BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№2
Humanitar elml
ər seriyası
2015
UOT 94 (479.24)
LƏNKƏRAN QƏZASI BİRİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ İLLƏRİNDƏ
B.B.
KƏRİMOV
Bakı Dövlət Universiteti
behmen_76@mail.ru
Dünyanı yenidən bölüşdürmək, nüfuz dairəsi, xammal mənbələri və satış bazarları
uğrunda böyük dövlətlərin, iki koalisiyası arasında 1914-cü il iyunun 28-də başlanan Birinci
Dünya müharib
əsi Azərbaycandan, o cümlədən Lənkəran qəzasından kənarda olsa da, məcbu-
r
ən müharibəyə sürüklənmiş və iqtisadiyyatı müharibə dövrünün qaydalarına uyğun idarə
edilm
əyə başlandı. Çar Rusiyasının cənub ucqarı olan Azərbaycanın digər qəzaları kimi,
L
ənkəran qəzası da müharibənin təsirindən kənarda qalmamışdı. Müharibə nəticəsində
q
əzanın əsas aparıcı sahəsi olan kənd təsərrüfatı böyük dağıntıya və durğunluğa səbəb oldu. İş
heyvanlarının, təkərli daşıma vasitələrinin hərəkətdə olan orduya səfərbər edilməsi, kəndlilərin
sağlam hissəsinin 30 faizinin təsərrüfatdan götürülərək arxada müharibə ilə əlaqədar işlərdə
işlədilməsi ölkə təsərrüfatının dağılmasını daha da sürətləndirirdi.
Açar sözl
ər: Azərbaycan, Lənkəran qəzası, Birinci Dünya müharibəsi
Müharib
ə zamanı ərzaq böhranının qeyri-adi dərəcədə dərinləşməsi nəti-
c
əsində, Lənkəran qəzasında ərzaq məhsullarının çatışmazlığı artmış və onların
qiym
əti xeyli bahalaşmışdı. Qəzada taxıl, ət, qənd və digər ərzaq məhsulları
k
əskin surətdə bahalaşırdı. Məsələn, 1916-cı ildə taxılın qiyməti müharibə
ərəfəsindəki dövrlə müqayisədə 7-8 dəfə artmışdı.
T
ədqiq olunan dövrdə kənd təsərrüfatı dağılması, arxa işlərinə səfər-
b
ərliklər, mütəmadi müsadirələr (rekvizisiyalar), bahalıq və möhtəkirlik qəzada
k
əndlilərin onsuz da ağır olan vəziyyətini daha da çətinləşdirirdi. Artırılmış
vergi v
ə mükəlləfiyyətlər kəndlilərin üzərində ağır yük idi. 1914-cü il 24
dekabr qanununa gör
ə, torpaq vergisinin məbləği 50 faiz artırıldı. Dövlət
k
əndlilərindən yığılan zemstvo vergisi bu illərdə 20 faiz, hərbi vergi isə 50 faiz
artdı. Müharibənin birinci altı ayı ərzində qəzada buğda, arpa və çəltik əkini
sah
əsi xeyli azalmışdı.
Bütün bunlara baxmayaraq, müharib
ənin qələbəsi naminə, yardım məq-
s
ədilə Lənkəran qəzasında müəyyən təşkilati işlər görülmüşdü. Lənkəranda
Qafqaz c
əbhəsinə kömək məqsədilə 1915-ci ilin yanvar ayında 50 nəfərdən
ibar
ət bir “könüllü” dəstə təşkil edilmişdi. Onun təşkili ilə bağlı “Baky” qəzeti-
66
nin 1915-ci il 29 yanvar tarixli nömr
əsində yazılır: “Məlum olduğu kimi, Lən-
k
əranda 50 nəfərdən ibarət könüllü süvari dəstəsi formalaşdırılıb. Onun təşkili
üçün 7.
500 rubl pul lazımdır. Olduqca fəlakətli vəziyyətdə olan qəza bunun
öht
əsindən gələ bilmir. Hacı Zeynalabdin Tağıyev bu şəhərin sakinlərindən
t
əşkil olunmuş dəstənin bütün xərclərini öz üzərinə götürüb. O, göstərilən
m
əbləği artıq Lənkərana göndərdi. Lənkəran əhalisinin nümayəndələri böyük
qiym
ətli ianəçiyə “İqbal” qəzeti vasitəsilə öz dərin təşəkkürlərini bildirmişlər”
(3, 1915, 29 yanvar, № 23).
T
ədqiq olunan dövrdə 180-200 min nəfərdən əhalisi olan Lənkəran qə-
zasında cəmi 50 nəfər “könüllünün” toplanması və hətta onun təşkili üçün
mü
əyyən işlərin aparılmaması qəzanın iri torpaq sahiblərinin müharibəyə mü-
nasib
ətinin birmənalı olmadığını göstərir.
