“Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və hüququnun əsasları” fənni üzrə
kollokvium suallarının cavabları
MÖVZU 1
1.
Hüququn anlayışı
Hüquq - dövlətin müəyyənləşdirdiyi və ya sanksiyalaşdırdığı və onun gücü ilə
qorunan, hamı üçün ümumməcburi davranış qaydalarının (normaların) məcmusudur.Bu
zaman nəzərə almaq lazımdır ki, hüquq elmində «hüquq» anlayışı iki mənada işlədilir:
a) obyektiv hüquq və ya obyektiv mənada hüquq;
Hüquq normaları sistemində ifadə olunan ümumməcburi davranış qaydalarının
məcmusu kimi hüquq obyektiv hüquqa aiddir; b) subyektiv hüquq və ya subyektiv
mənada hüquq. Subyektiv hüquq və ya başqa sözlə «subyektin hüququ» - bu konkret
şəxsə məxsus olan hüquq olur (məsələn, müəyyən əşyaya mülkiyyət hüququ).
Subyektiv hüquq şəxsiyyətin azadlığını, bu və ya digər davranışının mümkünlüyünü,
sərbəstlik və təşəbbüskarlıq göstərmək imkanmı hüquqi cəhətdən təmin edir. Məsələn,
hər bir Azərbaycan Respublikasının vətəndaşına məxsus olan əmək hüququ əməyə
münasibətdə öz qabiliyyətindən sərbəst istifadə etmək, bu və ya digər peşəni, fəaliyyət
sahəsini seçmək, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq və ya muzdla işləmək imkanını
ifadə edir.
Alimlərin əksəriyyəti bu fikirdə yekdildirlər ki, subyektiv hüquqda başlıcası,
sərbəst fəaliyyət göstərmək, şəxsi davranış növünü və onun həddini sərbəst seçmək
imkanıdır. Bununla bərabər, bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, subyektiv hüquqların bu
xarakteristikasına əlavələr etmək lazımdır. Məsələn, onlar müəyyən sosial rifahlardan
istifadə etmək imkanını, başqa şəxslərdən müvafiq davranışı tələb etmək imkanını,
habelə dövlət orqanlarına təsir etmək üçün bu və ya digər qanunla yol verilən tədbirlərə
əl atmaq imkanlarını göstərirlər. Lakin bu əlavələr subyektiv hüquqları xarakterizə edən
başlıca əlamətləri nəzərə alır: subyektiv hüquq - qanun çərçivəsində hərəkət etmək, öz
davranış növünü və həddini seçmək imkanıdır.
2.
Dövlət və hüququn qarşılıqlı əlaqəsi
Hüquq da dövlət kimi, müəyyən mərhələlərdə cəmiyyətin inkişafının məhsuludur.
Hüquq sıx qarşılıqlı əlaqədə olduğu dövlətlə birlikdə inkişaf edir. Bu qarşılıqlı əlaqə
aşağıda göstərilənlərdə təzahür edir:
1. Hüquq dövlətsiz inkişaf edə və fəaliyyət göstərə bilməz, ona görə ki, dövlət elə
bir siyasi mexanizmdir ki, o, hüququ ümumməcburi davranış qaydaları (hüquq
normaları) şəklində formalaşdırır. Qanun - dövlətin müvafiq səlahiyyətli orqanlarının
(parlament, hökumət və s.) hüquqyaratma fəaliyyətinin nəticəsidir.
2. Dövlət hüquq normalarının həyata keçirilməsini təmin edir, hüququ qoruyur.
Hüququn keşiyində duran məhz dövlət mühafizəsi, dövlət məcburetmə imkanları hüquq
normalarını cəmiyyətdə fəaliyyət göstərən digər sosial normalardan (məsələn, adət,
əxlaq və s.) fərqləndirir.
3. Yalnız hüququn dövlətə ehtiyacı yox, həmçinin dövlətin də hüquqa ehtiyacı var.
O hüquqa arxalanmadan normal və səmərəli fəaliyyət göstərə bilməz.Belə ki, dövlət
aparatının fəaliyyəti qanunvericiliyin, hüququn möhkəmləndirilməsini tələb edir. .
Söhbət dövlət orqanları sisteminin daha əlverişli təşkilindən, onların səlahiyyət və
fəaliyyətlərinin əsas istiqamətləri və prinsiplərinin müəyyən edilməsindən gedir.
Bütün bunlar dövlət orqanlarının özbaşınalığını aradan qaldıran vacib şərtlərdir,
cəmiyyətdə qanunçuluq rejiminin elementləridir, vəzifəli şəxslə vətəndaş arasında
qarşılıqlı əlaqənin əsasıdır.
3.
Hüquq normaları
Norma o şərtləri nəzərdə tutur ki, burada müəyyən olunmuş qaydalar icra
olunmalıdır. Normanın bu hissəsi hüquq elmində hipoteza adlanır. Məsələn, pensiya
hüququ norması qocalığa görə təqaüdün təyin olunması şərtlərini göstərir (kişilər üçün -
63 yaş həddi və 25 ildən az olmayan əmək stajı; qadınlar üçün müvafiq olaraq 60 yaş və
20 il).
İkincisi, hüquq normaları davranış qaydalarının özünü, hüquq subyektlərinin
hüquq və vəzifələrini, yəni dispozisiyanı müəyyən edir. Məsələn, ailə hüquq
normalarına müvafiq olaraq valideynlər öz uşaqlarını tərbiyə etməyə, onların fiziki
inkişafının və təhsilinin qayğısına qalmağa borcludurlar.
Üçüncüsü, hüquq normaları elə məcburi təsir tədbirlərini müəyyən edir ki, dövlət
orqanları buna müvafiq olaraq normadakı göstərişləri yerinə yetirməyən və ya lazımi
qaydada yerinə yetirməyənlərə qarşı bu məcburi təsir vasitələrini (sanksiya) tətbiq
etmək iqtidarında olur. Bunlar intizam xarakterli (töhmət, işdənçıxarma və s.), inzibati
(cərimə və s.) və cinayət xarakterli (azadlıqdan məhrumetmə və s.) sanksiyalar ola bilər.
