BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№3 Təbiət elmləri seriyası 2010
GÖRKƏMLİ GEOLOQ ALİM, MÜƏLLİM VƏ İCTİMAİ XADİM
Akademik Şəfaət Mehdiyev – 100
Akademik Şəfaət Mehdiyevin adı hər bir
azərbaycanlı ziyalısı üçün əzizdir. Ensiklopedik
biliyə və geniş erudisiyaya malik olan alim, gör-
kəmli neftçi-geoloq olmaqla yanaşı, eyni zaman-
da peşəkar jurnalist, yazıçı və ictimai-siyasi xa-
dim idi. Qeyri-adi görünsə də bütün bu xüsu-
siyyətlər bir şəxsin, 100-illik yubileyini bu gün
burada vaxtı ilə rektoru olmuş Bakı Dövlət Uni-
versitetində qeyd etdiyimiz Şəfaət Mehdiyevin
simasında harmonik olaraq çəmləşmişdir.
Qədirbilən xalgımızın şöhrətli elm xadimləri
haqqında yazmaq şərəfli bir işdir. Geologiya el-
minə dəyərli töhvələr verən, qiymətli əsərləri ilə
ölkəmizi dünyaya tanıtdıran, elmimizin korifey-
lərindən biri olan akademik Şəfaət Mehdiyev
haqqında yazmaq isə nə qədər şərəflidirsə, bir o
qədər də məsuliyyətlidir. Bu maraqlı və müxtəlif çalarlarla parlayan şəxsiyyəti
tanıyanların, onunla nə vaxtsa ünsiyyətdə olanların coğrafiyası həddən ziyadə
genişdir. Güman edirik ki, xatirəsini çox əziz tutğumuz bu görkəmli şəxsiyyət
haqqında bu və ya digər səbəbdən öz sözünü deməyə imkan tapmayan qələm sahibləri
də öz xatirələri ilə bölüşəcəkdir. Şəfaət müəllimin xeyirxahlığı, insanpərvərliyi,
sadəliyi, vətənpərvərliyi, bir sözlə, insan övladına xas olan gözəl xüsusiyyətləri
onunla təmasda olanların xatirəsində əbədi həkk olunmuşdur. Onun xeyirxahlığı bu
gün də, tarixin onillikləri təbəqəsindən açıq və aydın görünməkdədir.
Şəfaət Mehdiyev haqqında danışarkən ona çox doğma olan Bakı Dövlət
Universitetinin tarixi ilə bağlı maraqlı fikirlərimizlə bölüşmək istərdik. 90 ildən artıq
tarixi olan universitetimizin şərəfli yolunu 3 böyük dövrə bölmək olar: Birinci, ya-
randığı 1919-cu ildən İkinci Dünya Müharibəsi illəri – universitetin
təşəkkül dövrü;
ikinci, müharibə illərindən 60-cı illərə qədər – universitetin yüksəliş illəri; üçüncü,
dahi Heydər Əliyevin adı ilə bağlı olan intibah dövrü.
Qeyd etmək istədiyimiz dövr məhz ikinci mərhələdir ki, bu mərhələ 1944-cü
ildən 1965-ci ilə qədərki dövrü əhatə edir. Bu mərhələni universitetin tarixində elmin
və təhsilin xüsusi tərəqqi mərhələsi adlandırırlar. Mərhələnin belə səciyyələnməsinin
başlıca səbəbi həmin illərdə universitetə çox görkəmli şəxsiyyətlərin rəhbərlik
177
ərdə akademik Abdulla Qarayev, 1950-54-cü
illərdə Cəfər Xəndan Hacıyev, 1954-58-ci illərdə akademik Yusif Məmmədəliyev,
nəhayət, 1958-65-ci illərdə akademik Şəfaət Mehdiyev universitetə rəhbərlik etmişlər.
Məhz bu 4 şəxsiyyətin, böyük elm və təhsil təşkilatçılarının universitetə, xalqa, elmə
olan sonsuz maraqlarının və sevgilərinin nəticəsində universitet özünün yüksək
səviyyəsinə gəlib çata bildi.
Dünyaya gəldikdən sonra qismətinə düşən ömür payını hər bir yaradıcı insan
fərqli yaşayır, həyat adlanan uzun bir yolda özünəməxsus iz qoyur. Bəzən bu izlər
mövcud olmamış kimi insanın fiziki ölümü ilə yoxa çıxır, bəzən isə həyatın coşqun
fırtınası ondan bir daş da qopara bilmir. Sağlığında böyük hörmət-izzət sahibi olan,
haqq dünyasına qovuşduqdan sonra çoxlarının xatirində kamil alim, dəyərli ziyalı,
unudulmaz müəllim, qayğıkeş və mərd insan kimi qalan belə insanlardan biri də
geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor, əməkdar elm xadimi, Dövlət
mükafatı laureatı akademik Şəfaət Fərhad oğlu Mehdiyev olmuşdur.
Unudulmaz alimin elmi fəaliyyətini daim izləyən və ona hər zaman mənəvi
dayaq olan ümummilli lider Heydər Əliyev xatirələrində Şəfaət Mehdiyevi istedadlı
alim olmaqla yanaşı, Azərbaycan xalqına xas zəngin mənəvi keyfiyyətlərin daşıyıcısı
olan şəxsiyyət kimi dəyərləndirərək demişdir: "Akademik Şəfaət Mehdiyev böyük
alim, böyük ziyalı, böyük şəxsiyyət olmaqla yanaşı, yaxşı kişi idi”.
Şəfaət Mehdiyevin mənalı və şərəfli ömür yoluna, elmi fəaliyyətinə nəzər
saldıqda, onun milli ideallara bağlı nəcib şəxsiyyət olduğu bir daha qabarıq görünür.
Görkəmli akademik əsla qəyyum himayəsinə tapınan alimlərdən olmamışdır –
həyatda məqsədlərinə halal zəhmətlə, işgüzarlıqla, məqsədyönlülüklə çatmışdır. Əsl
alimlər kimi, onun üçün də elmdə heç zaman son zirvə və hədd anlayışı olmamışdır –
Şəfaət Mehdiyev elmi axtarışları ilə daim öyrənməyə, həqiqəti üzə çıxarıb isbat-
lamağa, əldə etdiyi faydalı nəticələri praktik surətdə gerçəkləşdirməyə çalışmışdır.
