1
IX
MÖVZU:
Duyğu hissi idrak prosesi kimi
PLAN:
1.
Duyğular haqqında anlayış. Reseptorlar və analizatorlar.
2.
Duyğuların təsnifatı.
3.
Diyğuların ümumi xassələri. Mütləq və fərqləndirmə həssaslığı.
Adaptasiya.
4.
Duyğuların inkişafı və sensor tərbiyənin aktual məsələləri.
ƏDƏBİYYAT
1.
Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. Psixologiya. B., “Çinar
-
çap”, 2002. səh 3
-35.
2.
Ümumi psixologiya. (A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə). B., “Maarif”, 1982.
səh 3
-27.
3.
Общая психология. (Под. ред. В.В. Богословского, А. Г.Королева,
А.А.Степанова) М., «Просвещение, 1981.
4.
Р.С.Немов. Психология. М., «Просвещение», 1990.
5.
E.İ.Şəfiyeva., M.Ə.Həmzəyev. Psixofiziologiya. B., “Səda”, 1998.
Təsəvvür edin ki, Siz turist gəzintisindəsiniz. Səhər tezdən göl
kənarındakı meşədə qurduğunuz çadırda oyanmışsınız. Günəş şüaları
çadırın üstünə düşür, quşalrın səsi gəlir, suyun şırıltısı eşidilir, müxtəlif
güllərin və otların xoş ətri gəlir. Bu təsirlər sizdə müxtəlif duyğular –
görmə,
eşitmə, temperatur, qorxu və s. kimi duyğular yaradır.
Duyğular canlı materiyanın ən mühüm ümumbioloji xüsusiyyətlərindən
biridir. O, orqanizmin mühitlə psixi əlaqələri əsasında meydana gəlir.
Duyğularda psixikanın idraki emosional və tənzimləyici funksiyaları üzvü
vəhdət halında birləşmiş və ya inteqrasiya olunmuşdur.
Insa
nın idrak fəıaliyyəti, yəni dərketmə prosesi duyğyulardan bəşlanır.
Duyğular hissi idrakın və ya hissi dərketmənin əsasını təşkil edən ən sadə
2
psixi idrak prosesidir. Onunn vasitəsilə əldə edilən ilkin qavrayış materialları
rasional (məntiqi) idraka ötürülür və obyektiv reallığın dərk edilməsinin
mühüm vasitəsi rolunda çıxış edir. Hissi idrak formaları olan duyğu, qavrayış
və təsəvvürlər məntiqi idrak forması olan təfəkkürə material verir. Əslində
İdrakın bu iki forması (hissi və rasional) bir
-biri il
ə o qədər dərindən
çulğalaşmışdır ki, onları bir
-
birindən şərti olaraq ayırmaq mümkündür.
Hissi idrak formaları insana maddi
-
real aləmin cism və hadisələrini
sensor səviyyədə dəörk etmək imkanı verir.
Hissi idrak formaları həm heyvanlarda, həm də insanlarda vardır.
Əmək fəaliyyəti, şüurun yaranması ilə idrakın yeni, məhz insana məxsus
oloan forması –
mücərrəd nəzəri təfəkkür forması meydana gəlmişdir.
Duyğuların əsas funksiyası ətraf aləmdə, eləcə də bədəndə baş verən
hadisələr barədə subyektə məlumat verməkdir. Odur ki, duyğuları məhz
subyektiv inikas forması adlandırırlar. Bütün idrak prosesinin əsasını duyğular
təşkil edir. O, orqanizmlə mühit arasında ilkin əlaqə formasıdır, varlığın ən
sadə, ən bəsit xassələri haqqında insana məlumat verirş
.
İşığın, səsin,
təzyiqin, istinin, soyuğun və s. əks etdirilməsi məhz duyğudur. Bu mənada
duyğular ətraf xarici aləm haqqında biliklərimizin ən ilkin və əsas mənbəyidir.
