GİRİŞ
Müasir
bazar
iqtisadiyyatında
“Maliyyə-kredit”
mövzularına aid aktual problemlərin araşdırılması və təhlilinə
həsr olunan kitablar iqtisadi ədəbiyyatımızın zənginləşməsi
prosesinə müsbət təsir göstərir və həmçinin, geniş oxucu
auditoriyası üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Pul, kredit, banklar, qiymətli kağızlar və valyuta
mövzuları gündəlik həyatda ictimaiyyət tərəfindən, xüsusilə
də kütləvi informasiya vasitələrində ən çox müzakirə və şərh
edilən, eyni zamanda mübahisə doğuran məsələlərdən biridir.
Əmanət və kreditlərə tətbiq edilən faiz dərəcələri və ya
valyuta məzənnəsindəki dəyişikliklər istər şirkətlərin, istərsə
də sahibkarların maliyyə-investisiya qərarlarına təsir edən
məsələlərdir.
“Pul, kredit, banklar, qiymətli kağızlar və valyuta”
kitabında suallara dolğun və aydın formada cavablar
verilmişdir.
Kitab V bölmədən ibarətdir.
“Pul” adlanan I bölmədə pulun funksiyaları, pulun
tədavül sürətinə təsir edən amillər, pulun təklif və tələbi, pul
multiplikatoru, pul bazası və kütləsi, pul siyasətinə aid
suallara dolğun və dəqiq cavablar hazırlanmışdır.
II
bölmədə kredit, fınans alətləri və investisiya
mövzularını əhatə edən suallara ətraflı cavab hazırlanmışdır.
III
bölmə isə bank işi mövzusuna həsr edilmişdir. Bu
bölmədə 26 mart 2004-cü il “Banklar haqqında” və
10 dekabr 2004-cü il tarixlərində qəbul edilmiş “Milli Bank»
haqqında qanunlar öz əksini tapmışdır.
Bu bölmədə bəzi suallara yeni qəbul edilmiş “Banklar
haqqında” qanun çərçivəsində cavab verilmişdir.
IV
bölmə qiymətli kağızlar bazarı mövzularına aİd olan
suallara verilən cavablan əhatə edir.
V
bölmədə isə “Valyuta” mövzulanna aid suallara qısa
və aydın formada cavablar hazırlanmışdır,
Ümumiyyətlə, kitab öz yeniliyi, nəzəri və təcrübi
əhəmiyyəti ilə seçilir.
I
BÖLMƏ
PUL
1.1.
tLK KAĞIZ PULUN ORTAYA ÇIXMA
SƏBƏBLƏRİ
İqtisadi həyatda pulun istifadəsinə ilk bankların
quruluşundan sonra başlanmışdır. Bəs, o zamanadək, pul
olmayan yerdə necə bank qurula bilər və ya kredİt
əməliyyatları apanla bilərdi?
İnsanlar o vaxtdan bəri sərvətlərini güvəndikləri yerlərdə
saxlamaq ehtiyacı hiss etmişdilər. İlk çağlarda din qorxusu
son dərəcə təsirli idi. Tanrıları aldatmaq və ya fırıldaqçılıq
etmək kimsənin ağlından keçmirdi. Ən böyük sərvət və gücə
sahib olan iqtidarlar belə, göylərin qəzəbindən çəkinər və din
qurumlarına toxunmazdılar. Bu səbəblə də, mallarını oğru,
düşmən və hökmdarlardan qorumaq istəyənlər də sərvətlərini
rahiblərə rahatlıqla əmanət edərdilər.
Rahiblərin əmanətinə buraxılan əşyalar - tarla, heyvan,
kənd təsərrüfatı alətləri, dəyərli daş və metal-əşya
xüsusiyyətində idi.
Rahiblər bu dəyərli əşyaların hesablarını aparar və istəyə
uyğun sahiblərinə qaytarardılar.
Deyə bilərik ki, ilk banklar tanrı evləri və ilk bankçılar
da rahiblər idi.
Rahiblərə qoyulan əmanət tanrı evlərinin yeganə gəlir
mənbəyi deyildi. Tanrıların sevgi və məhəbbətini qazanmaq
məqsədilə təklif edilən hədiyyələr çox böyük miqdarlara
çatırdı.
Hərb döyüşü, kralların müharibədən əldə etdiyi
qənimətlərdən də «Tann evlərinə» pay olaraq verilirdi.