Nüfuzlu alim-pedaqoq kimi 1958-ci ildə Şəfaət Mehdiyev çox mötəbər və-
zifəyə irəli çəkilmiş, Azərbaycanın ən səbatlı təhsil ocağının – Azərbaycan Dövlət
Universitetinin rektoru təyin edilmişdir. Beləliklə də nüfuzlu alim respublikanın
siyasi-ictimai həyatındakı islahatların, elmi-mədəni düşüncəsindəki yeniləşmənin,
milli intellektual-kulturoloji mühitdəki dəyişikliklərin mərkəzinə düşmüşdür. Neçə-
neçə dövlət xadimi, elm, mədəniyyət, ədəbiyyat, hüquq və başqa sahələrin nüma-
yəndələri məhz onun rektorluğu dövründə universitetdə təhsil almışlar. Onların hər
biri ustad alim, nüfuzlu ziyalı, tanınmış pedaqoq, ən əsası isə gözəl insan, millətini
sevən şəxs olan Şəfaət Mehdiyevi bu gün də xoş xatirələrdə anırlar. Ardıcılları və
tələbələri xatirələrində qeyd edirlər ki, Şəfaət müəllim bütün tələbələrə əsl atalıq
qayğısı ilə yanaşıb. Ağır müharibə illərində valideynlərini, yaxınlarını itirmiş yetim
tələbələr Şəfaət Mehdiyevin simasında əsl himayədarlarını tapıblar. Deyilənlərə görə,
hətta zəif oxuyan tələbələrə də təqaüd yazdıran görkəmli alimə müxtəlif qüvvələr
tərəfindən müqavimət, basqılar olurmuş. Fəqət, bütün bu namərdliklər Şəfaət Meh-
diyevin ədalətli və humanist mövqeyinə təsir göstərə bilməmiş, əksinə, onu daha da
mətinləşdirmiş, xalqına olan sevgisini artırmışdır. Əsl ziyalının bu fani dünyadan
yeganə umacağı məhz millət, dövlət yolunda çalışmaq, yaxşı iş görmək, tarixdə əbədi
qalmaqdır. Sağlığında "Həyat xalq üçün yazıb-yaradan, heç bir fəxri adda, yüksək
mükafatda gözü olmayan şəxsiyyətləri sevir, onlara yenilməz bir heykəl qoyur. Bu
heykəlin adı – Xalq Məhəbbətidir" - demiş Şəfaət Mehdiyev keşməkeşli olduğu qədər
də mənalı, zəngin və şərəfli həyat yolu ilə məqsədlərinə doğru pillə-pillə irəliləmiş,
178
Şəfaət Fərhad oğlu Mehdiyev 1910-cu ildə İranın Sarab qəzasının Şalqun
kəndində kəndli-əkinci ailəsində anadan olmuşdur. Dörd yaşında atasını itirən Şəfaət,
anası ilə birlikdə Bakıya köçür və burada məskunlaşır. Şəfaət, Mehdiyevlər nəslindən
ilk olaraq təhsil almışdır. Şəfaətin uşaqlıq illəri Bakının keçmiş Lenin rayonunun
Sabunçu qəsəbəsində keçmişdir. Burada o, I pillə məktəbini bitirmişdir. Anasını və
özünü saxlamaq üçün işləməyə getmiş və eyni zamanda təhsil almışdır; 1926-1929-cu
illərdə «Gənc mədən fəhləsi» fabrik-zavod təlimində oxunmuş və işləmişdir. Buranı
bitirdikdən sonra ona çilingər ixtisası verilmişdir. Fabrik-zavod təlimində dərs
keçməklə, gənc Şəfaət eyni zamanda Lassal adına texnikuma daxil olmuş və 1927-
1930-cu illərdə bu texnikumda oxumuşdur. 1929-cu ilin sonunda Şəfaəti Azərbaycan
Lenin Komsomolunun Mərkəzi Komitəsinə işə irəli çəkdilər. 1930-cu ilin aprel
ayında o, Azərbaycan Sənaye İnstitutunun (hazırda – ADNA) geoloji-kəşfiyyat fakül-
təsinə daxil olur və 1934-cü ildə oranı bitirərək neft və qaz yataqlarının kəşfiyyatı
üzrə dağ mühəndisi ixtisasına yiyələnir.
Hələ tələbəlik illərindən gənc Şəfaətdə elmi-tədqiqat işi sahəsində böyük
istedad aşkar olunduğundan və o illərdə ixtisasçı milli kadlar çatışmadığından təhsi-
lini oxuduğu institutda və Azərbaycan pedaqoji institutunda «kristalloqrafiya» fən-
nindən kurslar oxumaqla davam etdirirdi. O, mühazirələrini 1932-i ildə prof.
P.P.Şuşinskinin ruscadan Azərbaycan dilinə tərcümə edtdiyi «Kristalloqrafiya» kitabı
əsasında oxuyurdu. Bu kitab 20-25 il ərzində respublika ali məktəblərinin Azərbaycan
qruplarında oxuyan tələbələrinin dərs vəsaiti olmuşdur.
Diplomçu tələbə ikən o, «Azneftkəşfiyyat» trestində geoloq və Mərdəkanda
kəşfiyyat sahəsinin geoloqu işləməyə başlamış, daha sonra isə Mərdəkan – Türkan
kəşfiyyat qrupunun böyük geoloqu olmuşdur.
1932-1936-cı illərdə Şəfaət Mehdiyev Sənaye İnstitutunun «Neft kadrları
uğrunda» çoxtirajlı, daha sonra «Gənc işçi» qəzetlərinin, «Gənc bolşevik» məcmuə-
sinin, «Azərbaycan idmançısı», «Qala neftçisi» qəzetlərinin redaktoru işləmişdir.
