İxtisas: 5301. 01 Daxili fiskal siyasət və dövlət maliyyəsi İqtisad elmləri üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya


Bank nəzarət sistemində maliyyə sabitliyinin təminatı üçün əsas indikatorların təhlili



Yüklə 1,05 Mb.
səhifə7/13
tarix26.09.2017
ölçüsü1,05 Mb.
#1695
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   13

2.3. Bank nəzarət sistemində maliyyə sabitliyinin təminatı üçün əsas indikatorların təhlili
Məlumdur ki, bank ictimai təsisatdır. Onun dayanaqlıığında həm hüquqi, həm də fiziki şəxslər, həm dövlət, həm də digər banklar maraqlıdırlar. Bank fəaliyyəti ictimai xarakter daşıyır və buna görə də onun dayanaqlığı bankların fəaliyyətinin ictimai tələbatlara uyğunluğu ilə ölçülür. Yalnız özünə işləyən banklar sonda etibarı itirir, qeyri-dayanaqlı iqtisadi strukturlar kateqoriyasına keçir.

Bütün bunlar belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, bank sisteminin dayanaqlığı ictimai struktur olan sisemin inkişafının elə bir xüsusiyyətidir ki, o, ictimai tələbatlara uyğun olaraq onun fəaliyyətinin təkrar istehsalının genişlənməsi (əlbəttə, kəmiyyət və keyfiyyət baxımından) ilə müşayiət olunur.

Bank sisteminin müəyyən edilmiş funksiyalarından çıxış etmiş olsaq, onda, fikrimizcə, onun inkişafı aşağıdakı göstəricilərin köməyi ilə qiymətləndirmək olar:


  1. Pul vahidinin dayanaqlığı;

  2. Pul dövriyyəsinin dayanaqlığı;

  3. ÜDM-nin monetizasiya səviyyəsi;

  4. Inflyasiya səviyyəsi (məlum olduğu kimi, bir tərəfdən inflyasiya bank fəaliyyətinin obyekti olan pul vəsaitlərinin artmasına səbəb olur, digər tərəfdən də inflyasiya vaxtı keçmiş kreditlərin artmasına və hətta onların tam qaytarılmamasına gətirib çıxara bilər);

  5. Iqtisadiyyatın pul-kredit tənzimlənməsinin səmərəliliyi.

Bank sisteminin dayanaqlığı haqqında əhəmiyyətli informasiyanı həmçinin aşağıdakı göstəricilər verə bilir:



  1. Bank sisteminin aktivlərinin (passivlərinin) ÜDM-yə nisbəti;

  2. Bank sisteminin məcmu gəlirinin ÜDM-yə nisbəti;

  3. Iqtisadiyyatın real sektoruna təklif olunan kreditlərin ÜDM-da və məcmu bank aktivlərində payı;

  4. Bankların əldə etdikləri qiymətli kağızların ÜDM-yə nisbəti;

  5. Bank sisteminin rentabelliyi, o cümlədən iqtisadiyyatın digər sektorlarının rentabellik göstəriciləri ilə müqayisədə;

  6. Bank sistemi resurslarının tərkibində əhalinin pul vəsaitlərinin ÜDM-yə və əhalinin pul gəlirlərinə nisbəti;

  7. Bank sistemi resurslarının tərkibində müəssisə və təşkilatların pul vəsaitlərinin ÜDM-yə nisbəti;

  8. Bank sistemində təmərküzləşmə səviyyəsi.

Təəssüf ki, kompleks şəkildə təqdim olunan göstəricilərdən dayanaqlığın qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilmir. Lakin onlar ölkənin bank sisteminin inkişafının güclü və zəif tərəflərini, habelə onun fəaliyyətində bəzi sistmeli riskləri aşkar etməyə imkan verir. Dinamikada həmin göstəricilər bank sferasında neqativ hallardan, onun dayanaqlığın zəifləməsindən xəbər verə bilir.

Bank sisteminin inkişafını qiymətləndirmək üçün bank sektorunun inkişafını səciyyələndirən makroiqtisadi göstəricilərdən də faydalanmaq olar.

