Inson faoliyati tushunchasi. Ruhiy faoliyat

Reja:

1. 
   Inson faoliyati tushunchasi.
   
2. 
   Ruhiy faoliyat.
   
3. 
   Ijtimoiy ong tushunchasi.
   
4. 
   Badiiy adabiyotning ijtimoiy ong shakllari orasidagi o`rni va o`ziga xosligi.
   
5. 
   Badiiy adabiyotning jamiyat hayotidagi o`rni va vazifalari.
   

Badiiy adabiyotning ikkiyoqlama mohiyati, uning bir tarafdan san`at hodisasi, ikkinchi tomondan ijtimoiy ong shakllaridan biri ekanligini aytib o`tdik. Endi nima uchun badiiy adabiyot ijtimoiy ong sohasiga mansub deyilishi, uning ijtimoiy ong shakli sifatidagi o`ziga xosligini ko`rib chiqish darkor.
Taniqli rus adabiyotshunosi A.Potebnya badiiy adabiyot haqidagi ma`ruzalarini "eng umumiy tushuncha — inson faoliyati" degan so`zlar bilan boshlagan edi. Bu bejiz emas, albatta. Zero, inson tomonidan yaratilgan narsalarning bari - faoliyat mahsuli, demak, birinchi galda "faoliyat" tushunchasiga to`xtalishimiz zarur bo`ladi. Inson faoliyati juda keng va serqirra bo`lib, quyida uning eng muhimlariga to`xtalib o`tamiz.
Mavjud jonzotlar ichida qadim ajdodlarimizgina tabiatda tayyor holda mavjud narsalarning, shart–sharoitlarning o`zi bilangina qanoatlanib yashamadilar. Jonivorlardan farqli o`laroq, ular tabiatni, mavjud narsalarni o`z talab–ehtiyojlariga muvofiq o`zgartirib yashadilar, zero, ular tirik qolish va naslni davom ettirish uchun shunga majbur ham edilar. Insonning yashash uchun tabiatni o`zgartirish jarayoni "mehnat" (amaliy faoliyat) deb nomlanadi. Inson azaldan o`zining amaliy faoliyatida tabiatni, atrof muhitni o`zgartirib keladi — o`ziga yashash uchun sharoit yaratadi, tirikchilik uchun oziq topadi. Tabiatni o`zgartirish jarayonida o`zgartiruvchi(inson)ning o`zi ham o`zgarib boradi, chunki amaliy faoliyat davomida u tajriba orttirib, atrof–muhitni tobora chuqurroq bilib boradi: insonning borliq haqidagi tasavvurlari boyib, ongi rivojlanib boradi. O`z navbatida, borliq haqidagi tasavvur va bilimlarning boyishi amaliy faoliyatning samaraliroq bo`lishiga xizmat qilgan. YA`ni, o`sha paytlardayoq inson faoliyati ikkiga — amaliy(mehnat) va nazariy(ruhiy) faoliyat turlariga ajrala borgan. Aslida bu ikki faoliyat turi bir-biriga bog`liq va har qanday insonda ular baqamti (faqat nisbati turlicha) kechadi. Biroq kishilik jamiyati taraqqiyoti davomida, mehnatning bo`linishi natijasida hozirgi zamon kishisi haqida, uning faoliyati haqida gapirganda biz ko`pincha "jismoniy mehnat" va "aqliy mehnat" degan faoliyat turlarini ajratamiz. Holbuki, bu o`rinda "ruhiy faoliyat" atamasining ishlatilgani ma`qul, chunki "aqliy mehnat" deb ataganimiz ruhiy faoliyatning bir qirrasi, xolos.
Haqiqatda ruhiy faoliyatning o`zi "aqliy" va "hissiy" qirralarga ega bo`lib, bu ikkisi tanganing ikki tomonidek, har vaqt bir–birini taqozo etadi. Zero, inson dunyoni bilishga intilarkan unga(konkret narsa-hodisaga) muayyan hissiy munosabatda bo`ladi, o`z navbatida dunyo uning hislariga ta`sir qiladi. Ikkinchi tomondan, ijtimoiy mahluq sifatida inson muloqot ehtiyojini, o`z hislarini ifodalash ehtiyojini tuyadi. YA`ni, bu ehtiyoj ahamiyati jihatidan yashash va nasl qoldirish uchun tabiatni o`zgartirish ehtiyojidan aslo kam bo`lmagan tabiiy ehtiyojdir. Inson o`zining tabiat bilan munosabatlari natijasi o`laroq yuzaga kelgan eng ibtidoiy hislari(qo`rquv, sevinch)ni ham, jinsdoshlari bilan munosabati natijasida tug`ilgan hislarini ham ifodalashga intilgan. Ibtidoiy odamning g`orga chizgan suratlarida, ritual