1936-cı ildən o, Pirsaat neft mədənində, 1937-1938-ci illərdə Neftçala neft
mədənində geoloq vəzifəsində çalışmış, daha sonra Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Neft-
çıxarma İnstitutunda baş geoloq, direktor müavini vəzifəsinə irəli çəkilmiş, eyni za-
manda aspiranturaya daxil olmuşdur. Paralel olaraq 1939-cu ildə Azərbaycan Geoloji
fondunun rəisi, 1940-cı ildə Abşeron Geoloji-seysmik partiyasının rəisi işləmişdir.
Bütün məsul vəzifələrin yükünü çəkən Şəfaət Böyük Vətən müharibəsinin ilk
günlərindən hərbi xidmətə çağrılmış və Qara dəniz qrupunda, Zaqafqaziya və IV
Ukrayna cəbhələrində müxtəlif zabit vəzifələrini daşımışdır. 1944-cü ilin mart ayında
mühəndis-geoloq kimi arxa cəbhəyə göndərilir. O, yenidən aspirant hüquqlarında
bərpa olunmuş, 1945-ci ilin əvvəllərində «Abşeron yarımadasının neft yataqlarının
geotermikası» mövzusunda namizədlik, 1950-ci ildə «Lənkəran vilayətinin geoloji
quruluşu və neftlilik perspektivləri» mövzusunda doktorluq dissertasiyalarını müdafiə
179
etmişdir.
Şəfaət müəllimin namizədlik dissertasiyası neft geologiyasında mühüm
praktiki əhəmiyyətə malik olan mövzuya həsr edilmişdi. Məlumdur ki, müxtəlif
neftlərin fiziki xassələri temperatur faktorundan asılı olaraq dəyişir.
Şəfaət Mehdiyev tərəfindən Abşeron yarımadasının neft yataqlarının istilik
rejimi məsələləri dəqiq surətdə tədqiq olundu və qiymətli əsər hazırlandı. Bu əsərin
böyük əhəmiyyəti ondan ibarət idi ki, dərinlikdən, tektonikadan və digər amillərdən
asılı olaraq geotermik pillənin dəyişmə qanunauyğunluqları ilk dəfə olaraq aşkara
çıxarılmışdı. Xeyli sonralar, 1980-ci ildə Şəfaət müəllim neft və qaz yataqlarının
istilik rejiminin mühüm nəzəri məsələlərini yenidən araşdırır və həmmüəllifləri ilə
birgə «Cənubi Xəzərin qərb şelfinin geotermik sahələrinin xüsusiyyətləri haqqında»
mövzusunda problem məqalə ilə çıxış edir. Cənubi Xəzərin qərb şelfinin tədqiqat
obyekti kimi seçilməsi təsadüfi deyildi və istehsalatın tələbindən doğurdu. Təkcə onu
göstərmək kifayətdir ki, 1981-ci ilin əvvəli üçün Avrasiyanın şelf zonalarında qazılan
dərin və böyük dərinlikli axtarış və kəşfiyyat quyularının ən böyük miqdarı məhz
Cənubi Xəzərin qərb şelfində qazılmışdı. Belə ki, 5,5 km dərinliyə 32 quyu, 6 km
dərinliyə 7 quyu qazılmış, Bulla adası və Bulla-dəniz qalxımları arasındakı sinklinal
əyilmənin tektonik cəhətdən sakit çökmə süxur yastığında qazılmış bir quyu (541
saylı), ümumiyyətlə, Xəzər dənizi akvatoriyayası üçün maksimum dərinliyə – 6566
metrə qazılmışdı. Bütün bunlar dərinlikdə yerləşmiş süxurlar haqqında yeni geoloji
məlumatın, xüsusən onların geotemperatur yatma şəraitləri haqqında məlumatın
toplamasına kömək etdi və baxılan ərazi daxilində geotermik sahənin bəzi spesifik
dəyişmə xüsusiyyətlərini aşkar etməyə imkan verdi. Xəzərin həmin sahəsində dərin-
liyi 4-6,5 km olan quyularda temperaturun ölçülməsi göstərdi ki, bu dərinlik zona-
sında temperaturun dəyişməsində süxurların litoloji-mineraloji xüsusiyyətinin müəy-
yən əhəmiyyəti vardır. Bakı arxipelaqının üstünlük təşkil edən orta pliosen çökmə
süxur kompleksinin kəsilişinin 80%-dən çoxunu gilli süxurlar təşkil edir ki, onların da
yarıdan çoxu montmorillonit mineralı ilə təmsil olumuşdur. Alim müəyyən etmişdir
ki, bu mineral bir sıra faktorların və ilk növbədə temperaturun təsiri altında kristallik
şəbəkədə sətharası suyunu itirərək başqa şəkilə keçir. Özü də dehidratlaşma endoter-
mik prosesdir. Alim eyni zamanda müəyyən etmişdir ki, regional planda mont-
morillonit mineralının dehidratlaşması istilik axının zəifləməsi ilə yanaşı gedir. Riyazi
hesablamalarla alim sübut etmişdir ki, Cənubi Xəzərin qərb şelfində, başqa sözlə,
Bakı arxipelaqında, təxminən 800 metrlik montmorillonitli gilli süxurlar qatı 3,5-4,3
km dərinlik intervalında Yerin dərinliyindən yuxarıya qalxan istilik axını üçün ekran
rolunu oynamışdır. Bu çox vacib nəticədir. Maraqlı cəhət orasındadır ki, aşkar edilən
xüsusiyyət, ümumiyyətlə, Cənubi Xəzərin qərb şelfi qalxımlarının orta pliosen
kəsilişləri üçün səciyyəvi olduğu halda, şimal şelfində, yəni Abşeron arxipelaqı
qalxımlarının orta pliosen çöküntülərində öz təsdiqini tapmır, çünki bu çöküntülərdə
montmorillonitin miqdarı həddən ziyadə azdır. Məsələn, Bahar yatağı sahəsində
məhsuldar qatın çöküntüləri, xüsusilə Balaxanı layı, Bakı arxipelaqının eyni yaşlı
çöküntüləri ilə müqayisədə xeyli qumluluğu ilə səciyyələnir. Bahar sahəsi çöküntü-
lərində montmorillonitin az miqdarda olması səbəbindən bu mineralın öz xüsusiy-
yətini dəyişməsi zamanı istilik axınının sınma effekti yaranmır. Şəfaət Mehdiyevin
aşkar etdiyi bu qanunauyğunluq Yer təkindən qalxan istiliyin paylanmasında litoloji
faktorun nə dərəcədə böyük rol oynamasını göstərir.