Bank sektorunun və onun strukturlarının fəaliyyətinin makroprudensial göstəricilərinə aşağıdakılar aiddir:


  • kapitalın yetərliliyi;

  • risk səviyyəsi baxımından bankın öz vəsaitlərinin (kapitalının) aktivlərə nisbəti;

  • risk səviyyəsi baxımından bankın əsas kapitalının aktivlərə nisbəti;

  • kredit riskinin səviyyəsi baxımından aktvlərin məcmu aktivlərə nisbəti.

  • Kredit riskinin qiymətləndirilməsi:

  • Ssudaların ümumi həcmində problemli və ümidsiz ssudaların payı;

  • Verilmiş ssudaların ümumi həcmindən faizlə sudalar üzrə mümkün itkilər üçün formalaşdırılmış rezerv;

  • Iri kredit risklərin məcmu ölçüsünün kapitala nisbəti;

  • Kredit təşkilatları tərəfindən sahələr üzrə təklif olunan kreditlər üzrə borcun strukturu;

  • Təklif edilmiş banklararası kreditlərin və yerləşdirilmiş depozitlərin coğrafi paylanması;

  • Likvidliyin qiymətləndirilməsi:

- yüksək likvidli aktivlərin məcmu aktivlərə nisbəti;

- likvidli aktivlərin məcmu aktivlərə nisbəti;

- yüksək likvidli aktivlərin tələb olunanadək öhdəliklərinə nisbəti;

- likvidli aktivlərin qısamüddətli öhdəliklərə nisbəti;

- müştərilərin vəsaitlərinin məcmu ssudalara nisbəti;

- bazar riski

- valyuta riski;

- faiz riski;

- fond riski;


  • bankların hesabat dövründə maliyyə nəticəsi:

- bank sektorunun aktivlərinə faizlə;

- bank sektoru kapitalına fazilə.

Bank sektorunun maliyyə sabitliyinin təminatında həm makro-, həm də mikrosəviyyədə həyata keçirilir. Mikrosəviyyədə onun məqsədi stabilliyi və bank sisteminin ayrı-ayrı subyektlərinin və onun infrastrukturunun uzunmüddətli balanslaşdırılmış inkişafını təmin etməkdirsə, makrosəviyyədə pul və maliyyə sabitliyi siyasəti tədbirləri sistemi həyata keçirilir ki, bunun da məqsədi bütövlükdə milli iqtisadiyyatın inkişafı üçün səmərəli şəraitin yaradılmasıdır.

Bu qlobal vəzifənin həlli yollarını müəyyən etmək üçün aralıq (taktiki) məqsədlər sistemindən istifadə olunur: valyuta hədəflənməsi, faiz stavkalarının hədəflənməsi, son zamanlar isə - inflyasiyanın hədəflənməsi.

Ənənəvi olaraq pul-kredit tənzimlənməsinin alətləri diskont siyasəti, icbari rezervlər norması, habelə açıq bazarda həyata keçirilən əməliyyatlar və remaliyyələşdirmədən ibarət olmuşdur.

AR MB-nın bank fəaliyyətinin dayanaqlı inkişafı təmin etmək üçün istifadə etdiyi idarəetmə alətləri inkişaf etmiş bazarın olmasını nəzərdə tutmaqla pul dövriyyəsinin inzibati deyil, iqtisadi tənzimləmə formasını təşkil edir və bir-biri ilə sıx bağlıdır.

Pul-kredit sferasının tənzimlənməsinin konkret alətlərinin seçilməsinə gəlincə, qeyd etmək lazımdır ki, qiymətli kağızlar bazarının zəifliyi, adekvat hüquqi və təsisat strukturlarının, habelə açıq bazarda əməliyyatların aparılması təcrübəsinin yoxluğu şəraitində RF MB-ı yaxın zamanlarda öz siyasətinin əsas aləti kimi açıq bazarda həyata keçirilən əməliyyatlardan (ABƏ) istifadə edə bilməyəcəkdir.

Azərbayacan iqtisadi inkişafının tənzimlənməsində sırf monetar alətlərdən istifadə edilməsi maliyyə sferasında aşağıdakı neqativ nəticələrə səbəb ola bilər:



  • Milli investisiya kapitalının xaricə çıxarılması, eyni zamanda milli iqtisadiyyatın xarici investorların spekulyativ kapitalından asılılığa düşməsi;

  • Bizim şirkətlərinin investisiya fəaliyyətinin səmərəsizliyi;

  • Inflyasiya səviyyəsinin yüksək olması və bunun nəticəsi olaraq faiz stavkaları səviyyəsinin də yüksək olması. Bu isə real sektorun layihələrinə investisiyaları qeyri-rentabelli edir;

  • Maliyyə resurslarının milli iqtisadiyyatın prioritet inkişaf istiqamətləri ilə kifayət qədər uzlaşmayan investisiya siyasətini aparan iri banklarda cəmləşməsi.