Beləliklə, psixologiyada duyğulara verilən təriflə tanış olar:
-
İndiki anda hiss üzvlərinə
təsir edən cism və hadisələrin ayrı
-
ayrı
xassə və keyfiyyətlərin insan beynində subyektiv inikası duyğu adlanır.
Duyğular həm xarici aləm hadisələri, həm də orqanizmin daxilində baş
verən proseslər barədə subyektə məlumat verir. Bunun sayəsində orqaniz
min
ətraf xarici aləmə bələdləşməsi mümükün olur.
Duyğunun fizioloji əsasını, mexanizmin, beyin, sinir sisteminin
mürəkkəb fəaliyyəti təşkil edir. Bu fəaliyyəti
analizator
adlandıran İ.P.Pavlov
bu sinir sistemi haqqında mürəkkəb və bitkin bir təlim yaratmışdır. Analizator
deyərkən Pavlov mürəkkəb sinir aparatını nəzərdə tuturdum ki, o da 3
hissədən ibarətdir:
3
1) Periferik (reseptor) hissə
-
qəbuledici hissə;
2) Ötürücü hissə;
3) Mərkəzi hissə (baş beyinin qabıq mərkəzi).
Analizatorların
periferik hiss
əsinə
bütün hiss orqanları (göz, qulaq,
burun, dil, dəri) və xüsusi reseptor analizatorları daxildir. Bu analizatorlar
bədən əzələlərində və daxili orqanlarda yerləşir.
Analizatorların periferik şöbəsi müəyyən fiziki enerji hasil edir və onu
sinir oyanma
sı şəklində yenidən hasil edir. Göz elektromaqnit dalğalarının,
qulaq hava dalğalarının təsirlərinə uyğunlaşır. Reseptorlarda ixtisaslaşma
getdiyi üçün onlar yalnız uyğun qıcığı qəbul edirlər. Daxili və xarici mühitdən
gələn qıcıqlar reseptorlar tərəfindən qəbul edilir. Normal şəraitdə qıcıqlar öz
təbiətinə görə
mexaniki
və kimyəvi ola bilər. Bunlara iy, isti, soyuq, səs, işıq
və s. aid edilə bilər.
Ötürücü şöbə sinir oyanmasını beynin uyğun mərkəzinə nəql edir.
Mərkəzi şöbə analizatorun ali hissəsidir. Duyğu məhz burada oyanır, təhlil
-
tərkib olunur.
Duyğuların növləri:
Qıcığın xarakterindən asılı olaraq duyğuların aşağıdakı
növlərini fərqləndirirlər.
1. Ekstrosep
tiv və ya xarici duyğular. Onların reseptorları bədənin
səthində yerləşir, xarici aləmdə
olan cism və hadisələrin xassələrini əks
etdirir. Görmə, eşitmə, iybilmə, dadbildə və dəri duyğuları bu qrupa
daxildir.
2.
İnteroseptiv və ya daxili duyğular.
Onların reseptorları bədənin daxili
orqanlarında, həmçinin bədənin toxumalarında yerləşir və daxi
li
üzvlərin vəziyyətini əks etdiri. Aclıq, toxluq, susuzluq duyğuları və s.
məhz interoseptiv duyğulara aiddir.
3.
Propruopeseptiv duyğular.
Onların reseptorları oynaq və əzələlərdə
yerləşir. Bədənimizin hərəkəti və vəziyyəti haqqında məlumat verir.
4
Hərəkət və müvazinət duyğularını p
ropruopeseptiv
duyğulara misal
göstərmək olar.
Xarici duyğulara
aid edilən görmə duyğuları
xarici aləm haqqında çox
zəngin informasiya gətirir. Müəyyən edilmişdir ki, ətraf aləmdən insan beyninə
daxil olan
informasiyaların 80
-90%-
i məhz görmə analizatoru vasitəsilə
verilir. İş əməliyyatlarının 80%
-
dən çoxu görmə nəzarəti altında həyata
keçirilir.