marosimlarida ayni shu narsa ko`zga tashlanadi. Insonning hissiy faoliyati, tabiiyki, aqliy faoliyatga turtki bergani, o`sha hislarni anglashga, oxir–oqibat o`zini anglashga yo`naltirgani ham bejiz emas. YA`ni, ruhiy faoliyatning predmeti ikkiga ajralmoqda: inson, bir tarafdan, o`zidan tashqaridagi olamni o`rganishga, ikkinchi tarafdan, o`zidagi "olam"ni anglashga intila boradi. Demak, ruhiy faoliyat tashqariga va ichkariga yo`naltirilgan bo`lishi mumkin ekan. Shu o`rinda amaliy va ruhiy faoliyat orasidagi eng muhim farqqa diqqat qilish lozim. Amaliy faoliyat voqelikdagi predmetni real o`zgartirishi bilan xarakterlanadi. YA`ni, amaliy faoliyat jarayonida faoliyat yo`naltirilgan narsa o`zgarishga uchraydi. Ruhiy faoliyat davomida esa o`zgarish faqat ongda, tasavvurdagina yuz beradi. Agar shu xil o`zgartirish bo`lmaganida edi, ruhiy faoliyatni "faoliyat" deb atashlik mumkin bo`lmagan bo`lur edi.
Badiiy adabiyot — insonning ruhiy faoliyati mahsuli. Badiiy adabiyotni ruhiy faoliyat turlaridan biri deb atashga imkon beradigan narsa shuki, ijodkor o`zining "faoliyati" yo`naltirilgan predmetni (keng ma`noda borliqni) o`z ongida o`zgartiradi va badiiy obrazda aks ettiradi. Demak, "adabiyot dunyoni o`zgartiradi", degan gapni aynan tushunishimiz xato bo`ladi. Zero, adabiyot real voqelikni bevosita emas, bilvosita — dunyoni o`zgartiruvchini, INSONni o`zgartirish orqali amalga oshiradi.
Yuqorida aytilganidek, ruhiy faoliyatning o`zi "aqliy" va "hissiy" qirralariga ega bo`lib, bu ikkisi har vaqt bir–birini taqozo etadi. Insonning borliq bilan munosabatini o`zaro aloqa sifatida tushunish to`g`riroq bo`ladi. Chunki borliqni bilish jarayonida inson unga muayyan hissiy munosabatda bo`ladi va, o`z navbatida, borliq ham uning hislariga ta`sir qiladi. Shuningdek, konkret masalani aqlan idrok etishga ojiz kishi uni hissiy idrok etishi mumkin, zero, inson ongidagi milliardlab hujayralarda asrlardan buyon to`planib kelayotgan informatsiya, qadim ajdodlarga xos bo`lgan va hozir go`yo konservatsiyalangan ruhiy imkoniyatlar yashaydi. Badiiy ijod jarayonida ong faoliyati nechog`li muhim bo`lsa, ongning ost qatlamida konservatsiyalangan holda yashovchi ruhiy imkoniyatlarning (podsoznatelnoye) ishtiroki ham ulkandir. Xuddi shu narsaga ulug` shoirimiz Cho`lpon o`n yetti yoshligidayoq e`tibor qilgan edi: "... muhit bo`shlig`inda bo`lgan qat`iy to`lqunning bir–biriga birlashmagidan har odamga har xil shodlik va yo ko`b achchiq ta`sir etmagindan odamning ko`nglida o`zi bilmasdan o`rnashub qolg`on va har vaqt, umrining oxiriga qadar saqlanaturg`on qayg`ulanmak va yo ko`krak kerib ko`b dam olurday oh urmaklar — hammasi ko`ngulda har xil rangda, har xil kayfiyatda to`lub yotqon adabiyot xosasindan sanalur". Cho`lpon "ko`ngul" deb atayotgan narsa aslida ong osti qatlamlari(podsoznatelnoye)dan boshqa narsa emas. Yosh shoirning talqinicha, insonni umr bo`yi bezovta qiladigan va adabiyotning «xosa»si sanaladigan narsalar uning o`ziga sezilmagan holda ko`nglida o`rinlashib qoladi. Tuyqus xayolimizga kelib qolgan fikr, xulosani biz g`aybdan deb o`ylashimiz mumkin. Aslida esa u qachondir nimaningdir ta`sirida tug`ilgan va ongimizning olis burchaklarida mudroq holda yashab kelgan, endilikda, muayyan bir vaziyatda anglangan o`z fikrimiz, o`z xulosamizdir. Ijod jarayonini, ijod onlarida san`atkorning o`zi kutmagan kashfiyotlarga duch kelishini yoki o`zi qilgan kashfiyotni anglayolmay qolishini tush ko`rishga mengzash mumkin. Inson tushida o`zini kutayotgan narsani oldindan ko`rishi mumkin, ko`pincha bu narsalar ramzlar tarzida ko`rinadi, ularning mag`zini chaqishga urinamiz. Holbuki, o`sha ramzlarning hosil bo`lishiga asos bo`lgan voqealar ishtirokchisi bo`lganmiz, o`y–fikrlarni ongdan, his–kechinmalarni qalbdan o`tkarganmiz. Endi esa, uxlagan chog`imizda ong ostki qatlami ishlagan, harakatga kelgan.