Bank sisteminin dayanaqlığı aşağıdakı amillər qrupu şərtlənir:

- pul kütləsinin milli iqtisadiyyatın tələbatlarına uyğunluğu – pul təklifinin stabilliyi amilləri;

- iqtisadi subyektlər arasında pul hesabatlarının aparılmasında fasiləsizlik – likvidlik amilləri;

- iqtisadi artım və milli iqtisadiyyatın investisiya aktivliyinin həvəsləndirilməsi üçün səmərəli şəraitin olması.



2008-cı illərdə qlobal maliyyə böhranın əsas indekatorlarının öyrənilməsinin vacibliyi qərarına gəldilər. Bu baş verəcək böhranların qarşısını almağa imkan verməsə belə, onların heç olmasa zəiflədilməsinə və ölkə iqtisadiyyatının buna hazırlaşmasına şərait yaradır.

Cədvəl 11

Valyuta və bank böhranlarının ilkin indekatorları


Göstərici

Bank böhranı üçün mənası


Valyuta böhra-nı üçün mənası

Pul təklifinin sürətli artımı

+

+

Daxili kreditin ÜDM nisbətdə çoxluğu

+

+

Əmanətçilərin vəsaitlərinin bankdan uzaqlaşması

+

+

Dünya bazarlarında çoklar nəticəsində ixracın enməsi

+

+

Milli valyutanın yenidən qiymətləndirilməsi

+

+

Aşağı qızıl-valyuta ehtiyatları

+

+

Qısamüddətli öhdəliklərin ehtiyatlarla zəif təmini (“M2/ehtiyatlar”)

+

+

Faiz dərəcələrindəki fərq

--

+

Dünya kapital bazarında yüksək faiz dərəcələri

+

+

Yüksək xarici borc

+

+

Kapitalın uzaqlaşması

+

--

Iqtisadiyyatın aşağı inkişaf templəri

+

+

Milli faiz dərəcələrinin artımı

+

--

Fond bazarında neqativ şoklar

+

+

+”indikator mənalıdır “--”mənasızdır

Mənbə:Kaminsky G.,Lizondo S.,Reinhart C.,Leading indicators of currency crises// İMF Staff Papers .2008 . number 45.

Cədvəldə göstərilmiş indekatorlar müxtəlif öncədən xəbərvermə qabiliyyətlərinə malikdirlər. Ən dəqiq indekatorlardan birini milli valyuta kursunu qeyd etmək olar. Hansı ki, valyuta bazarı və bank sektorunda vəziyyəti müəyyən edir.

Devalvasiya bank sektorunda qeyri sabitliyə yol açır, bu da onunla bağlıdır ki, çox banklar müştərilərə milli valyuta ilə kredit verir, ehtiyatları isə xarici valyuta ilə əldə edirlər. Bundan əlavə xarici mənbələrdən maliyyələşən banklar açıq mövqeni dəf edərək xarici valyuta ilə də kredit alır. Bu zaman valyuta riski borcalanın üzərinə düşür. Ancaq gözlənilməz devalvasiya geri qaytarılmayan kreditlərin həmçinin artması nəticəsində bankın gəlirində əks oluna bilər.

Qızıl valyuta ehtiyatlarının aşağı səviyyəsi valyuta böhranının ən populyar baş verməsini göstərən indekatordur. Mərkəzi Bankın ehtiyatları hesabına qısa müddətli öhdəliklərin örtülməsinin mümkünsüzlüyü milli valyutaya spekulyativ hücumları qızışdırır.

Dövlət büdcəsinin ÜDM nisbətdə xarici və daxili borcunun çoxluğu, pul təklifinin sürətli artımı, ölkənin mal bazarlarında neqativ şoklar da valyuta böhranının baş vermə ehtimalını artırır. Həmçinin eyni reqionda yerləşmiş və yaxud aktiv ticari kanalları olan bir ölkədə baş vermiş valyuta böhranı digərində də bu ehtimalı yaradır.