Başqa sözlə hüquq normaları aşağıdakıları müəyyən edir:
a) kim və nə vaxt onu icra etməlidir; hansı şəraitdə (hipoteza);
b) bu icra nədən ibarət olmalıdır (dispozisiya);
c) normaların icra edilməməsinin hansı nəticələri ola bilər (sanksiya).
İnsanların davranışını müəyyən edən hüquq normaları onların fəaliyyətini
subyektiv hüquqların verilməsi ilə, yaxud üzərilərinə vəzifələrin qoyulması ilə
tənzimləyir.
4.
Hüququn mənbələri
Davranış qaydasının hüquq norması olması üçün o müəyyən hüquqi formaya
salınmalıdır. Bu dövlətin hüquqyaratma fəaliyyəti nəticəsində baş verir ki, bunun
köməyi ilə qanunvericinin iradəsi öz ifadəsini icra üçün məcburi olan bu və ya digər
hüquqi aktlarda tapır.
Hüquq ədəbiyyatında hüququn mənbəyi kimi, adətən dövlətin qanunvericilik
fəaliyyətinin zahiri forması ifadə olunur, yəni hüquq normalarını müəyyən edən,
səlahiyyətli dövlət orqanlarının aktları başa düşülür.Belə orqanlara məsələn, –
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi, Prezidenti, Azərbaycan Respublikasının
Nazirlər Kabineti və b. aiddir.
Xüsusən, qeyd etmək lazımdır ki, dövlətin hər bir hüquqi aktı hüquq mənbəyi ola
bilməz, yalnız hüquq normalarını, ümumi davranış qaydalarını əks etdirən, başqa sözlə,
normativ aktlar hüququn mənbəyi hesab olunur. Məsələn, prezidentin müxtəlif fəxri
adların konkret elm, incəsənət xadimlərinə və başqalarına verilməsi haqqındakı
sərəncamları hüququn mənbəyi hesab olunmur, baxmayaraq ki, onun dövlət-hüquq
xarakteri göz qabağındadır. Onlar hüquq mənbələri kimi çıxış edə bilməzlər, ona görə
ki, onlarda ümumi qaydalar, yəni hüquq normaları yoxdur. Belə fərdi, konkret
məsələləri müəyyən edən aktlar fərdi aktlar adlanır. Onlar öz səlahiyyətləri daxilində
bütün dövlət orqanları tərəfindən verilir (məsələn, hakimiyyətin müvafiq strukturu
vətəndaşa mənzil sahəsinin verilməsi, təqaüdün təyin olunması və s. barədə qərar qəbul
edir), lakin bunlar hüquq mənbəyi olabilməzlər.
5.
Qanun və qanun qüvvəli aktlar
Respublikamızda hüququn mənbələrinə hər şeydən əvvəl qanunlar aid edilir.
Qanun dövlətin ali nümayəndəli orqanı tərəfindən qəbul edilən və yüksək hüquqi
qüvvəyə malik olan normativ hüquqi aktdır.Azərbaycan Respublikasında qanunlar
hüquqi əhəmiyyətinə görə aşağıdakı qanunlara bölünür:
a)
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası;
b)
referendum yolu ilə qəbul olunmuş qanunlar;
c)
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 94-cü maddəsinin I hissəsində və
95-ci maddəsinin II hissəsində nəzərdə tutulmuş məsələlər üzrə Azərbaycan
Respublikası Milli Məclisi tərəfindən qəbul olunan qanunlar.
Hüquq mənbəyi kimi qanun qüvvəli aktlar içərisində Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin fərmanları mühüm yer tutur. Hüquq mənbəyi - prezidentin o fərmanları
hesab olunur ki, onlar normativ xarakterli olaraq ictimai münasibətləri nizamlamağa
xidmət edir.
Azərbaycan
Respublikasının
tərəfdar
çıxdığı
beynəlxalq
müqavilələrin
qanunvericilik sisteminin tərkib hissəsi hesab edilməsi və hüququn mənbəyini təşkil
etməsi Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 148-ci maddəsində əks olunmuşdur.
Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı və Azərbaycan Respublikasının
qanunvericilik sisteminin tərkib hissəsini təşkil edən beynəlxalq hüquqi aktlarla
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının hüquqi qüvvə baxımından qarşılıqlı əlaqəsi
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının müvafiq olaraq 12-ci və 151-ci
maddələrində müəyyən olunur.
6.
Hüquq sahələri, anlayışı və sistemi
Hüquq sistemi böyük tərkib hissələrinə - hüquq sahələrinə bölünür. Bu bölgünün
əsasında ölkədə mövcud olan ictimai münasibətlərin müxtəlifliyi dayanır ki, bu da
hüquqi nizamlanmanın predmetini təşkil edir. Hüquq sahələrini təşkil edən hüquq
normaları aralarındakı fərqlərə baxmayaraq bir-birilə uzlaşır, sıx qarşılıqlı əlaqədədirlər,
vahid bir sistem yaradırlar.İctimai münasibətlərin müəyyən növü (hakimiyyət,
idarəçilik, əmlak, əmək və s.) nizamlanma predmetindən (ictimai münasibətlərin
xarakterindən) asılı olaraq hüquq sahələrində qruplaşan müvafiq hüquq normaları ilə
tənzimlənir.
Hüquq sahəsi - cəmiyyət həyatının müəyyən sahələrində mövcud olan və xaraktercə
bir-birinə yaxın, həmcins olan ictimai münasibətləri nizamlayan, bir-birilə qarşılıqlı
əlaqədə olan normaların məcmusudur.
Beləliklə, hüquq sahələrini hər şeydən əvvəl öz nizamasalma predmetinə görə
fərqləndirirlər.
Hər sahənin hüquqi nizamasalma predmetinin, yəni ictimai münasibətlərin müəyyən
növünün özünəməxsusluğu var ki, bu da öz növbəsində bu münasibətlərin hüquqi
xüsusiyyətlərini təyin edir.Ona görə də hüququn sahələr üzrə bölüşdürülməsi üçün
hüquqi nizamasalma metodu hüququn predmeti ilə yanaşı digər əsası təşkil edir.
7.
