Innovatsiyalar vazirligi
Yüklə 155,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Menthaea L
turkumiga oid turlarni va Brasenia Schreberi J.F Omel, Sophora Japonica L, Orthosiphon Stamineus Benth, Solanum Saciniatum Al, Rhaponticum, carthamoides (Willd)ijin, Mandragora turcomanica Mizgir, Aerva lanata(L.) Juss va boshqa o'simliklar introduksiya qilindi. T.S.Safarov (1982-1988) o`zining ilmiy ishlarida Janubiy- Garbiy Tyan-Shan O'ta tog` qismlarida uchraydigan bir necha dorivor daraxt va buta o'simliklarning introduksiyasini o‘rgandi. N.A.Toshmatova va Ye.Ye.Girshevichlar (1975-1986) Hyssopus L , Lavandula L introduksiya va T.T.Tursunovlar (1987-1989) esa Sophora korolkovii Koehne turlarning introduksiya sharoitida o'sish va rivojlanishidagi o`zgarish jarayonlarini ilmiy jihatdan qayd etdi. Shuningdek B.Yo. To'xtayev (1991-2006) tomonidan 111 tur dorivor o`simliklar o'rtacha (Buxoro vohasi) va kuchli (Mirzacho'l) sho'rlangan tuproqlarida introduksiya qilindi. Introduksiya qilingan dorivor o'simliklarning 68 turi urug' unuvchanligi va ko'chat ko'karuvchanligi kuzatilib, ularning 47 turi sho'rlangan tuproqlarda o'sish va rivojlanishi qayd etildi. Shundan 18 turning o`rtacha sho'rlangan va 11 turning kuchli sho'rlangan tuproqlarda chidamli dorivor introdusent o`simliklar sifatida tanlandi, Bu tadqiqotlardan so'ng 500dan ortiq dorivor o'simliklar turlaridan iborat kolleksiya Toshkent sharoitida tashkil qilindi va ularning ayrimlarini madaniy holda o'stirishni agrotexnologik parametrlari ishlab chiqildi. O'zRFA "Botanika" IICHM Botanika bog'ining Markaziy Osiyo dendraflorasi kolleksiya maydonida shu kunga qadar 250 turga yaqin butalar introduksiya qilingan. Hozirgi kunda O'zRFA Botanika IICHMning akad F.N.Rusanov nomidagi Botanika bog'i "Dorivor o'simliklar introduksiyasi" labaratoriyasining 300 turga yaqin dorivor o'simliklarni mujassamlashtirilgan tajriba maydoni mavjud. O'zbekistonda dorivor o'simliklar introduksiyasi borasida F.N.Rusanov, T.L.Slavkina, V.P.Pechenitsin, N.F.Rusanov, I.V.Belolipov, B.Yo.To'xtayev, LX.Yoziyev, K.Safarov, A.M.Korchagina ilmiy tadqiqotlar olib bordilar. O'rta Osiyoga jumladan O'zbekistonga daraxtlar, butalar va o`tsimon o`simliklarning katta assortimentlari keltirilgan. I.V.Belolipov (1976) O‘rta Osiyo florasida uchraydigan o‘simliklarning Toshkent Botanika bog‘i - introduksion sharoitida ekologik jihatdan moslashish xususiyatlarini tavsiflab berdi. Ilmiy tadqiqotlarda O‘rta Osiyo florasiga mansub 565 yoki Yer sharining floristik oblastlaridan 5,5 mingdan ortiq tur introduksiya qilingan o‘simliklar kolleksiyasidan foydalanildi. A.A.Abdurahmonov va S.P.Valixo‘jayeva (1980) lar tomonidan esa, Sharqiy Osiyo floristik oblastiga mansub bo‘lgan 25 turning introduksiyasi o‘rganildi. Bu tadqiqotlardan so‘ng Toshkent sharoitida 500 dan ortiq turlardan iborat kolleksiya tashkil qilindi. I.I.Granitov (1937) mahalliy sharoitda o‘sadigan dorivor o‘simliklar, A.Y.Butkov (1942)O‘zbekistonning bir necha tur dorivor o‘simliklari, N.A.Amirxonov (1961)Crambe kotschyana Boiss., T.O.Odilov va YE.YE.Korotkova (1965) Vinca erecta Rgl. et Schmals. to‘g‘risida ilmiy tadqiqotlar olib bordilar. P.Q.Zokirov va T.Norboboyevalar (1974) 211- dorivor, 42- vitaminli, 113 -efirmoyli, 53 - glikozidli va boshqa o‘simliklarning tarqalishi, hayotiy shakli va xo‘jalik ahamiyati bo‘yicha to‘la tahlil berib o‘tdilar. P.Q.Zokirovva L.M.Myasnikova (1979)lar to‘qayda o‘sayotgan 14 tur dorivor va foydali o‘simliklarni o‘rgandilar. P.Q.Zokirov, R.I.Toshmuhamedov va A.T.Qobulov (1983) lar Adonis turkestanicus (Korsh.), Inula grandis Schrenck., Gentiana oliviyeri Griseb. kabi dorivor o‘simliklarni ilmiy jihatdan o‘rganib, tabiatdagi hom-ashyo maydonlarini aniqladilar. S.M.Mustafoyev (1966) Qashqadaryo va Surxondaryo vohasining dorivor o‘simliklari, T.P.Po‘latova, H.X.Xolmatov, N.N.Jo‘rayev (1980) O‘zbekistonning yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklari va Toshkent vohasi dorivor o‘simliklari, S.S.Sagatov (1966)O‘zbekistonning saponin saqlovchi o‘simliklari to‘g‘risida ilmiy tadqiqotlar olib bordilar. Shuningdek, N.N.Shorahimov (1977) ning Peganum garmala L.,M.U.Olloyorov (1974) ning O‘rta Osiyoda Rheum L. turkumi vakillarining tarqalishi, U.Rahmonqulov (1981,1999) ning G‘arbiy Tyan-Shanning terpen moddasi saqlovchi o‘simliklari va ularning foydalanilishi, Q.H.Hojimatov (1999) ning dorivor va efir moyli o‘simliklarning zahiralarini aniqlash, A.S.Yo‘ldoshev(2001)ning Janubiy Turkiston va Shimoliy Zarafshon tizmalarining dorivor o‘simliklari to‘g‘risidagi ilmiy asarlari yaratildi. O‘zbekistonning shimoliy hududi bo‘lgan Qoraqalpog‘iston florasida tur dorivor o‘simliklar aniqlanib, shulardan 15 turiga (farmakopeyaga kirgan turlar) ekologik jihatdan va xom-ashyo zahiralarining hajmi to‘la tahlil qilindi. O.A.Ashurmetov va H.Q.Qarshiboyev (1995) ning Shirinmiya va Meristotropisning reproduktiv biologiyasi, L.A.Shamsuvaliyeva (1999) ning Glycyrrhiza L.va Meristotropis Fish. et Mey. turkumiga mansub turlar vegetativ va generativ organlari tuzilishining o‘simlik ontogenezida shakllanishi va ularga galofaktorning ta’siri to‘g‘ridagi ilmiy ishlari bilan dorivor o‘simliklar to‘g‘risidagi bilimlar yanada boyitildi. O‘zbekistonda dorivor o‘simliklarning introduksiyasi va iqlimlashtirilishi sohasida O‘zR FA Botanika instituti va Botanika bog‘ining olimlari tomonidan muhim ishlar amalga oshirdi. Bu tadqiqotlar respublikamiz dori-darmon ishlab chiqarish tarmog‘ining dorivor o‘simliklar xom-ashyosiga bo‘lgan ehtiyojini qondirishda muhim tadbirlardan biri bo‘lib xizmat qilmoqda. Masalan, 1950-1965 yillar mobaynida akademik F.N.Rusanov boshchiligida Yer sharining deyarli barcha floristik oblastlaridan o‘simliklar yig‘ib kelindi va ularning namunalari (kolleksiyalari) tuzildi. Q.H.Xo‘jaev va H.X.Xolmatov (1963,1965) lar esa kolleksiyadagi dorivor o‘simliklarni madaniy holda o‘stirish va ularga qo‘llaniladigan agrotexnik tadbirlari ustida ilmiy ish olib bordilar. Shuningdek, N.N.Shorahimov (1977) ning Peganum garmala L., M.U.Olloyorov (1974) ning O‘rta Osiyoda Rheum L. turkumi vakillarining tarqalishi, U.Rahmonqulov (1981,1999) ning G‘arbiy Tyan-Shanning terpen moddasi saqlovchi o‘simliklari va ularning foydalanilishi, Q.H.Hojimatov (1999) ning dorivor va efir moyli o‘simliklarning zahiralarini aniqlash, A.S.Yuldoshev (2001) ning Janubiy Turkiston va Shimoliy Zarafshon tizmalarining dorivor o‘simliklari to‘g‘risidagi ilmiy asarlari yaratildi. Bulardan tashqari, O‘zbekistonning shimoliy hududi bo‘lgan Qoraqalpog‘iston florasida 343 tur dorivor o‗simliklar aniqlanib, shulardan 15 turiga (farmakopeyaga kirgan turlar) ekologik jihatdan va xom-ashyo zahiralarining hajmi to‘la tahlil qilindi. O.A.Ashurmetov va H.Q.Qarshiboev (1995) ning Shirinmiya va Meristotropisning reproduktiv biologiyasi, L.A.Shamsuvalieva (1999) ning Glycyrrhiza L.va Meristotropis Fish. et Mey. turkumiga mansub turlar vegetativ va generativ organlari tuzilishining o‗simlik ontogenezida shakllanishi va ularga galofaktorning ta‘siri to‘g‘ridagi ilmiy ishlari bilan dorivor o‘simliklar to‘g‘risidagi bilimlar yanada boyitildi. B.Yo.To‘xtaev (2007) O‘zbekiston sug‘oriladigan yerlariga (O‘zR FA Toshkent botanika bog‘i) introduksiya qilingan introdutsent o‘simliklarni sho‘r yerlarga (Buxoro va Sirdaryo) introduksiya qilib, introduksiya sharoitida ularni ekologik jihatdan moslashish xususiyatlari va chidamlilik darajasini tavsiflab berdi. Muallif, ilmiy tadqiqotlarida 10 ta floristik vohaga mansub 111 ta tur mazkur sharoitlar uchun mos kelishini ilmiy asoslab berdi O‘zR FA Botanika bog‘i oranjereyasida tropik va subtropik o‘simliklar kolleksiyasi 57 oila, 137 turkumga mansub 240 tur va 17 tur xili dan iboratligini aniqlashgan. O‘zbekistonda O‘zR FA Botanika bog‘ida o‘stirilayotgan 85 oila, 225 turkumga mansub 850 turni oranjereya (issiqxona) sharoitida N.M.Karmishina (1988) birinchi marta ilmiy asosda o‘rgangan. Hozirgi vaqtda Botanika bog‘i oranjereyasida 1000 ga yaqin tropik va subtropik o‗simlik turlari kolleksiyasi mavjud. N.M.Naraliyevaning (2005) ma‘lumotiga ko‘ra, Farg‘ona vodiysi yopiq yer sharoitida tropik va subtropik o‘simliklar genofondi 3 bo‘lim Polypodiophyta, Pinophyta, Magnoliophyta, 5 ajdod (sinf), 45 qabila, 70 oila va 224 turkumga mansub 454 turdan iborat. Mavjud taksonlardan Cactaceae -196 tur, Araceae-24, Arecaceae-20, Crassulaceae-18, Amaryllidaceae-11 turni, Acanthaceae, Asphodelaceae, Agavaceae, Commelinaceae lar 10 tadan turni, Apocynaceae, Euphorbiaceae, Moraceae lar 8 tadan turni o‘z ichiga olishi va keng tarqalganligi bilan alohida o‘rinda turadi. Bundan tashqari vodiyda tropik va subtropik o‘simliklarning 30 oilaga mansub 68 turning 160 dan ortiq tur xillari, formalari va navlari o‘stirilishi aniqlangan Jumladan, Moraceae oilasidan 22, Araceae dan 17, Euphorbiaceae dan 14, Dracaenaceae dan 11, Malvaceae oilasidan 8 tadan tur xili o‘stirilmoqda. Kaktuslar kolleksiyasi ayniqsa boy bo‘lib, 3 oilacha, 4 ta bo‘g‘in (triba), 64 turkumga mansub 300 ga yaqin kaktuslar introduksiya qilingan. |