Kitab indd
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
12 Əhməd Sami Elaydi nöqtəsində tam görünməsi zamandan asılı olur, yəni uzaqlaşdıq- ca görünən hadisə konsepti bu roman mətnlərində də ifadəsini tapır. Əlbəttə, bunun obyektiv və subyektiv tərəfl əri var. İsmayıl Şıxlının ömrünün son dəmlərində yazdığı “Ölən dünyam” romanı bu baxımdan xarakterik səciyyə daşıyır. Müəllifi n özünün də qeyd etdiyi kimi, daha əvvəllər bu əsəri «Qanlı təpə» adı altında qələmə almaq istəsə də, sonra ictimai- siyası rejim ucbatından bu fi krindən daşınıb. Cünki anlayıb ki, həmin şəraitdə bu əsəri yazsa, tarix qarşısında sadiqlik duy- ğusunu itirəcək, digər tərəfdən roman öz məramına çatmamış olacaq. Lakin istiqlaliyyət dövründə qadağalar aradan götürül- dükdən sonra müəllif bu əsəri yazmaq qərarına gəlir və «Ölən dünyam» romanını yazır. Bu anlar artıq ömrünün son çağları idi, o, yaxınlarının da köməyi ilə son missiyasını yerinə yeti- rib məramını tamamlayır. Tədqiqatçının da qeyd etdiyi kimi, yazıçı «Ölən dünyam» romanında cümhuriyyət dövrünün ağ- rı-acılarını, bu yoldakı məhrumiyyətləri, faciələri tarixi faktlar əsasında canlı boyalarla ifadə edə bilmişdir. Digər əsərlərin- dən fərqli olaraq, konkret süjet xətti və baş obrazı olmayan bu əsər yazıçının xəstəliyi səbəbilə bitkinlik qazanmasa da, cümhuriyyət tariximizin əsl həqiqətlərini özündə əks etdirən dəyərli mənbə mahiyyətini hər zaman qoruyub saxlayacaqdır. Tədqiqatçı kitabın «Sosial-siyasi və fəlsəfi -psixoloji prob- lemlər bədii düşüncə aynasında» başlıqlı fəslində müstəqillik dövründə yaranan müasir ruhlu romanları qoyulan problemlə- rin daha çox sosial-psixoloji mahiyyətinə diqqəti çəkərək təhlil edir. Demək lazımdır ki, bir zamanlar milli ədəbiyyatda möv- cud olan insanın psixoloji dünyasına nüfuz, problemlərə fəlsə- fi yöndə baxış, metafi zik dəyərlərin üstünlük təşkil etdiyi mət- nlərə meyil 90-cı illər ədəbiyyatında yenidən baş qaldırmışdır. Bu cəhdlərin nəticəsi olaraq Sabir Əhmədlinin «Axirət sev- dası», Anarın «Ağ qoç, qara qoç», Əkrəm Əylislinin «Ətirşah Masan», Seyran Səxavətin «Nekroloq», Vaqif Sultanlının Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 13 «İnsan dənizi», Afaq Məsudun «Azadlıq», Səfər Alışarlının «Maestro», Elçin Mehrəliyevin «Doxsanıncı illər», Elçin Hüseynbəylinin «Yovşan qağayılar» kimi məna və əhatə da- irəsi baxımından eyni qatda birləşə biləcək romanlar meydana gəldi. Təbii ki, həmin dövrdə baş verən ictimai-siyasi olaylar və onların insan ruhuna təsiri-mənəvi aşınmalar, inamsızlıq, tənhalıq, itirilmişlik duyğusu və s. kimi mövzular bu əsərlərin baş leytmotivinə çevrilir. Vaqif Sultanlı «İnsan dənizi» romanında ən ali mənəvi dəyərlərə sahib insanı cəmiyyətin necə bir canavar xislətli var- lığa çevirdiyi prosesi addım-addım anladır. Bu elə bir sosial sferadır ki, burada insanlığın ali qanunları cəmiyyətin yırtıcı maşınında üyüdülür. Və insan bütün varlığı ilə ən acınacaqlı şəkildə anlayır ki, yüksək mənəvi dəyərləri onu məhvə apa- rır. Bu, bilinən şeylərin əksinə döndüyü, tarazlıqların tərsinə işlədiyi məqamdır. Bu, ruhi mənada həm yerdən, həm də göy- dən üzülmə anıdır. Bu, həm