Hüquq münasibətləri: anlayışı, xüsusiyyətləri və subyektləri
Hüquq münasibətləri üçün onun iştirakçılarının (subyektlərinin) subyektiv
hüquqları və vəzifələrinin olması xarakterikdir. Hüquq normaları münasibət iştirakçıları
üçün qarşılıqlı hüquq və vəzifələr müəyyən edir.Ona görə də hüquq münasibətlərinə
şəxslər arasında, onların qarşılıqlı hüquq və vəzifələrində ifadə olunan, hüquqi əlaqə
kimi baxmaq olar. Qarşılıqlı hüquq və vəzifə olmadan hüquq münasibətinin özü yoxdur.
Məsələn, hər bir tələbə ilə ali məktəb arasında hüquq münasibəti vardır. Tələbənin təhsil
almaq hüququ vardır, ali məktəb isə, öz növbəsində təhsil proqramına uyğun olaraq ona
müvafiq biliklər əldə etmək üçün şərait yaratmağa borcludur. Hüquq münasibəti
iştirakçılarının hüquq və vəzifələri hüquq münasibətlərinin hüquqi məzmununu təşkil
edir.Hüquq elmində «hüquq münasibətlərinin tərkibi» anlayışından istifadə olunur ki,
onun da elementləri aşağıdakılardır:
a) hüquq subyekti;
b) hüquq münasibətlərinin məzmunu;
c) hüquq münasibətlərinin obyekti.
Hüquq münasibətlərinin maddi məzmununu onun subyektlərinə tərəf kimi məxsus
olan qarşılıqlı hüquq və vəzifələrin reallaşması ilə əlaqədar davranış və hərəkətlər təşkil
edir. Bu mənada hüquqi əlaqələrin hüquqi məzmunu - hüquq münasibətinin
subyektlərinin hüquq və vəzifələridir. Hüquq münasibətinin obyekti - hüquq münasibəti
subyektlərinin fəaliyyətlərinin yönəldiyi maddi və qeyri-maddi nemətlərdir.
8.
Hüquq pozuntusunun anlayışı və növləri
Ümumi şəkildə hüquq pozuntusu ictimai təhlükəli olan, yəni cəmiyyətə ziyan
vuran və qanunla cəzalandırılan əməl kimi səciyyələndirilə bilər.Qanunvericilikdə
hüquq pozuntusunun konkret əlamətləri müəyyən edilir ki, bu da onu insanların
törətdiyi digər cəmiyyətə zidd əməllərdən (məsələn, qanunla cəzalandırılmayan qeyri-
əxlaqi hərəkətlərdən) fərqləndirməyə imkan verir. Bütün hüquq pozuntuları ictimai
təhlükəlilik dərəcəsindən asılı olaraq cinayətlərə və xətalara bölünür.
Cinayət - cinayət qanunvericiliyi (cinayət hüquq normaları) ilə qadağan edilmiş
ictimai təhlükəli hüquq pozuntusudur. Cinayətin ictimai təhlükəliliyi ondan ibarətdir ki,
o cəmiyyətin mövcud olmaq şərtlərinin özünə, vətəndaşların əsas hüquq və
azadlıqlarına ziyan vurur. Cinayət məcəlləsində birbaşa nəzərdə tutulmayan hüquqazidd
əməllər cinayət hesab olunmur. Belə ictimai təhlükəli əməllər başqa növ hüquq
pozuntularına aiddir.
Xətalar - hüquq pozuntusunun subyektindən, vurulmuş ziyanın xarakterindən və
həcmindən, habelə bunlara müvafiq olaraq tətbiq olunan hüquqi sanksiyaların
xüsusiyyətlərindən asılı olaraq inzibati, intizam və mülki hüquqpozmalara bölünür ki,
bunlar da müəyyən hüquq sahələrinə aid olur.
İnzibati xətalar - ən başlıcası dövlət idarəçiliyinə qəsd edən hüquqpozmalardır (küçə
hərəkəti qaydalarının, yanğın təhlükəsizliyi qaydalarının, sanitar qaydalarının və s.
pozulması).
İntizam xətaları - əmək, xidməti, yaxud təhsil intizamına qəsd edən hüquq
pozuntusudur.
9.
Hüquqi məsuliyyətin anlayışı, əsas əlamətləri və növləri
Hüquqi məsuliyyət hüquq pozuntusu törətmiş şəxs üçün arzuolunmaz nəticələrlə
ifadə olunur. Hüquqi məsuliyyətin əmələ gəlməsinə əsas hüquq pozuntusunun
törədilməsi faktıdır. Hüquqi məsuliyyət dövlətlə, hüquqla sıx əlaqədardır. Dövlət hüquq
normalarını (ümumməcburi davranış qaydaları) müəyyən edərək, həm də hüquqazidd
davranışa görə hüquqi məsuliyyəti də nəzərdə tutur.Hüquqi məsuliyyətin fərqli əlaməti -
hüququ pozan şəxsin hüququn tələblərini icra etməsinə dövlət məcburiyyətidir. Dövlət
məcburiyyəti nədir? Əvvəla, bu vurulmuş ziyanın, dəbbə pulunun məcburi ödənilməsi,
başqa şəxslərin pozulmuş hüququnun bərpası üzrə vəzifələrin qoyulmasıdır.Bu halda
söhbət hüquq pozuntusuna qarşı, hər şeydən əvvəl, əmlak münasibətləri sahəsində tətbiq
olunan hüququn bərpası tədbirlərindən gedir.
İkincisi, dövlət məcburetməsi cəza tədbirlərində ifadə oluna bilər, yəni hüquq
pozuntusuna qarşı cinayət (məsələn, azadlıqdan məhrumetmə) cəzası, inzibati cərimə,
inzibati tənbeh tətbiq edilə bilər.
Hüquqi məsuliyyət dövlət məcburiyyəti xarakteri daşıyır. Dövlət məcburetmə
tədbirləri hüquq normalarında, onların sanksiyalarında müəyyən edilir.
Sanksiya - müvafiq hüquq normalarında nəzərdə tutulan hüquq pozuntusunun
arzuolunmaz nəticəsi, məhrumetmə vasitəsidir. Sanksiya səlahiyyətli dövlət orqanları
(məsələn, məhkəmələr) tərəfindən tətbiq edilir.
MÖVZU 2
10.