1945-1950-ci illərdə Şəfaət Mehdiyev Azərbaycanın geoloji cəhətdən bu gün də
180
ən az öyrənilmiş regionunda – Lənkəran vilayətində və Dağlıq Talışda regional
geoloji tədqiqatlar aparmış və bu regiona həsr olunmuş monoqrafiya yazmışdır.
Dağlıq Talışın geologiyasına həsr olunmuş əsərində Şəfaət Mehdiyev bir çox
yeni, maraqlı, orijinal məlumat vermişdir. O, Dağlıq Talışın stratiqrafiyasının tam ye-
ni sxemini işləyib hazırlamış, Lənkəran vilayətində ilk dəfə olaraq ayrı-ayrı stratiq-
rafik vahidlərin, qismən xadum horizontu çöküntülərinin və koun lay dəstəsinin
analoqlarının mövcudluğunu müəyyən etmişdir. Eyni zamanda vulkanogen süxurların
yaşı haqqında əvvəlki tədqiqatçıların baxışlarına böyük düzəlişlər edilmiş, Lənkəran
ərazisində dördüncü dövr vulkan axmalarının olmaması sübuta yetirilmiş, intruziv-
lərin yaşı dəqiqləşdirilmişdir və s.
Alim bu əsərində maqmatik süxurlarla bir sıra filiz faydalı qazıntılarının bağlı
olma ehtimalını da göstərmişdir. Geoloji xidmət idarəsinin son beş ildə Dağlıq Ta-
lışda apardığı axtarış-kəşfiyyat işləri və əldə etdiyi nəticələr, xüsusən platin, qızıl,
mis, nadir metal təzahürlərinin aşkar edilməsi alimin nə dərəcədə uzaqgörənliyini
göstərir.
1950-ci ildən etibarən Şəfaət Mehdiyev Elmlər Akademiyasının Geologiya
İnstitutunda Neft yataqlarının geokimyası laboratoriyasına rəhbərlik etməyə başlayır
və Azərbaycanın neftli laylarında üzvi komponentlərin – bitumun, üzvi karbonun, hu-
min turşularının, azotun və s. keyfiyyət və kəmiyyətcə paylanma qanunauyğunluq-
larını öyrənir.
Şəfaət Mehdiyevin bu sahədə yerinə yetirdiyi çoxillik tədqiqatların nəticələri
«Neftin mənşəyi məsələləri və Azərbaycanın neft yataqlarının formalaşması», «Azər-
baycanın çökmə süxurlarının üzvi komponentləri», «Neftin mənşəyi problemləri və
neft-qaz yataqlarının formalaşması», «Azərbaycanın cənub-şərqinin üçüncü dövr
kompleksinin bitumluğuna dair» (D.V.Jabrevlə müştərək), «Xəzəryanı-Quba sahəsi-
nin təbaşir və üçüncü dövr çöküntülərində üzvü maddələrin yayılması», «Kür çökək-
liyinin şərq hissəsinin üst pliosen çöküntülərinin geoloji və geokimyəvi səciyyəsi»
(hər ikisi Ad. A.Əliyevlə birlikdə) və digər əsərlərində öz əksini tapmışdır.
Neftin mənşəyi problemi ilə dərindən məşğul olan Şəfaət Mehdiyev hələ 1966-
cı ildə neftin dərinlik-biogen genezisi hipotezini irəli sürmüş, sonrakı tədqiqatları ilə
onu nəzəriyyə səviyyəsinə qədər çatdırmışdır. Təsadüfi deyil ki, sonralar bu fikir
dünyanın bir çox alimləri tərəfindən qəbul edilmişdir.
Şəfaət Mehdiyevin «Neftin mənşəyi problemləri və neft-qaz yataqlarının for-
malaşması» (1969-cu il) əsərində bu problemin bir çox cəhətləri geoloji və geokim-
yəvi tədqiqatlardan istifadə etməklə təhlil edilmişdir. Bu əsərin məntiqi davamı kimi
o, 1985-ci ildə «Təbiətdə neftin və qazın formalaşması və tərkibinin dəyişməsi»
monoqrafiyasını çap etdirir. Alimin bu problemə həsr edilmiş məqalələri ABŞ, AFR,
İngiltərə, Rumıniya və başqa ölkələrin elmi məcmuələrində nəşr olunmuşdur.
Ş.F.Mehdiyev hesab edirdi ki, karbohidrogen qazları, qaz kondensatlar, neftlər
və bərk bitumlar (epinaftidlər) təbiətdə vahid genetik sıra əmələ gətirirlər. Bu faydalı
qazıntılar arasında mövcud olan qarşılıqlı əlaqələrin və keçidlərin hərtərəfli və
kompleks tədqiqatları neftin və qazın mənşəyinin, həmçinin karbohidrogenlərin
formalaşması və tərkib və xassələrinin çevrilmələrinin qlobal probleminin həllinə
kömək edə bilər. O, göstərirdi ki, neft haqqında təlimdə olan müxtəlif istiqamətlərin
tərəfdarları neftin və qazın formalaşması və tərkibinin çevrilmələri probleminin
həllinə aid olan hər hansı bir faktı nəzərə almalı və hərtərəfli olaraq təhlil etməlidirlər.
Məsələn, Kanadada (Atabaska və b.) və Venesuelada (Orinoko çayı vadisində) yük-
181
sək özlü neftlərin unikal toplanmalarının mövcudluq faktlarını, Qvaxar (Səudiyyə
Ərəbistanı) və Burqan (Küveyt) yataqları kimi nəhəngləri nəzərə almamaq olmaz, on-
ların mövcudluğu neftin əmələ gəlməsinin çökmə-miqrasiya nəzəriyyəsi çərçivəsinə
heç cür sığmır.