İEOÖ-in valyuta bazarlarının vəziyyəti beynəlxalq bazarda kapitalın qiymətinə təsir edir: İEÖ-də faiz dərəcəsinin artımı İEOÖ-də valyuta böhranının baş vermə ehtimalını artırır.

Kapitalın qaçışı ilə bank və valyuta böhranları arasında ikili əlaqə vardır. Bir tərəfdən kapitalın qaçışı banklarda əlavə tələb yaradır, digər tərəfdən isə gözlənilən devalvasiya bank depozitlərinin gəlirini dəyişdirir.

Bank sektoru ilə valyuta bazarı arasında şokun ötürülməsinin başqa kanalını da təsəvvür etmək olar. Vaxtı ötmüş ssudaların yüksək səviyyəsi olan zəif bank sisteminin bank portfelində faiz dərəcələrinin artımına dözməməsi və likvidliyin sıxılmasından əmələ gələn qorxaqlıq, kapitalın uzaqlaşması zamanı dövlətin müdafiə tədbirlərini həyata keçirməsinə ciddi əngəl ola bilər. Buna görə də bank sisteminin zəifliyi spekulyantlat üçün milli valyutaya hücum siqnalı ola bilər.

Yuxarıdakı cədvəldən görsənir ki, milli maliyyə bazarında kapital qaçışı və real faiz dərəcələrinin artımı zamanı valyuta böhranından fərqli olaraq bank sektorunda maliyyə panikasının olması təhlükəsi artır.

Qısamüddətli faiz dərəcələrinin artımı bank sektorunun vəziyyətində xüsusilə kəskin şəkildə əks olunur ki, bu da onunla bağlıdır ki, belə artım fondlaşdıdmanın qiymətini artırır.

Ziddiyyət ondadır ki, bankların aktivinin böyük bir hissəsini uzunmüddətli kreditlər təşkil edir ki, bunlar da sabit faiz dərəcələri şəraitində verilib. Bu da banklara bazar konyukturunun dəyişməsinə tez reaksiya verməyə imkan vermir. Beləliklə qısamüddətli faiz dərəcələrin artımı likvidliyin ixtisarının və bank sektorunda sonrakı qeyri stabilliyinin əsas səbəbidir.

Bir çox müəlliflər kapitalın maliyyə liberallaşması nəticəsində inkişaf etməkdə olan bazarlara axını ilə kreditin həcminin ÜDM-a nisbətdə genişlənməsi arasında birbaşa əlaqənin olmasını qeyd edirlər.

Maliyyə böhranlarının ilkin indekatorları içərisində inflyasiya templərinin artımı, özəl sektorun kreditlərinin ÜDM-a nisbətdə artımı və ixrac bazarında şok, xarici kapitalın axını ola bilər.

Bank böhranı əmanətlərin sığortası problemləri ilə sıx bağlıdır: əgər sığorta ödənişi bank portfelinin tam riskliyini nəzərə almırsa, bu zaman sığortanın mövcudluğu gəlir əldə etmək məqsədilə banklara risk etməyə şərait yaradır. Bu problemdən ancaq hökümətin və Mərkəzi Bankın sərt nəzarət və idarəetmə fəaliyyəti nəticəsində yaxa qurtarmaq olar. Hərçənd ki, bank fəaliyətinin monitorinqi sistemi, xüsusilə də liberallaşdırma zamanında çətinliklərlə doludur. Belə hallarda bank böhranının inkişaf etməsi təhlükəsi olur.



Əmanətlərin sığortası ilə bank böhranları arasında əlaqənin analizinə nəzəri yanaşma kifayət qədər birmənalı deyil. Bir tərəfdən əmanətlərin sığorta sisteminin mövcudluğu yaranan böhranların mexanizminin ehtimalını azaldır. Digər tərəfdən bank böhranının inkişaf təhlükəsi artır. Belə ki, bankların idarəçiliyi daha riskli portfellər formalaşdırır.

Cədvəl 12

Valyuta və bank böhranları amillərinə ümumi baxış.



