İnformasiya təHLÜKƏSİZLİYİ

---

 
İNFORMASİYA   TƏHLÜKƏSİZLİYİ 
 
 
 
________________________ 1 ____________________________ 
 
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ 
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ 
 
İNFORMASİYA 
TƏHLÜKƏSİZLİYİ 
(DƏRSLİK) 
 
 
B A K I – 2 0 1 6 
 

---

 
İNFORMASİYA   TƏHLÜKƏSİZLİYİ 
 
 
 
________________________ 2 ____________________________ 
 
 
Redaktoru: 
i.e.d., prof., Balayev Rəsul Ənvər oğlu 
Rəyçilər: 
i.e.d., prof,  
 
i.e.d., prof.,  
 
i.e.n., dosf., Musayev İsa Kərim oğlu 
 
t.e.n., dos., Mənsimov Haqverdi İsgəndər oğlu 
Dizayner: 
Əliyev Zaur Nəsrəddin oğlu 
 
ƏLİZADƏ MƏTLƏB NURUŞ OĞLU 
BAYRAMOV HAFİZ MƏHƏRRƏM OĞLU 
MƏMMƏDOV ƏLÖVSƏT SULİDDİN OĞLU  
 
 
İNFORMASİYA TƏHLÜKƏSİZLİYİ, Dərslik, Bakı, “İQTİSAD 
UNİVERSİTETİ“ nəşriyyatı, şəkilli, 2016 - 384  səh.  
 
Dərslikdə informsiya təhlükəsizliyinin əsas anlayışları, kompüter 
sistemlərində  və  şəbəkələrində  informasiya  hədələri  haqqında 
məlumat, onların təhlil edilməsi tutarlı səviyyədə verilir. Təhlükəsizlik 
siyasətinin  baza  anlayışları  müəyyənləşdirilir.  Kriptoqrafik  üsullarla 
yanaşı kompüter informasiyasının müdafiə alqoritminə baxılır.  
Korporativ  şəbəkələrdə  informasiya  təhlükəsizliyinin  təmin 
edilməsinə  kompleks  yanaşma  əsaslandırılır.  Şəbəkələrarası 
verilənlərin  mübadiləsinin  müdafiə  edilməsinin  baza  texnologiyası 
izah  olunur.  Antivirus  müdafiə  və  onun  üsullarına  baxılır. 
Standartlardan  istifadə  etməklə  informasiya  təhlükəsizliyinin  təmin 
edilməsi üçün istifadə olunan təşkilatı-qanunlar ətraflı izah olunur.
 
Dərslik  tələbələr,  bakalavr  və  magistr  pilləsinin  uyğun 
ixtisasında təhsil alanlar, müəllimlər və bu sahədə çalışan elmi işçilər 
üçün nəzərdə tutulmuşdur.   
 
© Əlizadə M.N., Bayramov H.M.,  Məmmədov Ə.S.   2016 
 
 

---

 
İNFORMASİYA   TƏHLÜKƏSİZLİYİ 
 
 
 
________________________ 3 ____________________________ 
 
 
 
M Ü N D Ə R İ C A T 
 
 
İnformasiya təhlükəsizliyi. Giriş........................ 
9 
Əsas anlayışlar
............................................................ 
9 
İnformasiya təhlükəsizliyinə yönəlmiş təhlükələr............. 
17 
İnformasiyanın azalma kanalları.................................... 
27 
Pozucunun qeyriformal modeli......................................  30 
Dövlət səviyyəsində informasiya təhlükəsizliyi................     32 
Müdafiə olunan AİS-nin qurulma 
prinsipləri
................................................................. 
 
35 
İnformasiya təhlikəsizliyi sistemlərinin məsələləri............  35 
Təhlükəsizlik hədələrinə qarşı tədbirlər.......................... 
36 
AİS-də müdafiə sisteminin qurulmasının əsas 
prinsipləri................................................................... 
 
40 
Təhlükəsizlik modelləri ...................................... 
43 
Təhlükəsizlik modelinin təyinatı və anlayışı.................... 
43 
Diskreson əlçatanlıq modeli…………………..…………………… 
44 
Bella-LaPadula təhlükəsizlik modeli............................... 
46 
Əlçatanlığa nəzarətin rol modedli (RBAC)...................... 
49 
Əlçatanlığa hədd qoyma sistemləri…………………………….. 
51 
Yoxlama testləri.......................................................... 
53 
Kriptoqrafiya giriş. Simmetrik şifrələmə 
Kriptoqrafiyanın əsas anlayışları....................................  
57 
57 
Şifrələmə.................................................................... 
58 
Simmetrik şifrələmə..................................................... 
59 
Dayaqlıq alqoritmi....................................................... 
61 
Başqasının yerinə qoyulma alqoritmi............................. 
70 
Müasir simmetrik şifrələmə alqoritmi............................ 
72 
Blok şifrələrinin fəaliyyət rejimi..................................... 
78 

---

 
İNFORMASİYA   TƏHLÜKƏSİZLİYİ 
 
 
 
________________________ 4 ____________________________ 
 
Skremblerlər............................................................... 
80 
Simmetrik alqoritmlərin problemləri.............................. 
82 
Yoxlama testləri……………………………………………………….. 
83 
Açıq açarla şifrələmə. Elektron rəqəmsal 
imza.......................................................................... 
 
97 
Açıq açarla şifrələmə alqoritmi...................................... 
97 
Elektron rəqəmsal imza................................................ 
103 
Kriptoqrafik protokol..................................... 
117 
Kriptoqrafik protokol anlayışı........................................ 
117 
Autentifikasiya protokolu............................................. 
117 
Açarların dəyişilmə protokolu........................................ 
121 
Özünə xas xüsusiyyəti olan protokollar.......................... 
122 
Yoxlama testləri…………………………….………………………... 
124 
Parolun köməyilə müdafiə. .......................... 
 AİS-nin təhlükəsizliyinin təmin edilməsində parolun 
köməyilə müdafiənin rolu............................................. 
127 
 
127 
Parola hücum üsulları. Parolun təhlükəsizliyinin 
təmini.........................................................................  
 
129 
Məhdud diapazonda izafilik.......................................... 
130 
Lüğətə uyğun hücum.................................................. 
131 
Fərdi lüğətə hücum..................................................... 
132 
Ümumi əlçatan yerlərdə saxlanılan parolların 
toplanması.................................................................. 
 
133 
Sosial injirinq.............................................................. 
134 
Fişinq......................................................................... 
135 
Kompüter virusları və onlarla mübarizə.......... 
141 
Kompüter viruslarının təsnifatı…………………..……………… 
144 
Kompüter viruslarının meydana gəlməsinin qısa 
tarixi…………………………………….........…………………………. 
 
148 
Polimorfizm – virusların mutasiyası………............…………  
193 
Təhlükəsizliyə qarşı virus hədələrinin tipləri…….......……. 
195 

---