Görmə duyğusu sayəsində biz cismlərin forma və rəngini, ölçüsünü,
həcmini, məsafəsini dərk edirik. Onlar insanın məkanda bələdləşməsini təmin
edir, hərəkətlərini tənzim etməyə imkan verir. Oxumaq vasitəsilə bəşər
təcrübəsinə yiyələnmək də görmə sayəsində mümkündür.
İşıq gözün torlu qişasında kolbacıqlara və çöpcüklərə təsir edir. Orada
əmələ gələn qıcıqlanma ənsə payındakı görmə mərkəzinə nəql edilir. Görmə
analizatorunun bu 3 hissədən biri zədələnərsə, görmə duyğusu əmələ
gəlməz. Məsələn, kolbacıqlar zədələnərsə, xromatik rənglər fərqləndirilmir,
hər şey ağ, qara və boz rəngdə görünür; Çöpcüklər zədələnərsə, “qarov”
xəstəliyi və ya “toyuq korluğu” yaranır, insan qaranlıqda heç bir şey görmür.
Görmə analizatorunun beyin (mərkəzi) nahiyəsi zədələndikdə isə insanda
ümumək korluq yaranır.
Eşitmə analizatorları:
bu analizatorlar üçün
qıcıqlandırıcı rolunu səs
dalğaları
təşkilm edir. İnsanın eşitmə orqanı saniyədə 16.000
-
dən 20.000
hersədək dalğa uzunluğu ilə yayılan səsləri (dalğaları) qəbul etməyə
uyğunlaşmışdır. Qulaq saniyədə 1000 san/ tezliyə malik dalğalara daha yaxşı
uyğunlaşmışdır.
Eşitmə duyğuları səsin hündürlüyünü, gurluğunu və tembrini əks etdirir.
Bütün eşitmə duyğuları nitqi, musiqi səslərinim və səs
-
küyləri əks etdirir.
Onların da hüdudu var. Belə ki, çox səs
-
küy sinir sistemini pozur, insanda
əsəbilik yaradır.
5
Duyğular yalnız analizatorlara görə deyil,
həm də məzmunca da
fərqlənir. (dadbilmə, iybilmə, cinsi, aclıq, toxluq, susuzluq, hərəkət duyğusu, iy
və s.). Məsələn, orqanizmdə ağrı duyğuları olmasaydı, biz qıcıqları, təhlükəli
və ya faydalı olmasını fərqləndirə bilməzdik. Deməli, insanın duyğu
analiz
atorları sanki qıcığın müəyyən kəmiyyətinə (aşağı və yuxarı həddinə),
uyğunlaşır. Məsələn, biz uzaq ulduzlardan gələn işığı, dəriyə qonan tozları
hiss etmirik. Çünki, hər cür qıcıq duyğu əmələ gətirmir. Duyğunun əmələ
gəlməsi ünün qıcıq müəyyən kəmiyyətə malik olmalıdır.
Qıcığın ən zəif duyğu əmələ gətirə bilən ən kiçik kəmiyyəti duyğunun
mütləq həddi adlanır. Bu kəmiyyətdən aşağı olan qıcıqlar duyğu əmələ
gətirə bilmir.
Ən zəif qıcığı duyma qabiliyyəti
m
ütləq həssaslıq
adlanır. Mütləq
həssaslıqla, duyğunun aşağı mütləq həddi tərs mütənasibdir.
E=
p
1
; Burada
“E” –
mütləq həssaslıq, “P”
-
isə mütləq hədd kəmiyyətini bildirir.
Duyğunun aşağı mütləq həddi olduğu kimi yuxari mütləq həddi də
vardır. Məsələn, insan qulağı 20000 hersədək səslə
ri duya bilir. Ondan
yuxarını qəbul etmir.
Eynicinsli qıcıqlar arasındakı ən az fərqi duyma qabiliyyətinə
fərqləndirmə həssaslığı
deyilir. Məsələn, xalça toxuyan qızlarda rəng
çalarlarına həssaslıq adi adamlarda olduğundan onlarca dəfə artıq olur.