Dövlətin anlayışı və formaları
Dövlət, cəmiyyətin daxili təkamülünün məhsulu olub, obyektiv olaraq, təşkilati
yetkinliyə məruz qalmışdır. Müxtəlif zamanlarda və müxtəlif şəraitdə dövlət cəmiyyəti
idarə edən təşkilati, hökmranlıq mexanizmi kimi çıxış edir. Dövlətin daimi mahiyyəti
yoxdur, o, hər şeydən əvvəl yaşamağın yeni təşkilati-əmək formaları və insanların təkrar
istehsalı ilə əlaqədar yaranmışdır. Dövlətə - sosial qrupun, xalqın iradə və maraqlarını
ifadə edən xüsusi dövlət aparatına malik olan cəmiyyətin siyasi hakimiyyətinin xüsusi
təşkilatı kimi tərif vermək olar.Dövlətə - sosial qrupun, xalqın iradə və maraqlarını ifadə
edən xüsusi dövlət aparatına malik olan cəmiyyətin siyasi hakimiyyətinin xüsusi
təşkilatı kimi tərif vermək olar. Dövlətin formaları aşağıdakılardır:
a)
totalitar dövlət;
b)
avtoritar dövlət;
c)
unitar dövlət;
d)
federasiya;
e)
konfederasiya.
11.
Dövlət və dövlət hakimiyyəti
Dövlət və dövlət hakimiyyəti anlayışları bir-birilə sıx qarşılıqlı əlaqədə olan
anlayışlardır. Dövlət hakimiyyəti, onu insan cəmiyyətinin digər sosial strukturlarından,
qeyri-hökumət
təşkilatlarından:
partiyalardan,
dini
birliklərdən,
həmkarlar
təşkilatlarından və s. fərqləndirən çox mühüm əlamətdir.Hüquqi dövlətdə dövlət
hakimiyyəti sistemi hakimiyyətin bölgüsü, hüquqi qanunların aliliyi, hamının qanun
qarşısında bərabərliyi prinsiplərinə əsaslanır. Hüquqi qanunun aliliyi o deməkdir ki,
dövlət orqanları qanuna bağlıdırlar, yəni qarşısında duran vəzifələri yerinə yetirmək
üçün onlara ayrılmış dövlət hakimiyyəti səlahiyyətləri həddində, öz səlahiyyətləri
çərçivəsində ciddi surətdə konstitusiyaya və qanunlara riayət edərək fəaliyyət
göstərirlər. Qanunlar isə haqqa və ədalətə, bərabər mənafelərə bərabər münasibət
prinsipinə əsaslanır.Demokratik dövlətdə dövlət hakimiyyəti xalqdan bəhrələnir. Yalnız
xalq, hakimiyyətin əsas mənbəyi sayılır. Lakin xalqın iradəsinin ifadəçisi, xalq
hakimiyyətinin daşıyıcısı olaraq dövlət, bütün cəmiyyətin rəsmi nümayəndəsi kimi çıxış
edir. Bununla bərabər xalqın bilavasitə öz iradəsini ifadə etmək, ona məxsus olan
hakimiyyəti bilavasitə həyata keçirmək hüququ vardır (məsələn, dövlət və ya ictimai
həyatın hər hansı bir məsələsi üzrə ümumxalq səsverməsi olan referendum yolu ilə).
Dövlət və dövlət hakimiyyəti özünün norma yaratma, nizamlayıcı təsirini əməli
olaraq cəmiyyət həyatının bütün əsas sahələrinə göstərir.
12.
Hakimiyyətin cəmiyyətdə rolu və mahiyyəti
Hakimiyyət - mürəkkəb, çoxcəhətli bir hadisədir ki, onun tədqiqinə təbii olaraq,
müxtəlif cür yanaşmalar mövcuddur. Hüquq ədəbiyyatında hakimiyyətə yalnız
insanların birgə fəaliyyəti kimi baxılmır. O, cəmiyyətdə sosial qurumların vahid
fəaliyyətini və möhkəm qaydaları təmin edən mütəşəkkil bir qüvvə kimi xarakterizə
olunur. Bundan əlavə, hakimiyyət ayrı-ayrı adamların, sosial qurumların, bütünlükdə
xalqın öz iradəsini xüsusi metodların köməyi ilə həyata keçirməyə, bunu başqalarına
qəbul etdirməyə olan real qabiliyyəti kimi də başa düşülür. «Hakimiyyət» anlayışının
mahiyyətinə başqa cür yanaşmalar da mövcuddur ki, o da bu çoxcəhətli sosial hadisənin
bu və ya digər tərəfini əks etdirir.
Ən ümumi şəkildə hakimiyyəti, insanların davranış və fəaliyyətini bütün
cəmiyyətin, ayrı-ayrı sosial qrupların iradəsinə tabe etdirmək vasitəsi kimi xarakterizə
etmək olar.
Hakimiyyət - sosial hadisə olmaqla insan cəmiyyətinin meydana gəlməsi ilə birlikdə
yaranıb. Onu ibtidai icma quruluşu dövründə cəmiyyətə xas olan ümumi işləri görmək
tələbatı zəruri etmişdir. Onun meydana gəlməsinə tayfa və qəbilələrdə insanlar
arasındakı münasibətlərin qaydaya salınması, müxtəlif növ ümumi əhəmiyyətli
funksiyaların icrası: qidanın bölünməsi, ailə-nikah münasibətlərinin nizamlanması,
əməyin cinsə, yaşa görə bölünməsi və s. zərurətin yaranması səbəb olmuşdur. Öz
təbiətinə görə bu, hər şeydən əvvəl ictimai rəyin - yığıncağın qərarı, ağsaqqallar şurası,
rəhbər, qəbilə başçısı və s. ictimai hakimiyyətin nüfuzuna söykənməklə mövcud
olmuşdur. İbtidai icma cəmiyyətində insanların yaşamaq uğrunda amansız mübarizəsi
şəraitində meydana gələrək bərqərar olmuş qadağa və davranış qaydalarına riayət
etməsinin ciddi vacibliyi, hakimiyyətin tələblərinin könüllü icrasına səbəb olmuşdur.
Əlbəttə, zəruri hallarda məcburetmə də tətbiq olunurdu (məsələn, qəbilədən qovma,
həyatdan məhrumetmə və başqa tədbirlər). Lakin, ibtidai icma cəmiyyətində
hakimiyyətin həyata keçirilməsinin xüsusiyyəti hakimiyyətin tələblərini yerinə
yetirməyi təmin edən xüsusi məcburetmə aparatının olmamasıdır ki, bu da yalnız siyasi
təşkilat olan dövlətdə mövcud olur.