Ş.F.Mehdiyev göstərirdi ki, neftin mənşəyi, neftin və qazın tərkibinin formalaş-
ması və çevrilmələrini öyrənərkən yerin inkişafını, onun ilkin vəziyyətindən baş-
layaraq bizim günlərə kimi müxtəlif geosferlərin əmələ gəlməsi və inkişafını nəzərə
almaq vacibdir, plitələr tektonikasının yeni ideyalarına diqqətlə yanaşmaq lazımdır.
Çünki tam olaraq mümkündür ki, Zavaritski-Benyof zonasının müxtəlif rayonlarında
yuxarı temperatur şəraitlərində subdiksiya prosesində çökmə süxurların üzvi maddəsi
mantiya qazlarının iştirakı ilə karbohidrogen flüidlərinə çevrilə bilər. Bu problemlərin
optimal həllinin axtarışında təkcə geoloji-geokimyəvi elmlərin ən yeni nailiyyətlərini
nəzərə almaq kifayət etmir, həmçinin qonşu, bir-birinə çox yaxın olan elmlərin də
nailiyyətlərindən istifadə etmək lazımdır. Neft və qazın formalaşmasının və tərkibinin
çevrilmələrinin prinsipial sxemini işləyib hazırlamaqla, sənaye toplanmalarının for-
malaşması aspektində onların mənşəyi, miqrasiyası, toplanması və parçalanma pro-
sesləri haqqında daha əsaslandırılmış nəticələr əldə etmək olar.
Bu problemin tədqiqatçılar tərəfindən həllinin çoxsaylı variantları iki əsas, lakin
prinsipcə diametral əks və bir-birini istisna edən istiqamətlərin ətrafında cəmlən-
mişdir: neftin və karbohidrogen qazlarının mənşəyinin biogen (üzvi) və abiogen
(qeyri-üzvi) yolla əmələ gəlməsi (XVIII əsrin ikinci yarısında M.V.Lomonosovdan
«О слоях земных» 1763-cü ildən tutmuş, hal-hazıra qədər).
Görkəmli sovet alimi İ.M.Qubkin neftin üzvi mənşə nəzəriyyəsini işləyib
hazırlaması ilə yanaşı neftin kiçik toplanmalarının qeyri-üzvi yolla əmələ gəlməsinin
mümkünlüyünü də istisna etmirdi. V.İ.Vernadski də belə fikirdə idi. Böyük alim
N.B.Vassoyeviç neftəmələgəlmənin çökmə-miqrasiya nəzəriyyəsinin tərəfdarı idi.
Belə bir diskussiyaya qoşulmağın özü əslində elmdə dahilik zirvəsinə qoşulanlara
mənsub idi.
Qeyd etmək lazımdır ki, əvvəllər Ş.F.Mehdiyev də «neft yaradan lay dəstələri»
nəzəriyyəsinin tərəfdarı idi və çökmə süxurlarda basdırılmış biomaddədən diffuz
yayılmış neftin əmələ gəlməsinin mümkünlüyünü qəbul edirdi. Lakin keçən əsrin 60-
cı illərində bütün toplanmış faktiki materialın tənqidi təhlilindən sonra öz baxışlarını
təkmilləşdirib yayılmış üzvi maddədən neftin sərbəst yaranmasının qeyri-mümkün-
lüyü haqqında qəti səbatlı nəticəyə gəldi. Digər tərəfdən, onda belə bir əminlik
yarandı ki, mantiyada və eləcə də yer qabığından kənarda böyük dərinliklərdə,
ümumiyyətlə, hazır neft yoxdur. Neft yer qabığında əmələ gəlir, neftin mələgəlmə
proseslərində yayılmış üzvi maddənin hər hansı iştirakını inkar edən abiogen sintez
tərəfdarları da düz fikirdə deyillər. O, əmin idi ki, neftin mənşəyi problemində yalnız
karbohidrogenlərin mənşəyi ilə məhdudlaşmaq olmaz: neft karbohidrogenlərdən daha
mürəkkəb maddədir. Əgər karbohidrogenlər laboratoriya şəraitində avtogen sintez
yolu ilə alına bilirsə, hələ heç kim tərəfindən və heç yerdə bu yolla həqiqi təbii neft
əldə edilməyib.
Bir çox neft-qaz əyalətlərində neftin, qazın və suyun təzahürləri və yatma
şəraitlərinin qanunauyğunluqları üzrə böyük faktik materialın təhlili və ümumiləş-
dirilməsi, ölkəmizdə və xaricdə süxurların üzvi komponentlərinin və karbohidrogen
flüidlərinin geokimyəvi tədqiqatları, həmçinin neftin tərkibinin molekulyar səviyyədə
öyrənilməsinin nəticələri şübhə doğurmadı ki, neftəmələgəlmənin materialı üçün eyni
182
zamanda mantiya maddəsi və süxurların yayılmış üzvü maddəsi də xidmət edir.
Bununla əlaqədar, alimin fikrincə, təbii neftin tərkibində biomaddə fraqmentləri iş-
tirak edir. Şəfaət müəllim tərəfindən işlənilib hazırlanmış və 1966-cı ildə qısa olaraq,
1969-cu ildə isə hərtərəfli izah olunmuş neftqazəmələgəlmə nəzəriyyəsi məhz buna
görə də neftin dərinlik-biogen mənşəyi nəzəriyyəsi adlanır. Burada neftəmələgəlmə-
nin həm biogen, həm də abiogen tərəflərinin üğurları və səmərəli mülahizələri bir-
ləşdirilmişdir.
Neftin əmələgəlməsi üçün ana maddə kimi, bir tərəfdən, öz mənşəyi etibarilə
mantiyanın deqazasiyasına, maqmatik fəaliyyətə, daha dərin depressiyalarda, həm də
yüksək temperaturların təsiri altında süxurların kerogeninin parçalanmasına, digər
tərəfdən isə süxurların yayılmış üzvü maddəsi ilə əlaqədar olan qaz-buxar sistemi
qəbul edilmişdir.
Akademik Şəfaət Mehdiyev bir çox geoloji xəritələrin tərtibçisi və redaktoru
olmuşdur. Bu cəhətdən onun elmi redaktoru və həmmüəllifi (F.M.Bağırzadə, X.B.Yu-
sifzadə, S.H.Salayev və b. ilə birlikdə) olduğu və Dövlət mükafatına layiq görülmüş
«Azərbaycanın neft və qaz yataqları və perspektiv strukturları» (1:500.000 miqyaslı)
xəritəsi, xüsusilə diqqəti cəlb edir. Məlumdur ki, eyniadlı xəritə 1958-ci ildə M.V.Ab-
ramoviç, B.Q.Babazadə və Ş.F.Mehdiyevin redaktorluğu altında hazırlanmışdı. Xəri-
tənin dərc olunmasından keçən 25-30 il ərzində Azərbaycanın və Cənubi Xəzərin biti-
şik akvatoriyasının neftli-qazlı rayonlarında böyük həcmli geoloji-axtarış və geofiziki
işlər görülmüşdü, nəticədə əsas neft-qaz və perspektivli rayonlarda üst struktur
mərtəbənin quruluşu dəqiqləşdirilmiş, Cənubi Xəzər akvatoriyasında məhsuldar qatda
bir sıra perspektiv strukturlar aşkar edilmiş, yeni neft və qaz yataqları (Qarabağlı,
Kürsəngə, Kənizdağ, Muradxanlı, Zərdab, Tərsdəllər, Sanqaçal-dəniz-Duvannı-dəniz-
Bulla adası, Bulla-dəniz, Bahar və b.) kəşf olunmuşdu.
Bütün bu uğurlu işlər Şəfaət Mehdiyevin redaktorluğu və həmmüəllifliyi altında
yeni xəritənin hazırlanmasına səbəb oldu. Bu xəritə əvvəlki xəritədən istər tərtibetmə
metodikasına, istərsə də məzmun və informasiyalı olmasına görə fərqlənir. Belə ki,
yeni xəritə Azərbaycanın depressiya zonalarının struktur-tektonik xüsusiyyətlərini,
dərinlik və regional qırılmaları, çökmə süxur qatının qalınlığını, əsas neft-qaz daşıyan
və perspektiv kompleksləri, aşkar olunmuş strukturlar fondunu, neft-qaz yataqlarının
yerləşməsini, ayrı-ayrı perspektiv neft-qaz layları və horizontlarının stratiqrafik
pazlaşma zonalarını və s. əks etdirir. Bu yeni xəritə də öz növbəsində elmi-tədqiqat və
istehsalat təşkilatlarına respublika ərazisində, o cümlədən, Xəzər dənizi akvatori-
yasına birləşən rayonlarda neft və qaz üçün geoloji-axtarış və kəşfiyyat işlərinin
əsaslandırılmasında və yerinə yetirilməsində çox böyük dəstək oldu.
Böyük alimin yerinə yetirdiyi belə işlər bir daha göstərdi ki, ayrı-ayrı
regionların geologiyası və neft-qazlılığı üzrə daim toplanan faktik materialın dövrü
olaraq ümumiləşdirilməsi, sintez və təhlili uyğun elmi-tədqiqat təşkilatları qarşısında
yaranan nəzəzri və tətbiqi xarakterli əsas aktual problemlərdən biridir. Bu, neft-qaz
toplanmalarının yerləşmə xüsusiyyətlərini və perspektivdə axtarış-kəşfiyyat işlərinin
optimal strategiyasını əsaslandırmaq üçün çox önəmli idi.
Akademik Şəfaət Mehdiyev dərinliyə və həddən böyük dərinliyə gömülmüş
çökmə süxurlar kompleksində sənaye əhəmiyyətli neft-qaz yataqlarının axtarışına və
kəşfiyyatına ciddi fikir verirdi. Bu cəhətdən alimin 1984-cü ildə Moskvada Beynəl-
xalq Geoloji konqresin XXVII sessiyasında «Cənubi Xəzərdə dərinliyə gömülmiş
neft-qaz yataqlarının axtarışının ilkin geoloji şəraiti» mövzusunda etdiyi məruzə,
183
xüsusən diqqəti cəlb edir. O, ixtiyarı potensial neft-qaz rayonunda dərinlikdə yerləş-
miş (4,5-6,0 km) və böyük dərinliyə (6 km-dən artıq) gömülmüş neft-qaz yataqlarının
məqsədyönlü axtarışını aparmaqdan öncə geoloqların aşağıdakı suallara müsbət cavab
verməsini vacib hesab edirdi: bu dərinliklərdə metamorfizləşməmiş çökmə süxur
kompleksləri məlumdurmu?; bu dərinliklərdə əlverişli struktur-tektonik şərait mövcud
ola bilərmi?; bu dərinliklərdə sənaye əhəmiyyətli neft-qaz yığımlarını saxlaya bilən
kollektorlar varmı?; bu dərinliklərdə sənaye əhəmiyyətli neft-qaz yığımlarını
qorumaq imkanına malik olan örtük (ekran) süxurlar mövcuddurmu?; neft laylarının
yatması üçün bu «kritik dərinlik» kifayət edirmi? Şəfaət müəllim Cənubi Xəzər
akvatoriyası üzrə toplanılmış zəngin faktiki geoloji-geofiziki materialı ümumiləşdirərək
təhlil edir, dərinliyə və böyük dərinliyə qazılmış quyuların məlumatlarını rəhbər tutaraq
Cənubi Xəzər akvatoriyasında dərinlikdə və böyük dərinlikdə yerləşmiş neft və qaz
yataqlarının axtarışı üçün optimal plan təklif edir. Konqres iştirakçıları tərəfindən böyük
maraqla dinlənilən bu məruzə konqresin materialları ilə yanaşı az sonra 1984-cü ildə
«Azərbaycanın geologiyası haqqında» oçerklərdə işıq üzü gördü.