Dadbil
mə duyğuları:
Quru dil üzərinə qoyulmuş quru qənd heç bir duyğu yaratmır. Dil 4 cür
kəmiyyəti müəyyən etməyə qadirdir. Şirin, turş, duzlu, acı.
İybilmə duyğuları: Burun boşluğunda yerləşən iybilmə hüceyrələri
iybilmə orqanıdır. İnsanda iybilmə duyğuları o qədər də əhəmiyyətli deyil.
Dəri duyğyuları:
(taktil-
toxuma və temperatur duyğuları). Toxuma
həssaslığı barmaqların və dilin ucunda çoxdur. Bədənin paltarla örtülməyən
açıq hissələri temperatur duyğularına az həssasdır. Dəri duyğularının xüsusi
növü ki
mi ehtizaz
duyğuları fərqlənir.
6
Kor-
karlar çox həssasdır. Bələdləşmə üçün zəruridir. Musiqi, divarın,
qapının döyülməsini, küçədə yaxınlaşan nəqliyyatı hiss edirlər.
Insanda duyğuların (daxili) xüsusi qrupu kimi üzvü duyğuların
da
rolunu qeyd etmək olar. Aclıq, susuzluq və s. Bu reseptorlar mədədə
divarlarda yerləşir.
Başın vəziyyəti haqqında insanda hissiyat yaradan duyğular
müvazinət duyğularıdır.
Bu duyğunun aparatı –
vestibulyar aparat daxili
qulaqda yerləşir. Təyyarəçi və kosmonavt üçün mühümdür.
Ağrı duyğuları
(ağrı nöqtələri) əzələlərdə və daxili orqanlarda yerləşir.
Xarici mexanii təsirlər və daxili xəstəliklər bu duyğuların mənbəyidir. Güclü
işıq, səs, soyuq, isti, iy və s. bu duyğuları yaradır.
Adaptasiya
–
Qıcıqlandırıcının təsirindən asılı olaraq hiss üzvlərinin
həssaslığının dəyişməsidir.
Adaptasiyanın 3 növü var:
1.
Qıcığın fasiləsiz təsirindən duyğu sönür
(neqativ);
2.
Duyğuların kütləşməsi (nüqativ);
3.
Zəif qıcığın təsiri ilə həssaslığın artması (neqativ oyanma).
Duyğuların patalogiyası.
Göynəmə, dartılma, təzyiq, sancma,
soyuqluq. Bunlara senestopatiyalar
deyilir.
Hipersteziya
–
qıcıqların güclü qavranılması. (adi lampa işığı, projektor,
səslər gurultu kimi qavranılır).
Hiposteziya
–
qıcığın zəif qavranılması.
Şəxsiyyətin fərdiyyətini əks etdirən mühüm xüsusiyyətlərdən biri
şəxsiyyətin sensor təşkili
adlanır. Bu anlayış şəxsiyyətin həssaslığının
ayrı
-
ayrı sistemlərinin inkişaf səviyyəsini və onların bir kompleksdə
birləşməsi üsullarını nəzərdə tutur.
Canlılar arasında həssaslıq
anadangəlmə bir modal əlamətdə özünü
əks etdirir. Məsələn, qartallarda görmə, itlərdə isə iybilmə həssaslığı daha
7
yüksək inkişaf etmişdir. İnsanda sensor xüsusiyyətlər həyatlın gedişində
tədricən formalaşır. Psixoloqların qeyd etdiyi kimi, sensor inkişaf
şəxsiyyətin
uzunmüddətli həyat yolunun nəticəsidir. Deməli, buradan belə bir nəticə çıxır
ki, həssaslıq şəxsiyyətin potensial xüsusiyyətidir. Onun əsasında orqanizmin
anatomik-
fizioloji xüsusiyyətləri kimi özünü göstərən təbii imkanlar durur.
M
əsələn, elə məşhur adamlar vardir ki, onlar lap uşaqlıqdan musiqi
sahəsində yüksək eşitmə həssaslığı ilə fərqlənmişlər.
Dostları ilə paylaş: |