yoxolma, həm də sıfır nöqtəsin- dən geriyə hərəkət – yenidən doğuluşdur. Əhməd Saminin də geniş analizlərindən göründüyü kimi, yazıçı qəhrəmanının bu təbəddülatlarında onu daban-dabana izləmə istedadını nüma- yiş etdirir. Göstərir ki, sosial mühitin ağır fəsadları insanın iz- diham içindəki təkliyi kimi ağır mənəvi ifl asını şərtləndirir. Bu mənada yazıçı Anarın şərti-metoforik üslubda qələmə aldığı «Ağ qoç, qara qoç» romanında bəhs edilən problemlərin bədii həlli inkişaf etdirilmiş formada qarşımıza çıxır. Bilindiyi kimi, roman «Məlikməmməd» nağılının bəzi motivlərindən istifadə olunaraq yazılmışdır. Bir-birinə alternativ iki nağıldan ibarət əsərdə folklor elementlərinin istifadəsi yazıçı məramının ifa- dəsindən uzağa gedən məqsədə xidmət eləmir. Hər iki nağılın əvvəlindəki xarakterik epiqraf əsərin bütün ruhunu ifadə edir. Romanın ikinci hissəsi birinci hissənin alternativi olduğu qə- dər həm də məntiqi davamıdır. Bir-biri ilə kəsişən süjet və və- ziyyətlər bunun isbatıdır. Birinci nağılda qəhrəmana ağ qoçu 14 Əhməd Sami Elaydi yaxud qara qoçu seçmək imkanı verilir. Bu hissədə qəhrəman- lar öz seçdikləri, arzuladıqları həyatı yaşayırlar, normal mən- tiqlə mümkünsüz deyilənlər burada asanlıqla reallaşır. Utopik cəmiyyət atmosferi bura hakimdir. Məlik arzuladığı ölkədə yaşayan, hər şeydən nəsibini almış qəhrəman kimidir. Lakin mətnin alt qatlarında yazıçı Məliklə bağlı bəzi sirləri də pıçıl- dayır, zahiri təminat effektinin altında dayanan mənəvi təklik, yoxluq, heçlik duyğusunun siqnallarını verir. İkinci hissədə isə artıq seçim şansı yoxdur- ağ, ya da qara qoçu seçməsin- dən asılı olmayaraq, qəhrəmanın nəsibi qara qoç, yəni qaranlıq dünyadır. Bu hissədə hadisələrin axarı Məliyi qaranlıq dün- yaya aparmağa hesablanıb; həm də onun tutduğu mövqedən asılı olmayaraq... Romanın əvvəlində qurulan utopik cəmiyyət modeli reallığın sərt divarlarına çırpılaraq dağılır. Əhməd bəy bu qurğunu özünəməxsus şəkildə mənalandırır, mənanın açıl- masında detalların vacibliyini vurğulayır. Qeyd edək ki, «Ağ qoç, qara qoç» romanındakı bir roman iki hekayə prinsipindən istedadlı yazıçı Kamal Abdullanın «Yarımçıq əlyazma» əsə- rində bir qədər fərqli istiqamətdə istifadə olunmuşdur. Müharibə gerçəkləri, mühacirlik taleyi («Nekroloq»), in- san, ruh, ölüm və nəhayət, şəhidlik qisməti ilə bağlı metafi zik axtarışlar («Axirət sevdası») gərgin hadisələrin məngənəsində sıxılan insanın dərin ruhi böhranının xəbərçisidir. Tədqiqatçı Sabir Əhmədlinin timsalında bəhs etdiyi ağrıları sadəcə müşa- hidəçi, təhkiyəçi kimi deyil, şəhid atası kimi min qat öz için- dən keçirib yazma məqamına diqqəti yönəldir. Ümumiyyətlə, o, öz araşdırması çərçivəsində Sabir Əhmədli və onun son dövr yaradıcılığına geniş yer ayırır. Bu da təsadüfi deyil. Əvvəla, Sabir Əhmədli yaradıcılığının bütün mərhələlərində aktual problemləri qaldıraraq ədəbi tənqidin diqqətini çəkməyi ba- carmışdır. Digər tərəfdən yazdığı mətnlərin mündəricəsi, bəhs etdiyi sosial-siyasi hadisələrin birbaşa öz taleyinə təsiri və yazıçının bunu təsvirə çalışması onu maraqlı edirdi. Xüsusilə Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|