Akademik Şəfaət Mehdiyev Orta Kür cökəkliyinin maykop lay dəstəsinin
(oliqosen-aşağı miosen) neft-qazlılıq perspektivliyinin qiymətləndirilməsi sahəsində
də həmkarları ilə müştərək dəyərli tədqiqat aparmışdır. Qərbi Azərbaycanda və Şərqi
Gürcustanda geniş yayımış bu cöküntülərin yayılma sahəsi 35-85 km enində 300 km
məsafəyə qədər uzanır. Azərbaycanın neft-qaz geoloji rayonlaşdırma sxemində
paleogen-miosen kompleksinin ayrı-ayrı stratiqrafik vahidlərində sənaye miqyasında
neft-qazlılıq nisbətən çoxdan məlumdur. Xüsusən Yevlax-Ağcabədi neft-qaz rayo-
nunda Muradxanlı, Zərdab, Şıxbağı və b., Kür və Qabırrı çayları arası neft-qaz rayo-
nunda Tərsdəllər, Gürzündağ, Sacdağ, Qaflandərə kimi yataqlar məlumdur ki, bunlar
da Qərbi Azərbaycanın paleogen-miosen cöküntülərinin, o cümlədən maykop lay
dəstəsinin regional planda neftlilik-qazlılığını sübut edir. Bununla belə, lokal planda
ayrı-ayrı struktur qalxımlarda, başqa sözlə, antiklinal strukturlarda (onların sayı 70-
dən artıqdır) maykop lay dəstəsinin və onun ayrı-ayrı qumlu intervallarının müqa-
yisəli qiymətləndirilməsi aparılmamışdır. Şəfaət müəllim geoloji-geofiziki, qazıma və
quyulardan alınan sınaq və istismar nəticələrinin təhlilinə, neft və qaz göstəricilərinin
varlığına, əlverişli qırışıqlıqların, kollektorların və başqa əlverişli geoloji şəraitlərin
olmasına əsaslanaraq Orta Kür cökəkliyində maykop lay dəstəsinin neft-qazlılıq
perspektivliyini qiymətləndirir və axtarış-kəşfiyyat işıərinin nəzərə çarpacaq dərəcədə
geniş miqyasda aparılmasını tövsiyə edir.
Şəfaət müəllimin secilmiş əsərlərini nəzərdən keçirərkən onun tədqiqatlarının
nə dərəcədə çoxşaxəli olmasına qiptə etməmək olmur. 1990-cı ildə Moskvanın
«Geokimya» jurnalında Şəfaət Mehdiyevin həmkarı ilə birlikdə «Abşeron yarımadası
neftlərində təbii ingibitorların paylanma qanunauyğunluğu» adlı irihəcmi məqaləsi
çapdan çıxır. Müəllif göstərir ki, neftlərin antiradikal aktivliyini səciyyələndirən kinetik
parametrlər neftqazəmələgəlmə ocaqlarının identikliyini və laylı neft sistemləri üçün
miqrasiya yollarını müəyyən etməyə imkan verir və Abşeron yarımadasının məhsul-
dar qatı neftləri üçün təbii qanunauyğunluq müəyyən edir: o göstərir ki, neft layla-
rının yatma dərinliyi artdıqca ingibirlik aktivliyini səciyyələndirən parametrlərin
qiyməti də eyni sürətlə böyüyür.
Qeyd etdiyimiz kimi, akademik Şəfaət Mehdiyev çox orijinal ideyaların daşıyı-
cısı olmuşdur. Onlardan biri «Vulkanların məkan-zaman ərzində qanunauyğun püs-
kürmələri və onların gizli periodikliyinin Günəşin aktivliyi ilə bağlı olması» adlı elmi
184
kəşfdir. Alim bu düşüncəsində onunla həmfikir olan məşhur akademik B.Y.Xainlə və
digər həmmüəlliflərilə keçmiş SSRİ EA-nın məruzələrində və digər mötəbər elmi
jurnallarda məqalələrlə çıxış etmişdir. Sonradan əldə edilən bu nəticə alimin
ölümündən sonra 2003-cü ildə elmi kəşf kimi təsdiqləndi və beynəlxalq reyestrə daxil
edildi, baxmayaraq ki, kəşfin prioriteti alim tərəfindən hələ 1983-cü ildə təqdim
edilmişdi. Onu da göstərmək istərdim ki, bu elmi kəşf bu gün də Azərbaycan alimləri
tərəfindən edilən yeqanə kəşf kimi qalmaqda davam edir.
Alimin neft-qaz yataqlarının istilik rejimi problemləri ilə bağlı apardığı
tədqiqatları, Azərbaycanın termal sularının xalq təsərrüfatında istifadə edilməsinin
elmi cəhətdən əsaslandırılması, Xəzər dənizinin sahilyanı zolağının kurort zonasına
çevrilməsi və digər fikirləri böyük əhəmiyyət daşıyır. Onun bitumlaşmış süxurların
öyrənilməsinə həsr edilmiş orijinal tədqiqatları nəticəsində bu «qızıl qumlardan»
neftin və digər faydalı qazıntıların çıxarılması əsaslı şəkildə işlənilmişdir.
Akademik Şəfaət Mehdiyevin «Respublikamızın təbii sərvətləri», «Göy-göl»,
«Azərbaycan-neft xəzinəsidir», «Yer necə və nə vaxt yaranmışdır», «Xəzərin neft
sərvətləri» adlı kitabları geniş oxucu kütləsi tərəfindən böyük maraqla qarşılanmışdır.
Alimin Ə.Ə.Yaqubovla birlikdə hazırladıqları «Neft-mədən geologiyasının qısa
kursu» kitabı uzun illər ərzində Azərbaycan Neft Akademiyasının Azərbaycan bölmə-
sinin tələbələrinin stolüstü vəsaiti olmuşdur.
Azərbaycanın neft və qaz yataqlarının geologiyasının öyrənilməsində böyük
xidmətlərinə görə Şəfaət Mehdiyev 1955-ci ildə Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü,
1958-ci ildə həqiqi üzvü seçilmişdir. O, Azərbaycanın əməkdar elm xadimi, Dövlət
mükafatı laureatı idi.
Akademik Şəfaət Mehdiyev 400-ə qədər elmi əsərin, 20-dən artıq monoqrafi-
yanın, Azərbaycanın geoloji və tektonik xəritələrinin, neft və qaz yataqları xəritə-
lərinin redaktoru və tərtibçisi, Abşeron yarımadasının geoloji xəritəsinin redaktoru və
s. olmuşdur. O, «Azərbaycanın geologiyası» çoxcildli nəşr işində ayrı-ayrı fəsillərin
və bölmələrin tərtibi, həmçinin redaktə edilməsi üzrə böyük əmək sərf etmişdir.