5
işləri yaxşı gedənlər şükran borclarını “tanrı evlərinə”
bağışlar, günaha girənlər isə səhvlərinin bağışlanması istəyi
ilə «tanrı evlərinə» hədiyyələr gətirərdilər. Beləliklə, «Tanrı
evlərindəw böyük sərvətlər toplanırdı.
Ümumiyyətlə, banklann meydana gəlməsi, tarixin böyük
iqtisadi inqilablarmdandır. Kredit işləri də, dövlətin
iqtisadiyyata ilk müdaxilə formalarından biridir.
İlk çağda, ticarət fəaliyyətinin olduqca inkişaf etməsinə
baxmayaraq, mübadilədə yüzlərlə puldan istifadə edilmişdir.
Mübadilələr, puldan istifadə edilməyən sistemdə yalnız
barter yolu ilə həyata keçirilirdi. Barter alış-verişdə bir mal
dəyərinin başqa mal ilə ödənilməsidir. Barter sistemi, ilk
vaxtlar alış - veriş edənlərin aldıqları və satdıqları malı lazımi
kimi dəyərləndirmələrinə imkan verəcək bir dəyər ölçüsünə
əsaslanmadan aparılmışdır.
İqtisadi inkişaf dəyər Ölçüsü və mübadilə olaraq istifadə
ediləcək mallar arasında seçim aparılmasını məcburi etmişdir.
Mübadilə vasitəsini uzun müddət saxlamaq üçün
pozulmaz bir maddə və daşınması yüngül olan əşya lazıın idi.
Mübadilə vasitəsinin hər kəs tərəfindən qəbul edilməsi və
istənməsi isə, az-çox nadir bir maddə olmasına bağlı idi.
Qiymətli metallar başlanğıcda, külçə-qırıntı halında
tədavül edilmişdir. Bunların təmsil etdikləri satınalma gücü,
əsrlərlə peculna və ya sesterse kimi alışılmış köhnə dəyər
ölçülərinə görə hesablanmışdır. Hesab pulu, metal sikkələr və
banknot
tədavülünə
ahşdıqdan
sonra
da
ortadan
qalxmamışdır. Orta əsrlərdə hesab vahidi olaraq istifadə
edilmişdir.
Dəyərli metallann Ödəmə vasitəsi olaraq istifadəsi
bankların fəaliyyətinə də təsirsiz qalmamışdır. İstər «Tanrı
evləri», istərsə də dünyəvi banklar saxladıqları və ya borc
verdikləri dəyərlər üçün qiymətli metallara üstünlük
vermişdilər.
Tarixçilər
ilk
puUann
Çində
buraxılmasını
müəyyənləşdirmişdilər. Çində bilinən ən qədim ödəmə
alətləri bıçaq kimi şeylərdi.
Mal səbəti və dolayısı ilə pulun dəyərindəki dəyişmələr,
adətən, ümumi qiymət indeksi ilə ölçülür. Bu indeksin
dəyişməməsi, yəni qiymət sabitliyi, pul dəyərinin də
dəyişməməsi deməkdir. Adətən qiymət indeksi yüksələndə
zaman pul həcmini daraltmaq, düşəndə isə pul həcmini
genişləndirmək labüddür.
1.2.
PULUN KLASSİK
FUNKSİYALARI
Pul, bər kəs tərəfindən Ödəmələrdə qəbul edilən
Qmu- mi mübadilə vasitəsidir.
İnsanlar arasında iş bölümü və ixtisaslaşmanın
inkişafında mübadilə yalnız pulun yardımı ilə mümkündür. İş
bölümü və ixtisaslaşmanın olduğu bir cəmiyyətdə mübadilə
məcburiyyəti ortaya çıxır.
Ancaq pulun inkişafı bununla da dayanmadı. İş
bölümünün və ticarətin inkişafı kredit yolu ilə ödəmə mctod-
larmm tətbiqinə səbəb oldu.
Hal-hazırda Anqlo-Sakson ölkələrində ödəmələrin
böyük bir hissəsi bank krediti və əmanətə əsaslanan çeklə
həyata keçirilir.
Ümumiyyətlə, pul - hər kəs tərəfindən ödəmələrdə qəbul
edilən ümumi bir mübadilə vasitəsidir.
Dostları ilə paylaş: |