Inson — ijtimoiy mahluq deganlari bejiz emas. Zero, inson sifatida shakllanish uchun odamdan tug`ilgan bo`lishning o`zi kifoya emas. Inson dunyoga keltirgani holda insonlardan ayro yashagan odam inson sifatida shakllana olmaydi. Bunga hayotda ancha-muncha misollar bor. Shunga ko`ra, bizning ongimizdagi bilim va tasavvurlarning aksari vorisiy xarakterga ega. YA`ni, bugungi kun chaqalog`ining ongida mavjud imkoniyatlar olis ajdodlar ongida mavjud imkoniyatlardan chandon balanddir, zero, unda asrlar davomida to`plangan informatsiya kodlangan holda mavjuddir. Bundan ko`rinadiki, shakllanish jihatidan ong ijtimoiy xarakterga ega, bizda mavjud bilimlar va tasavvurlar o`z ongimizning, miyamizninggina faoliyati bilan bog`liq emas.
Ijtimoiy ong deganda kishilik jamiyati taraqqiyotining muayyan bosqichida o`sha jamiyat a`zolarining ongida mavjud bo`lgan borliq (olam, odam, jamiyat) haqidagi bilimlar, tasavvurlarning jami tushuniladi. Ijtimoiy ong bevosita jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, ma`rifiy taraqqiy darajasi bilan bog`liq bo`ladi. Aytaylik, ibtidoiy jamiyat kishisi bilan hozirgi zamon kishilari ongidagi olam va odam haqidagi bilimlar orasidagi farq yer bilan osmoncha.
Ijtimoiy ongni, ya`ni, dunyo haqidagi bilim va tasavvurlarni hosil qilish, boyitishga xizmat qiluvchi sohalarning bari ijtimoiy ong shakllari deb yuritiladi. Din, ilm-fan, san`at, badiiy adabiyot, axloq, huquq, siyosat, — bular bari ijtimoiy ong shakllari sanaladi. Kishilik jamiyati taraqqiyotining ma`lum bir bosqichida bu sohalarning qaysidir bittasi yetakchi mavqega ega bo`lishi, keyin yetakchiik boshqasiga o`tishi mumkin. Masalan, kishilik jamiyatining tongida insonlarning tabiat hodisalarini anglashga intilishi natijasida yuzaga kelgan miflar yetakchi mavqega ega edi (aniqrog`i, miflar u davrda ijtimoiy ongning asosiy shakli edi). Dunyoning, inson va boshqa jonzotlarning paydo bo`lishi, hayot va o`lim sirlari, tabiat hodisalarining sodir bo`lishi kabi inson bilishga qiziqqan masalalar miflarda o`z ifodasini topgan. Albatta, miflar qadim ajdodlarimizning bu masalalar mohiyatiga yetmaganini ko`rsatadi, biroq miflarda ularning olam va odam haqidagi bilimlari — ijtimoiy ongi akslangani ham ayon haqiqatdir. Keyinroq, antik jamiyatda falsafaning yetakchiligi kuzatilsa, o`rta asrlarga kelib ijtimoiy ong shakllari orasida din yetakchi mavqe egalladi. Zero, o`rta asrlarda olam va odam mohiyati diniy ta`limotlar asosida tushunildi va tushuntirildi. Insonning dunyo haqidagi bilimlarining chuqurlashuvi XYIII asrga kelib fanning yetakchiligini ta`minladi, endi ilmiy bilishning ahamiyati ortdi.
Ijtimoiy ong shakllarining keyingi davrlardagi, xususan, hozirgi holatiga nazar solsak, unda turlichalikka duch kelamiz. Zero, hozirda ularning bari parallel holda (umuman insoniyat miqyosida olsak, taraqqiyot darajasining turlichaligi bois mifologik tafakkurdan tortib to yuksak ilmiy bilishgacha) mavjud. Albatta, biz bu o`rinda insoniyatning ilg`orini, rivojlangan jamiyatlarni nazarga olishimiz to`g`riroq bo`ladi. Bu holda bilish jarayonida ijtimoiy ong shakllaridan bir qanchasi ishtirok etayotganiyu har birining o`z sohasi (fan, san`at, siyosat, huquq) borligiga amin bo`lamiz.