Böhranın amili




Təsir mexanizmi

Bank sistemi-

nin vəziy-

yətinə

təsiri

Valyuta bazarı-

nın vəziyyə-tinə təsiri

Ölkə üçün əsas idxal və ixrac bazarlarında qiymətlərin qeyri qənaət-bəxş dəyişməsi

Ixrac mallarının qiymətlərinin kəskin enməsi və ya idxalın qiymətinin artımı ölkə üçün valyuta gəlirlərinin itkisidir. İxracatçıların gəlirinin enməsi isə onla-ra xidmət edən bankların ssudalarında itkidir. Nəticədə bank gəlirinin azalması ilə nəticələnir.



+



+

Tədiyyə balan-sının cari he-sabının kəsiri

Cari hesabda kəsir investorlara siqnal-dır. Əsas səbəb idxalın ixracı üstələmə-sidir.

--

+

Beynəlxalq

bazarda boclanma ehtiyatlarının yüksək qiyməti

Inkişaf etmiş bazarlarda faiz dərəcələ-rinin artımı borcun yenidən maliyyələş-məsinin qiymətinin artımına səbəb olur və investorları qoyulmuş ehtiyatların gəlirini yenidən qiymətləndirməyə va-dar edir.


+


+,--

Xarici borcun ÜDM-a nisbət-də çox olması

Xarici borcun çoxluğu investorlar tərə-findən dövlətdə maliyyə qeyri stabilliyi amili kimi qəbul edilir

+,--

+,--

Borcun tərkibin-də qisamüddətli öhdəliklərin üstünlüyü

Qısamüddətli öhdəliklərin yüksək həc-mi xarici borcu ödəmək üçün ölkənin ehtiyatlarının çox olması istiqamətinin vacibliyini bildirir. Bu isə banklara lik-vidliyin saxlanması baxımından məhdudiyyətlər yaradır


+


+



Pul kütləsinin qızıl-valyuta ehtiyatları ilə zəif təhcizatı

M2 aqreqatına likvid resursların həcmi kimi baxmaq olar hansı ki, xarici valyutaya konvertə edilə bilər. Həm də valyuta-qızıl ehtiyatları aktiv likvidlərin örtülməsi üçün də nəzərdə tutulur ki, dövlətin qısa müddətli öhdəlikləri üçün sığortadır.



+



+


Yüksək faizli xərclər

Daxili borc üzrə ödəmələrin yüksəkliyi xarici ödəmələri ixtisar etməyə dəvləti vadar edir. Daxili öhdəliklər üzrə bank-ların gəlirinin artımı bir tərəfdən faiz dərəcələrinin artımına digər tərəfdən isə əldə edilmiş qiymətli kağızların ba-zar qiymətinin enməsinə gətirir.



+,--



+



Yoluxma effekti

Milli maliyyə bazarında böhranın ya-ranma səbəbini investorlar qonşu ölkə-lərdə baş verən böhranların səbəbi kimi görürülər. Yoluxma həm ticari həm də maliyyə kanalları ilə baş verir.


+,--


+

İstiqrazların qiymətinin dəyişməsi

Fond bazarlarında istiqrazların qiymət-nin enməsi investorlara itki gətirir, bu da onları öz ehtiyatlarını başqa bazarla-ra yerləşdirməyə vadar edir


+,--


+,--

Iqtisadi artımın ləngiməsi

Iqtisadi artım templərinin aşağı düşmə-si ölkənin və bank borclularının ödəmə qabiliyyətinin pisləşməsinə gətirir

+

+

İnflyasiya

Əgər dövlət inflyasiyanı ixtisar edirsə, bank sisteminə zərbə vurur

+

+

Dövlət büdcəsinin kəsiri

Dövlət borcunun ödənilməsinin vacib-liyi baxımından ehtiyatların bura isti-qamətlənməsi iqtisadi artımı ləngidir

+,--

+

Iqtisadiyyatın açıqlığı

Bu bir tərəfdən ölkənin xarici kapital əldə etmə imkanını artırır, digər tərəf-dən isə xarici şoklardan asılı edir.

+

+,--


Mili valyutanın real bahalanması

Real olaraq milli valyutanın yenidən qiymətlənməsi xalis ixracda ixtisara və devalvasiya gözlənməsinə yol açır ki bu da əmanətçilərin depozitləri geri çağırmasına gətirir.