13.
Dövlətin əsas qanunu kimi konstitusiyanın anlayışı
Konstitusiya anlayışı latın dilində olan «constitucio» sözündən olub hərfi mənası
«quruluş», «təsisat», «qurmaq», «təsis etmək» deməkdir. Etimoloji baxımdan
konstitusiya terminindən ilk dəfə Qədim Romada imperator hakimiyyətinin ayrı-ayrı
aktlarının adlandırılması üçün istifadə olunmuşdur. Orta əsrlərdə Avropada feodal-
zadəgan imtiyazlarını nəzərdə tutan aktlar da sözün hərfi mənasına uyğun olaraq bu cür
adlandırılmışdır.
İlk yazılı Konstitusiya (yəni, daxili struktura malik vahid, əsas qanun) kimi 1787-ci
ildə qəbul edilmiş və bu günə qədər fəaliyyət göstərən ABŞ-ın Konstitusiyasının adını
çəkmək olar. Avropada ilk yazılı konstitusiyalar 1791-ci il Polşa və Fransa
Konstitusiyaları olmuşdur.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası suverenliyi,
müstəqilliyi və dövlət hakimiyyətinin aliliyini təsbit edən hüquqi təsis sənədidir. O,
Konstitusiya quruluşuna sistemli baxışa əsas verir, dövlət institutları sistemində balans
yaradır, Konstitusiya quruluşunun sabitliyini təmin edir.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası (12 noyabr 1995-ci il) yalnız dövlətin
təşkilini deyil, həm də qeyri-dövlət sahələrini - sosial-iqtisadi quruluşun əsaslarını,
cəmiyyətin mədəni həyatını, insan və vətəndaşın hüquq, azadlıq və vəzifələrini əhatə
edir.
14.
Konstitusiyanın sosial-iqtisadi mahiyyəti
Konstitusiya ölkədəki sosial təbəqələrin ortaq mənafe və maraqlarını aşkara çıxarır.
O, sosial sistemin başlıca ünsürlərini bir-birilə əlaqələndirir və onlara hüquq
çərçivəsində davranış imkanı verir, onları təşkilatlandırır. Ailə, din kimi sosial
təsisatlara, atalıq, analıq kimi sosial dəyərlərə təsir göstərərək, bütün sosial sistemdə
mövcud münasibətlərə təsir edir və yeni dəyərlərin formalaşması üçün zəmin yaradır.
Konstitusiya sosial sistemin sabitliyini təmin edir, onun inkişafının ümumi əsaslarını
müəyyənləşdirir. Təhsil, elm kimi sosial sistemin yaşamasına birbaşa təsir göstərən
ünsürlərə təsir etməklə konstitusiya bu sistemin həyati əhəmiyyətli maraqlarının
müdafiəsini öz üzərinə götürmüş olur.
Hər bir Konstitusiya ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik olan əsas qanun kimi
özünün hüquqi mahiyyəti ilə bərabər, sosial-siyasi mahiyyətə də malikdir. Bu da ondan
ibarətdir ki, Konstitusiya qəbul olunduğu zaman özündə mövcud olan siyasi qüvvələrin
nisbətini təcəssüm etdirir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası suverenliyi, müstəqilliyi və dövlət
hakimiyyətinin aliliyini təsbit edən hüquqi təsis sənədidir. O, Konstitusiya quruluşuna
sistemli baxışa əsas verir, dövlət institutları sistemində balans yaradır, Konstitusiya
quruluşunun sabitliyini təmin edir.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası yalnız dövlətin təşkilini deyil, həm də
qeyri-dövlət sahələrini - sosial-iqtisadi quruluşun əsaslarını, cəmiyyətin mədəni
həyatını, insan və vətəndaşın hüquq, azadlıq və vəzifələrini əhatə edir. Onun
tənzimləyici rolu bütün dövlət orqanizminə aiddir. Odur ki, Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyası onun Konstitusiya quruluşunun əsaslarmı, insan və
vətəndaşın hüquqi statusunu, vətəndaş cəmiyyətinin əsas cəhətlərini, unitar dövlət
quruluşunu, Azərbaycan Respublikasında qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyəti
orqanlarının təşkili və fəaliyyəti prinsiplərini, yerli özünüidarəetmənin əsaslarım təsbit
edir.
15.
Azərbaycan Konstitusiyasının inkişaf mərhələləri
Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyası 1921-ci il 29 mayda I
Ümumazərbaycan Sovetlər Qurultayı tərəfindən qəbul edilmişdir. O, Konstitusiyanın
sosialist tipdə inkişafının başlanğıcını qoymuş, Azərbaycanın sonrakı konstitusiyaları
SSRİ konstitusiyalarına müvafiq olaraq qəbul edilməklə bu qəbildən olan prinsipləri
inkişaf etdirmişdir.1921-ci il Azərbaycan SSR-in Konstitusiyasından sonra
respublikamızda baş verən ictimai siyasi dəyişikliklər nəticə etibarilə 1927, 1937, 1978
və 1995-ci illərdə yeni konstitusiyaların qəbulunu zəruri etmişdir. 1978-ci ildə qəbul
edilmiş, 1980-ci illərin ikinci yarısından etibarən çoxsaylı əlavə və dəyişikliklərə məruz
qalmış və bunun nəticəsində ilkin redaktəyə nisbətən əhəmiyyətli şəkildə dəyişiklikliyə
uğrayan Azərbaycan SSR-in Konstitusiyası, 1995-ci il Azərbaycan Respublikası Əsas
Qanunu qəbul edilənədək qüvvədə olmuşdur. Azərbaycan Respublikasının yeni
Konstitusiyasının qəbulu ölkədə baş verən köklü ictimai-siyasi və iqtisadi
dəyişikliklərin hüquqi cəhətdən təsbit olunması zərurəti ilə şərtlənirdi.
1995-ci ilin yazında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təşəbbüsü ilə
Azərbaycan Respublikasının yeni Konstitusiyasının layihəsi hazırlanmışdır.
Yeni Konstitusiya 12 noyabr 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul
edilmiş və 27 noyabr 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsinin nəticələri nəşr edildiyi
andan qüvvəyə minmişdir.
16.
Azərbaycan dövlətinin konstitusiya statusu
Konstitusiya quruluşunun əsasları Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının I
bölməsində təsbit olunmuşdur. Konstitusiya quruluşunun əsasları ayrı-ayrı dövlətlərin
konstitusiyalarında müxtəlif adlar altında verilmişdir. Məsələn, İtaliya və Almaniya
Federativ Respublikasının Konstitusiyasında «Əsas Prinsiplər», Fransa Respublikası
Konstitusiyasında «Suverenlik haqqında», Türkiyə Respublikası Konstitusiyasında
«Ümumi Əsaslar» və s.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında isə cəmiyyətin və dövlətin
fundamental əsasları, həyata keçirilməsi ölkəmizdə konstitusion dövlətin bərqərar
olunmasına yönələn başlıca prinsiplər isə «Ümumi müddəalar» adı altında təsbit
olunmuşdur. Bu bölmədə öz əksini tapan normalar norma-prinsiplər, məqsəd normaları,
vəzifə-normaları hesab olunur.
Konstitusiya quruluşunun əsaslarının aşağıdakı struktur elementləri vardır: xalq
hakimiyyəti; xalq suverenliyi; insan və vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının üstünlüyü;
Azərbaycan dövlətinin forma və mahiyyəti; hakimiyyət bölgüsü; sosial və iqtisadi
əsaslar; dövlət hakimiyyətinin əsasları; yerli özünüidarəetmənin tanınması və təmin
olunması, onun müstəqilliyi və dövlət hakimiyyətindən ayrılması.
17.
İnsan və vətəndaşın hüquqi statusunun anlayışı və prinsipləri
Vahid hüquqi statusa mənsub olan hər bir insanın hüquqlarının həcmi müəyyən
dərəcədə, bu fərdin insan yoxsa, vətəndaş kimi çıxış etməsindən asılıdır. Belə ki,
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası əsas hüquq və azadlıqları «insanın» və
«vətəndaşın» hüquq və azadlıqlarına bölməklə fərqləndirir.
Bu hər şeydən əvvəl vətəndaş cəmiyyətində şəxsiyyətin özünümüəyyən etməsini,
özünürealizəsini, onun hər hansı qanunsuz müdaxilədən muxtariyyətini və
müstəqilliyini təmin etməkdən ibarətdir.
Vətəndaş hüquqları fərdin dövlətlə münasibətlər sferasını əhatə edir. Burada o,
yəni fərd, təkcə öz hüquqlarının qanunsuz müdaxilədən müdafiə olunmasına deyil,
həmçinin də dövlət tərəfindən onların həyata keçirilməsinə aktiv dəstək olunmasına
ümid edir. Vətəndaşın statusu onun dövlətlə xüsusi hüquqi əlaqəsindən - vətəndaşlıq
institutundan irəli gəlir (Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 52-ci maddəsi)
18.
İnsan və vətəndaşın əsas hüquq və azadlıqları: sosial-iqtisadi hüquqlar
Vətəndaş hüquqlarından fərqli olaraq, insan hüquqları həmişə hüquqi kateqoriya kimi
çıxış etmir, yalnız mənəvi və sosial kateqoriya kimi çıxış edir.
İnsan hüquqlarına aşağıdakı əlamətlər xarakterikdir:
1. Onlar insanın təbii və sosial məzmunu əsasında meydana gəlir və inkişaf edir;
2. Obyektiv mövcud olur və dövlət tərəfindən tanınmasından asılı deyil;
3. İnsana doğulduğu andan məxsusdur;
4. Toxunulmazlıq, pozulmazlıq xarakterinə malikdir, təbii kimi qəbul edilir (hava,
torpaq və su kimi);
5. Birbaşa qüvvəyə malikdir;
6. Ali nemət kimi tanınır;
7. Hüququn zəruri hissəsi kimi çıxış edir;
8. İnsan və dövlət arasında qarşılıqlı münasibətlərin prinsip və normalarını özündə əks
etdirir;
9. Onların tanınması, riayət edilməsi və müdafiəsi dövlətin başlıca vəzifəsi hesab
olunur.
19.
Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığı
Vətəndaşlıq məfhumu hələ qədim Afina və Romada tətbiq olunmuşdur. Burada
vətəndaşlıq azad insanlara məxsus idi. Orta əsrlərdə isə vətəndaşlıq məfhumu təbəəliklə
əvəz olundu. Konstitusiyamızın 52-ci maddəsində və «Azərbaycan Respublikasının
vətəndaşlığı haqqında» 1998-ci il 30 sentyabr qanununun 1-ci maddəsində göstərilir:
«Azərbaycan dövlətinə mənsub olan, onunla siyasi və hüquqi bağlılığı, habelə qarşılıqlı
hüquq və vəzifələri olan şəxs Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır».
Vətəndaşhğm əldə edilməsi yollarına aşağıdakılar daxildir:
1) filimasiya (vətəndaşlığın anadangəlmə əldə edilməsi).
Burada iki prinsip var:
1) ius sanquini - qan hüququ;
2) ius soli - torpaq hüququ.
Avropa dövlətlərində ius sanquini əsas götürülür. Yəni burada vətəndaşlıq şəxsin
mənşəyi ilə əlaqələndirilir. Şəxs hansı dövlətin vətəndaşından doğulubsa həmin dövlətin
vətəndaşı sayılır. Bu prinsip Roma hüququndan qalıb. Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasının 52-ci maddəsinə görə, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarından
- doğulmuş şəxs Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır. Deməli, bizdə də ius
sanquini əsas götürülür.
2) naturalizasiya (vətəndaşlığın şəxsi vəsatətlə əldə edilməsi). Bu bir qədər
mürəkkəb qaydadır. Burada müxtəlif şərtlər var ki, onlara əsasən, şəxs dövlətin
vətəndaşlığını əldə edir. Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığını əldə etmək üçün
şəxs:
- ən azı 5 il Azərbaycanda daimi yaşamalı;
- Azərbaycan dilini bilməsi haqqında sənəd təqdim etməli;
- Azərbaycan dövlətinin mənafelərinə uyğun gəlməlidir.
3) optasiya (yaranmış ikili vətəndaşlıqdan birinin seçilməsi).
4 )transfert (ərazilər dəyişərkən, yəni bir dövlətdən digərinə keçərkən həmin
ərazidə yaşayan əhalinin vətəndaşlığının müəyyən olunması).
Optasiya bir şəxsin yaranmış ikili vətəndaşlığını müəyyən edirsə, transfert hamıya
aid edilir.
5)
vətəndaşlığın bərpası - reinteqrasiya. Yəni şəxs müəyyən səbəbdən öz
vətəndaşlığını itirib, sonra bərpa etmək istəyirsə, vətəndaşlıq bərpa olunur.
Reinteqrasiya naturalizasiyaya bənzəsə də irəli sürülən tələblərin sadəliyi ilə ondan
fərqlənir. Naturalizasiya yeni vətəndaşlığın əldə olunmasıdır. Reinteqrasiya isə itirilmiş
vətəndaşlın bərpasıdır. Reinteqrasiya daha tez baş verir, şəxsin vəsatət qaldırması əsas
götürülür. Naturalizasiyada isə artıq qeyd etdiyimiz kimi müxtəlif şərtlər var.
Vətəndaşlıq aşağıdakı üsullarla xitam oluna bilər:
1)
vətəndaşlıqdan çıxma;
2)
vətəndaşlığı itirmə və s.
Vətəndaşlıqdan çıxmaya denaturalizasiya da deyirlər. Bu zaman şəxs
vətəndaşlıqdan çıxmaq barədə vəsatət qaldırır və prezidentin sərəncamı ilə
vətəndaşlıqdan çıxır. Bununla vətəndaşlıq xitam olunur. Şəxs bu hərəkətinin səbəblərini
göstərməlidir. Əgər şəxsin dövlət və ya hərbi xidmətlə bağlı öhdəlikləri varsa, cinayət
məsuliyyətinə cəlb olunaraq, məhkum olunubsa, mülki hüquqi şəxslər və dövlət
qarşısında öhdəlikləri varsa, onun vəsatəti qəbul olunmur. Bütün bunlar aradan
qaldırılsa, şəxsin vəsatətinə baxılır.
MÖVZU 3
20.
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin səlahiyyətləri və fəaliyyətinin
əsasları
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında hakimiyyətin bölünməsi ilə
əlaqədar səlahiyyətlər yalnız bir hakimiyyət budağına münasibətdə kəskin
fərqləndirməklə təsbit edilmişdir. Bu da qanunverici hakimiyyəti həyata keçirən Milli
Məclisdir. Milli Məclisin səlahiyyətinə aid edilən məsələlər 94 və 95-ci maddələrdə öz
əksini tapmışdır. Konstitusiyasının 95-ci maddədə əsasən prezidentin vəzifəyə təyin
etdiyi ayrı-ayrı şəxslərin və irəli sürdüyü müxtəlif proqramların, təkliflərin
təsdiqlənməsindən söhbət gedir.
Azərbaycan
Respublikasında
qanunvericilik
hakimiyyəti
Azərbaycan
Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən həyata keçirilir. Milli Məclis 125 deputatdan
ibarət tərkibdə fəaliyyət göstərir. Milli Məclisin deputatları majoritar seçki sistemi,
ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasında sərbəst, şəxsi və gizli səsvermə yolu
ilə seçilirlər.
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin hər çağırışının səlahiyyət müddəti 5
ildir. Daxili nizamnaməyə görə Milli Məclis öz fəaliyyətində aşağıdakı prinsipləri üstün
tutur:
- aşkarlıq;
-
siyasi plüralizm, çoxpartiyalılıq;
-
məsələlərin sərbəst müzakirə və müstəqil həll olunması.
21.
Qanunvericilik prosesi
Qanunvericilik, hüquqyaratma fəaliyyətinin əsas, ən mühüm formasıdır.
Qanunvericilik fəaliyyəti dedikdə, ali dövlət hakimiyyəti orqanının qanunlar qəbul
etməyə yönəldilmiş fəaliyyəti başa düşülür.Qanunvericilik fəaliyyəti qanunvericilik
prosesi vasitəsilə reallaşır. Parlament qanunvericilik fəaliyyətini yerinə yetirərkən
qanunvericilik prosesinə ciddi əməl edir, çünki qanunvericilik prosesinin pozulması qəbul
edilmiş qanunun qeyri-legitimliyinə səbəb olur.
Qanunvericilik prosesi, istənilən hüquqi proses kimi aşağıdakı mərhələlərdən
ibarətdir:
1) Qanun layihəsi və ya qanun təklifinin verilməsi (qanunvericilik təşəbbüsü);
2) Qanun layihəsinə parlament palataları və komitələrində (komissiyalarında)
baxılması;
3) Qanunun qəbul edilməsi;
4) Qanunun sanksiyalaşdırılması, promulqasiya və dərc edilməsi.
Qanunvericilik prosesinin ilkin mərhələsi qanunvericilik
təşəbbüsüdür.Qanunvericilik təşəbbüsü - səlahiyyətli subyektin qanun layihəsi və ya
qanuna dair təkliflərin parlamentin səlahiyyətli orqanına rəsmi surətdə təqdim
edilməsidir. Qanun layihəsi və qanuna dair təkliflər arasında fərq hərfi mənada özünü
göstərir. Belə ki, qanun layihəsi gələcək qanun olduğu üçün qanunun bütün atributlarına -
preambulaya, maddələrə, bəndlərə, normaların dəqiq formulalarına və s. malikdir.
Qanuna dair təklif isə - gələcək qanun barəsində ideya, bəzən nəzəri konsepsiya şəklində
olur.
22.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Konstitusiya statusunun əsasları
Prezidentlik institutu dövlətçiliyimizin inkişafı tarixində qısa müddəti əhatə edir.
Respublikamızda prezidentlik institutu 1990-cı ilin may ayında təsis edilmişdir,
sonradan, yəni 1991-ci il iyunun 26-da Azərbaycan Respublikası Ali Soveti tərəfindən
«Azərbaycan Respublikası Prezident seçkiləri haqqında» qanun qəbul edilmişdir. 1991-
ci il oktyabrın 18-də qəbul edilmiş «Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi
haqqında» Konstitusiya Aktında dövlət hakimiyyətinin hakimiyyətin bölgüsü prinsipinə
əsaslanması təsbit edilmişdir. 13-cü maddənin III hissəsində deyilirdi: «Ali icra
hakimiyyəti Azərbaycan dövlətinin başçısı olan Azərbaycan Respublikası prezidentinə
məxsusdur».
Konstitusiyanın 8-ci maddəsi «Azərbaycan dövlətinin başçısı» adı altında
verilmişdir. Burada
deyilir:
«Azərbaycan
dövlətinin
başçısı
Azərbaycan
Respublikasının Prezidentidir». Həmçinin Konstitusiyanın 7-ci maddəsinin 3-cü
hissəsində və 99-cu maddəsində qeyd olunur ki, «Azərbaycan Respublikasında icra
hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının prezidentinə mənsubdur».
Konstitusiyanın bu müddəalarından göründüyü kimi, Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti həm dövlət başçısıdır və həm də icra hakimiyyəti prezidentə mənsubdur.
23.
Məhkəmə hakimiyyəti - dövlət hakimiyyətinin müstəqil qolu kimi
Hər bir hakimiyyət qolu demokratik cəmiyyətdə müəyyən rolu yerinə yetirir.
Demokratik cəmiyyətdə məhkəmə hakimiyyətinin rolu isə müxtəlif hüquqi
mübahisələrdə Konstitusiyada, qanunlarda, qanun qüvvəli aktlarda və beynəlxalq
müqavilələrdə nəzərdə tutulmuş hüququn aliliyini təmin etməkdir.
Məhkəmə hakimiyyəti insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını müdafiə edən,
hüquq qaydasını cinayət və digər hüquq-pozmalardan mühafizə edən və dövlət
orqanlarının fəaliyyətinin hüquqi çərçivədən kənara çıxmamasına nəzarət edən dövlət
hakimiyyətinin bir qoludur.
Dövlət hakimiyyətinin bir qolu olmaq etibarilə məhkəmə hakimiyyəti dövlət
hakimiyyətinin bütün əlamətlərinə malikdir. Buraya aşağıdakı əlamətləri aid etmək olar:
a) dövlət hakimiyyətinin universallığı, yəni qərarların hamıya şamil olunması;
b) dövlət hakimiyyətinin xüsusi aparat vasitəsilə həyata keçirilməsi;
c) dövlət hakimiyyətinin cəmiyyətdə məcburiyyət monopoliyasına malik olması;
ç) dövlət hakimiyyətinin suverenliyi.
Bütün bunlarla yanaşı məhkəmə hakimiyyəti müəyyən spesifik əlamətlərlə digər
hakimiyyət qollarından fərqlənir.
24.
Azərbaycan Respublikasının məhkəmə sistemi: məhkəmə müdafiə
hüququ
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 125-ci maddəsinin I hissəsinə görə
məhkəmə hakimiyyətini ədalət mühakiməsi yolu ilə məhkəmələr həyata keçirir. Həmin
maddənin III hissəsinə görə isə məhkəmə hakimiyyəti konstitusiya, mülki və cinayət
məhkəmə icraatı vasitəsilə və qanunla nəzərdə tutulmuş digər vasitələr ilə həyata
keçirilir. Göründüyü kimi konstitusiya icraatı ədalət mühakiməsinin bir forması kimi
qəbul edilir və Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən həyata keçirilir. Hüquq
ədəbiyyatında ədalət mühakiməsinə verilən anlayış əsasında Azərbaycan Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsinin ədalət mühakiməsini həyata keçirməsini təsdiqləmək olar:
1. Ədalət mühakiməsi məhkəmələr tərəfindən həyata keçirilir. Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi də Azərbaycan Respublikası məhkəmə
sisteminə daxil olan ali instansiyadır.
2. Ədalət mühakiməsi məhkəmə iclaslarında həyata keçirilir. Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi də onun səlahiyyətinə aid edilmiş işlərə
məhkəmə iclaslarında baxır.
3. Ədalət mühakiməsi Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında və digər
qanunvericilik aktlarında müəyyən edilmiş demokratik prinsiplər əsasında həyata
keçirilir.
4. Ədalət mühakiməsi qanunla müəyyən edilmiş prosessual qaydada həyata
keçirilir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi də Konstitusiya icraatını
«Konstitusiya Məhkəməsi haqqında» qanunda müəyyən edilmiş prosessual qaydada
həyata keçirir.
25.
Azərbaycan Respublikası Prokurorluğu
Azərbaycan Respublikasının Prokurorluğu məhkəmə hakimiyyəti sisteminə daxil
olmaqla ərazi və ixtisaslaşdırılmış prokurorluqların Azərbaycan Respublikası Baş
prokurorun tabeliyinə əsaslanan vahid mərkəzləşdirilmiş orqandır.
Azərbaycan Respublikasının Prokurorluğu sisteminə daxildir:
- Azərbaycan Respublikasının Baş Prokurorluğu;
- Azərbaycan Respublikasının Hərbi Prokurorluğu;
- Naxçıvan Muxtar Respublikasının Prokurorluğu;
- rayon (şəhər) prokurorluqları;
- hərbi və nəqliyyat ixtisaslaşdırılmış prokurorluqları;
- tədris-elm müəssisələri, mətbuat orqanları, mətbəə, sosial məişət, təsərrüfat
təyinatlı digər qurumlar.
Prokurorluq qanunda nəzərdə tutulmuş hallarda və qaydada:
- cinayət işi başlayır və ibtidai istintaq aparır;
- ibtidai istintaqa prosessual rəhbərlik edir və qanunlara riayət edilməsini təmin
edir;
- təhqiqat və əməliyyat-axtarış orqanlarının fəaliyyətində qanunların icra və
tətbiq olunmasına nəzarət edir;
- məhkəmədə iddia qaldırır (ərizə verir), mülki və iqtisadi mübahisələrə dair
işlərə baxılmasında iddiaçı kimi iştirak edir;
- məhkəmədə cinayət işlərinə baxılmasında tərəf kimi iştirak edir, dövlət
ittihamını müdafiə edir;
- məhkəmə qərarlarından protest verir;
- məhkəmələr tərəfindən təyin edilmiş cəzaların məqsədinə nail olunmasında
iştirak edir.
Dostları ilə paylaş: |