Ijtimoiy ong shakllari orasida badiiy adabiyot va san`at borliqni badiiy obrazlar vositasida idrok etishi bilan farqlanadi. Xususan, badiiy adabiyot so`z vositasida ish ko`radi. So`z esa universal bilish va ifodalash vositasi sanaladi. So`z vositasida ish ko`rgani uchun ham badiiy adabiyotning badiiy bilish imkoniyatlari anchayin keng: u hayotdagi turli muammolarni, uning turli jihatlarini badiiy tadqiq etish imkoniga ega.
Badiiy adabiyotning jamiyat hayotidagi o`rnini tasavvur qilish uchun u bajarayotgan ijtimoiy funksiyalar(vazifalar) nimalardan iborat ekanligini ko`rib chiqish lozim. Badiiy adabiyotning eng muhim vazifasi shuki, u insonni komillikka yetaklaydi, jamiyatni mukammallashtirishga xizmat qiladi. Yuqorida "badiiy adabiyot dunyoni o`zgartiradi" degan fikr xususida to`xtalgan edik. Darhaqiqat, badiiy adabiyot inson(demakki, jamiyatni)ni o`zgartirish orqali dunyoni o`zgartiradi. Negaki, badiiy adabiyot real voqelikni aks ettiribgina qo`ymaydi, u ideal asosida fikrlaydi, voqelikni ideal asosida qayta yaratadi, chinakam san`at asaridagi badiiy hukm idealdan kelib chiqqan holda chiqariladi. Ideal esa, ma`lumki, o`zida mukammal inson, mukammal jamiyat haqidagi tasavvurlarni, orzu-intilishlarni mujassam etadi. Ijodkor sog`ingan ideal badiiy asar orqali o`quvchiga, o`quvchilarga ko`chadi va, bilingki, ideal sog`inchini o`ziga yuqtirgan o`quvchi endi o`zgargan insondir. Inson(insonlar)dagi o`zgarish esa, tabiiyki, jamiyatdagi o`zgarishlarning asosidir. Demak, badiiy adabiyotning eng muhim vazifalaridan biri jamiyatni ideal asosida qayta qurishdan iborat ekan.
Mutaxassislar san`at, xususan, badiiy adabiyot haqida so`z borganda ularning polifunksionalligi, ya`ni, ko`p vazifalarni bajarishini ta`kidlaydilar. Quyida biz badiiy adabiyotning ijtimoiy hayotda bajaruvchi vazifalari xususida qisqacha to`xtalib o`tamiz.
Bilish (evristik) funksiyasi. Badiiy adabiyot borliqni badiiy bilish orqali bizning olam, odam va jamiyat haqidagi bilim va tasavvurlarimizni boyitadi. «Adabiyot — hayot darsligi», degan gap faqat chiroyli ta`rifgina emas, uning zamirida katta haqiqat yotadi. Zero, badiiy asarlar mutolaasi davomida biz inson qalbining chuqur puchmoqlariga kirib boramiz, uning turfa fe`l-atvori bilan tanishamiz, insonlar orasidagi murakkab munosabatlarni kuzatamiz, ularning tublik sabablarini his qilamiz. Badiiy adabiyot orqali o`quvchi o`zga insonlar tajribasi bilan o`rtoqlashadi, buning natijasi o`laroq u hayotga, insonlarga o`zgacharoq yondasha boshlaydi, chuqurroq tafakkur qiladi, fikrlash doirasi kengayadi. Bu esa, agar inson umrining qisqaligi, uning umri davomida bevosita ko`rish va his qilish imkoniyatining cheklangani e`tiborga olinsa, juda katta ahamiyatga molikdir. Zero, badiiy asarni o`qish davomida o`quvchi asar voqeligida yashaydi, asar qahramonlarining o`ylarini ongdan, hislarini qalbdan kechiradi. Ehtimolki u o`z hayoti davomida o`sha tasavvurdagi olamda ko`rgandek taqdirlarga duch kelmas, unda tasvirlangandek holatlarga tushmas... — lekin boshqa olamda, boshqa odamlar orasida yashagani, ular ko`rganni ko`rgani, bilganni bilgani, his qilganni his etgani qolaveradi. YA`ni, badiiy adabiyot bamisoli hayot ichidagi yana bir hayot, inson qisqa umri davomida ko`proq ko`rishi, his qilishi, anglashi uchun berilgan qo`shimcha imkoniyat, aytish mumkinki, qo`shimcha «umr»dir.