Akademik Ş.F.Mehdiyev səmərəli elmi-tədqiqat işini ictimai fəaliyyətlə bacarıqla
uyğunlaşdırırdı. 1952-1954-cü illərdə Ş.F.Mehdiyev Azərbaycan EA-da SOPS-un (Məh-
suldar Qüvvələrin öyrənilməsi üzrə Şuranın) sədri işləmişdir. 1954-1958-ci illər
ərzində Qubkin adına Geologiya İnstitutunun direktoru və 1958-ci ilin aprel ayından
1965-ci ilin fevral ayına kimi Bakı Dövlət Universitetinin rektoru olmuşdur. 1953-
1965-ci illərdə universitetdə ilk öncə «Neftin və qazın geologiyası», sonra «Ümumi
geologiya» kafedrasının müdiri olmuşdur.
1965-ci ildən ömrünün sonuna qədər alim Milli Elmlər Akademiyasının Geolo-
giya İnstitutunda «Neftin və qazın geologiyası» şöbəsinin rəhbəri və Neft Akade-
miyasının «Neft və qaz yataqlarının geologiyası və kəşfiyyatı» kafedrasının müdiri
olmuşdur.
Akademik Şəfaət Mehdiyev uzun müddət Respublika «Bilik» cəmiyyəti rəyasət
heyətinin üzvü və onun Bakı şöbəsinin sədri, Cəmiyyətin Ümumittifaq Plenumunun
üzvü seçilmişdir. O, bu sahədəki fəaliyyətinə görə akad.S.Vavilov adına medala və
Ümumittifaq «Bilik» cəmiyyətinin fəxri fərmanına layiq görülmüşdür. Alim geologi-
yanın tarixi üzrə Beynəlxalq komissiyanın üzvü, SSRİ-nin fəxri neftçisi, SSRİ-qaz
sənayesinin fəxri işçisi idi. O, 50-dən artıq elmlər namizədi və elmlər doktoru yetiş-
dirmiş, respublikada yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanması sahəsində böyük iş gör-
müşdür. Akademik Şəfaət Mehdiyev yaxın və uzaq xaricdə görkəmli neftçi-geoloq
185
186
alim kimi tanınmışdır. O, 1956-cı ildə Meksikada Beynəlxalq Geloji konqresin XX
sessiyasında, 1958-ci ildə Brüsseldə, 1960-cı ildə İsvecdə, 1962-ci ildə Afrika ölkə-
lərində (Misir Ərəb Respublikası, Sudan, Somali, Tanzaniya), 1963-cü ildə ABŞ-da
(Oklahoma, Texas və Kaliforniya ştatlarında), 1964-cü ildə Dehlidə Beynəlxalq Geo-
loji konqresin XXII sessiyasında, 1968-ci ildə Praqada Beynəlxalq Geloji konqresin
XXIII sessiyasında, 1961-ci ildə Frayberq Dağ akademiyasın XIII qurultayında və s.
məruzələrlə çıxış etmişdir. O, bu ölkələrdə neft geologiyasına dair mühazirələr oxu-
muş və ali məktəblərə aid bəzi elmi və tədris məsələlərinin həllində aktiv iştirak
etmişdir. Onun neft geologiyasına dair sanballı əsərlərindən, xüsusən «Neftin əmələ
gəlməsi və neft yataqlarının formalaşması», «Azərbaycanın çökmə süxurlarındakı
üzvi maddələr», «Neftin mənşəyi problemləri və neft-qaz yataqlarının formalaşması»,
həmçinin «Cənub-Şərqi Azərbaycandakı üçüncü dövr kompleksinin bitumları» və b.
monoqrafiyaları diqqəti cəlb edir.
İstedadlı alim-geoloq akademik Şəfaət Mehdiyev həm də şair-publisist, dra-
maturq, bədii əsərlərin müəllifidir. Onun belə əsərlərindən pyesləri, hekayələri, minia-
türləri, publisistik qeydləri və şerlərini göstərmək olar. Bunlar toplu halında 1990-cı
ildə «Elm» nəşriyyatı tərəfindən dərc edilmişdir. Ayrıca kitab şəklində çap olumuş və
Azərbaycan dramaturgiyasının banisi, filosof və ictimai xadim M.F.Axundovun həyat
və yaradıçılığına həsr olunmuş «Mirzə Fətəli» pyesi, xüsusən diqqəti cəlb edir. Əsər
Gəncədə səhnəyə qoyulmuş, televiziyada göstərilmişdir. Topluya daha iki dram əsəri
«Vicdan yükü» və böyük satirik-şair Mirzə Ələkbər Sabirin həyatından bəhs edən
«Sabir» daxil edilmişdir.
Akademik Şəfaət Mehdiyev Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı (V
çağırış) olmuşdur.
Alimin böyük elmi və elmi-təşkilatı fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilmişdir.
O, iki dəfə «Qırmızı Əmək Bayrağı» və «Şərəf nişanı» ordenləri ilə, medallarla,
Azərbaycan Ali Sovetinin fəxri fərmanı və s. ilə təltif edilmişdir.
Bu gün 100-illik yubileyini qeyd etdiyimiz akademik Şəfaət Mehdiyev tədqi-
qatçı alim olmaqla yanaşı, eyni zamanda gözəl müəllim-pedaqoq kimi də tanınmış və
tələbələri tərəfindən hörmətlə yad edilməkdədir. Azərbaycanda geologiya elminin for-
malaşmasında və inkişafında böyük xidmətləri olmuş Şəfaət Fərhad oğlu Mehdiyev
əhatəli elmi biliyə, yüksək təşkilatçılıq bacarığına malik olan alim idi. Şəfaət müəl-
limin əziz xatirəsini biz bu gün də qəlbimizdə yaşadırıq.
Akademik Abel Məhərrəmov
AMEA-nın müxbir üzvü Vasif Babazadə
Document Outline - BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
Dostları ilə paylaş: |