+


+

+”yüksək təsiri “--”zəif təsir “+,--“ qarışıq siqnal

Mənbə: Şprinqel V.K. Principialnıe podxodı k sozdaniy sistemı ranney identifikacii finansovıx krizisov\\ sayt: www. bankclub.ru/ seminar-article.
Böhranların səbəbi həm daxili qeyri stabillik, həm də xarici şoklardır. Bank və valyuta böhranlarını işgüzar aktivliyin enməsi, ixracatın ixtisarı, həmçinin real faiz dərəcələrinin artımı və fond bazarlarının düşməsi mərhələləri qabaqlayır. Pul kütləsinin artım tempinin güclənməsi, lazımı qədər bank borclanmalarının toplanması hansı ki, qızıl valyuta ehtiyatları ilə möhkəmləndirilməmişdir ki, bunlar bunların hamısını ikiqat böhranların amillərinə aid etmək olar. Bundan əlavə böhran vəziyyətinin formalaşmasına xarici şoklar da kifayət qədər təsir edir ki, bunlara da ticarət şəraitinin pisləşməsi, dünya kapital bazarlarında faiz dərəcələrinin artımı və “yoluxma efekti” aiddir.

Məlum olduğu kimi, Mərkəzi Bankların bank tənzimlənməsi və nəzarəti sistemi çərçivəsində kommersiya banklarının fəaliyyətinin monitorinqi aşağıdakı kompleks məsələlərin həllinə yönəlmişdir:



  • Ölkənin iqtisadi inkişafının və kommersiya bankları sisteminin fəaliyyətinin əsas göstəricilərini əks etdirən informasiyanın toplanması;

  • Bank sisteminin dayanaqlıq göstəricilərinin təhlili və proqnozu, bank sisteminin sistemli risklərinin qiymətləndirilməsi;

  • Bankların etibarlılığını, bank sisteminin dayanaqlığını şərtləndirən müxtəlif amillərin təsir etmə dərəcəsinin aşkar edilməsi və qiymətləndirilməsi;

  • Bank sisteminin dövlət tənzimlənməsi çərçivəsində aparılan tədbirlərin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi.

Beləliklə, hal-hazırda Mərkəzi Banklar bank sektorunun dayanaqlığının müxtəlif monitorinq üsullarından istifadə edir. Bank fəaliyyətinin monitoriniqinin əsas istiqamətlərinin səmərəliliyinin daha da yüksəldilməsi və inkişaf etdirilməsi bank sisteminin maliyyə dayanaqlığının möhkəmləndirilməsinə xidmət edəcəkdir.

Bununla belə, hesab edirik ki, Mərkəzi Banklar:



  • Kommersiya bankları tərəfindən təqdim olunan maliyyə hesabatlarının mötəbərliyi üzərində nəzarəti gücləndirməli;

  • Auditor şirkətləri tərəfindən bank hesabatlarının yoxlanmasının gedişi üzərində nəzarəti gücləndirməli;

  • Rəhbərlərə və baş mühasiblərə, bankların uçot-əməliyyat işinin təşkilinə, daxili nəzarət sisteminə verilən tələbləri artırmalı;

  • ənənəvi əmsallar sisteminə bankların öz fəaliyyətində üzləşdikləri risklərin kompleks təhlilini əlavə etməlidir. Bu, bank fəaliyyətinin monitorinqinin bütün istiqamətlərinin inkişafına şərait yaradacaqdır;

  • kredit riskləri üzərində nəzarəti gücləndirmək məqsədilə mərkəzləşdirilmiş kredit informasiya sistemini - kredit informasiyası bürosunu yaratmalıdır.

Azərbaycan Mərkəzi Bankın tədqiqatı göstərir ki, qlobal böhran dövründə Azərbaycan bankları kifayət qədər maliyyə buferinə və risklərini absorbsiya etmək qabliyyətindədirlər. Burada Mərkəzi Bankın preventiv prudensial siyasəti mühüm rol oynamaqdadır.

FƏSIL III. MAKROIQTISADI ÇAĞIRIŞLARA UYĞUN OLARAQ MONETAR SIYASƏTI ÇƏRÇIVƏSININ TƏKMILLƏŞDIRILMƏSININ PRIORITET ISTIQAMƏTLƏRI
Yüklə 1,05 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   13




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə