307-308, 356-357; E. Skorapska-Raczyńska, Językowa Iweacja Matld Bożej w ludowej liryce religijnej (na przykładzie antologii Prowadź nas w jasność), [w.] Język religijny dawniej i dziś, [t.] III. Materiały z konferencji Poznań 24-26 kwietnia 2006, red. ks. P. Bortkiewicz, S. Mikołajczak i M. Rybka, Poznań 2007, s. 578-587; K. Ruta, M. Wrześniewska-Pietrzak, Językowy obraz Matki Boskiej w poezji Kazimiery lilakowiczówny, [w:] Język religijny dawniej i dziś (w kontekście teologicz­nymi i kulturowym), [t.] V. Materiały z konferencji Gniezno 22-24 września 2008, red. ks. P. Bortkiewicz, S. Mikołajczak i M. Rybka, Poznań 2009, s. 389-398.

³³ W historii polskiego Kościoła katolickiego akt poświęcenia się Matce Bożej powta­rzano. Uczynili to również kardynałowie August Hlond (1945) oraz Stefan Wyszyński (1956) (ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 296-297, 299, 304-305, 306, 307).

³⁴ Formy te spopularyzowali na polskim gruncie św. Maksymilian Maria Kolbe i kar­dynał Stefan Wyszyński (M. Maciolka, dz. cyt., s. 262). Nadto Prymas Tysiąclecia byl inicjatorem „wędrówki” kopii obrazu Matki Bożej Częstochowskiej po polskich parafiach (ks. W. Zaleski SDB, dz. cyt., s. 297,306; M. Maciolka, dz. cyt., s. 262-263; J. Bartmiński, dz. cyt., s. 188).

³⁵ J. Bartmiński, dz. cyt., s. 189.

³⁶ Tamże, s. 189-190, 203-204.


62

Krzysztof Kołatka

w Litami loretańskiej ' . W obiegu masowym funkcjonują natomiast antroponimy ogólne, np. Matka Boska, Matka Najświętsza, a także określenia odmiejscowe: Matka Boża Częstochowska, Matka Boża Ostrobramska. Z kolei ludowej prowe­niencji są formy ogólne, hipokorystyczne, np. Matuchna Boża, Panienka!/Pa­nieneczka święta^}S oraz nieoficjalne, związane ze świętami maryjnymi, np. Matka Boża Zielna (uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny) lub Matka Boża Siewna (święto Narodzenia Najświętszej Maryi Panny)¹⁹.

Przedmiotem mojej analizy, przeprowadzonej w odniesieniu do klasyfikacji zaproponowanej przez J. Bartmińskiego, są zarówno wybrane maryjne sakroni- my zawarte w kalendarzu liturgicznym (także ich ludowe korelaty), jak i te charakterystyczne dla wizerunków, znajdujących się w wybranych sanktuariach na Pomorzu.

2. 
   Matka Boża w kalendarzu liturgicznym
   

W polskim katolickim kalendarzu liturgicznym wyróżniamy ok. 20 powszech­nych świąt maryjnych⁴⁰. Wśród nich najwyższą rangę mająuroczystości: Niepo­kalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny (8 grudnia); Świętej Bożej Rodzi­cielki Maryi (1 stycznia); Zwiastowania Pańskiego (25 marca); Najświętszej Maryi Panny, Królowej Polski (3 maja); Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (15 sierpnia); Najświętszej Maryi Panny Częstochowskiej (26 sierpnia). Ponadto wymienić należy: święta - Ofiarowania Pańskiego (2 lutego); Nawie­dzenia Najświętszej Maryi Panny (31 maja); Najświętszej Maryi Panny, Matki Kościoła (poniedziałek po Zesłaniu Ducha Świętego): Narodzenia Najświętszej Maryi Panny (8 września); wspomnienia obowiązkowe: Najświętszej Maryi Panny, Wspomożycielki Miernych (24 maja); Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny (sobota po uroczystości Najświętszego Serca Pana Jezusa; Naj­świętszej Maryi Panny z Góry Karmel (16 lipca); Najświętszej Maryi Panny, Królowej (22 sierpnia); Najświętszej Maryi Panny Bolesnej (15 września); Naj­świętszej Maryi Panny Różańcowej (7 października); Ofiarowania Najświętszej Maryi Panny (21 listopada); a także wspomnienia dowolne: Najświętszej Maryi

³⁷ Litania oraz zawarte w niej określenia Maryi stały się przedmiotem analizy ks. Jozefa Kutnika (tegoż, Litania loretańska, Kraków 1983).

³⁸ Zob. też M. Kucała, dz. cyt., s. 135.

³⁹ J. Bartmiński, dz. cyt., s. 193-194. Zob. p. 2.

⁴⁰ Należy wziąć pod uwagę, że uroczystość Zwiastowania Pańskiego (w Kościele prawosławnym Zwiastowanie Bogurodzicy) i święto Ofiarowania Pańskiego (dawniej Oczyszczenie Najświętszej Mann Panny, ludowo nazywane także świętem Matki Bożej Gromnicznej) mają w polskiej tradycji wybitnie maryjny charakter. W opracowanym rejestrze pomijam różnice ze względu na podział administracyjny Kościoła w Polsce.


„Jedna, lecz o wielu obliczach... ” O wizerunkach Najświętszej Maryi Panny w aspekcie... ⁶³

Panny z Lourdes (11 lutego); Najświętszej Maryi Panny Fatimskiej (13 maja); rocznica poświęcenia rzymskiej Bazyliki Najświętszej Maryi Panny (5 sierpnia). Najświętszego Imienia Maryi (12 września)⁴¹.

Oficjalne określenia Maryi, zawarte w nazwach świąt liturgicznych, mają formę zestawień i, z semantycznego punktu widzenia, tworzone są tu dwojako, a mianowicie poprzez wskazanie funkcji⁴², roli, swoistej specjalizacji i za pomo­cą konstrukcji odmiejscowej. Nazwy te budowane są dzięki dodaniu do nazwy ogólnej, podstawowej, przy dawki: rzeczownej, przymiotnej bądź przyimkowej. Sakronimy „funkcyjne” zawierają zarówno przydawki rzeczowne