Bu m
əsələ ilə bağlı “Kaspi” qəzetinin 1915-ci il 1 aprel tarixli nöm-
r
əsində “Lənkəran qəzası müharibə ilə əlaqədar olan tədbirlərin həyata keçiril-
m
əsindən kənarda qaldığı” haqqında yazılırdı: “Baxmayaraq ki, Bakı quber-
niyası qəzalarının əksəriyyəti müharibədən zərər çəkmiş müsəlmanlara yardım
göst
ərmək məqsədilə, qəza komitələri ianə toplamaq üçün Bakı müsəlman
xeyriyy
ə cəmiyyətinin çağırışına cavab verdikləri halda, Lənkəran müsəlman-
ları əllərini sallayıb oturublar. Bu istiqamətdə hələlik heç bir iş görməyiblər və
sanki görm
ək də istəmirlər. Lakin Lənkəran müsəlmanları mümkün dəstəyi
göst
ərə bilərdilər. Buna baxmayaraq, cəbhəyə yardım məqsədilə, Prişibdən
olan bir qrup müs
əlman öz aralarında pul toplayaraq Bakı müsəlman xeyriyyə
c
əmiyyətinə göndərib. Doğrudanmı, Lənkəran müsəlmanları aclıqdan əzab
ç
əkən Karsda olan qardaşlara yardım etmək istəmirlər? Ümid edirik ki, orada
r
əhbərlik edənlər səsimizə səs verəcək. Onlar, heç olmasa, qəzada aclıqdan
əzab çəkən müsəlmanların taleyi barədə fikirləşsinlər. Nə vaxta qədər belə bir
ağır vəziyyətdə Lənkəran müsəlmanları susacaqlar. Nə edək ki, onlarda bu işə
r
əğbət oyadaq? Yenə də biz ümid edirik ki, onlar bu işdə bizə yardımçı
olacaqdır. Artıq məqam yetişib. Əgər indi yardım etməsələr nə vaxt yardım
ed
əcəklər?” (6, 1915, 1 aprel, № 70).
Bu çağırışa səs verən Lənkəran qəzasının hakim sinfinin nümayəndələrinin
t
əşkilatçılığı ilə, xalqın bu ağır durumuna baxmayaraq, 1916-cı il fevralın 4-5-də
rus ordusunun Ərzrum qalasının türklərdən alınması münasibəti ilə Lənkəran
şəhərində xüsusi dua məclisi və məktəblilərin qələbə nümayişi keçirilmişdi. 1916-
ci il martın 8-də və 11-də Lənkəran şəhərində Novruz bayramı münasibətilə
düz
əlmiş yığıncaqlarda Lənkəran qəzasının qazisi Mahmudzadə çar II Nikolayın
v
ə düşmən üzərində qələbə çalan rus əsgərlərinin sağlıq və şərəfinə dua oxu-
muşdur. 1916-ci ilin aprelində Lənkəran qəzasının rəisi A.N.Şevçenko və Lənkə-
ran
şəhərinin koxası A.P.Tsaturovun təşəbbüsü ilə imkanlı şəxslərdən pul
toplanaraq Qafqaz c
əbhəsindəki çar ordusuna hədiyyələr göndərmişlər.
Çar ordusunun q
ələbəsini bayram edən hakim sinfin nümayəndələri, bu
ağır vəziyyətdən istifadə edərək yer quruculuğu və mərzləmə işləri adı ilə bir
çox dövl
ət kəndlisini pay torpaqlarından məhrum etməklə, kəndli torpaqlarını
67
zorla
əlindən alırdılar. 1916-cı ilin martında məşhur Rusiya sənayeçisi
A.İ.Putilov 42 milyon rubla Lənkəran qəzasında 12 kənd torpaq sahələri satın
almışdır. Bununla yanaşı, çar məmurları müharibə illərində hökm sürən qayda-
qanunsuzluq şəraitində istifadə edərək, müxtəlif bəhanə ilə kəndlilərin taxılını,
mal-
qarasını və s. zorla əllərindən alınması nəticədə, qəzada tamamilə torpaq-
sız kəndlilərin sayı çoxalmış və yoxsul təbəqənin çəkisi artırdı.
Göründüyü kimi, müharib
ə Lənkəran qəzasının iqtisadiyyatını ağır
t
ənəzzülə uğratmış, kənd təsərrüfatına digər sahələrlə yanaşı heyvandarlıq da
ağır zərbə vurmuşdu. Bu dövrdə, mal-qaranın sayı kəskin surətdə azalmış,
k
əndlilərin iş heyvanlarının 70 faizi səfərbərliyə alınmışdır.
Q
əzadan çoxlu iş heyvanlarının, təkərli daşıma vasitələrinin və kənd
əhalisinin müəyyən hissəsinin, xüsusilə rusların orduya çağırılması və azərbay-
canlıların arxada işləməyə səfərbər edilməsi qəzada kənd təsərrüfatı işlərinin
t
ənəzzülünə səbəb olmuşdu.
Aşağıdakı cədvəldən müharibənin 17 ay ərzində qəzada maldarlığa nə
q
ədər böyük ziyan vurduğunu aydın görmək olar:
İllər
İribuynuzlu
heyvanların sayı
Qoyunların sayı
Keçil
ərin sayı
D
əvələrin sayı
1913
92.992
108.270
9.639
1.559
1915
77.805
63.660
6.398
676
(5, 1915, s. 322; 1917, s. 266).
Müharib
ənin birinci ilinin beş ayı ərzində Lənkəran qəzasında buğda və
arpanın əkin sahəsi 77.859 desyatindən 68.927 desyatinə enmişdi (5, 1915, s.
276-277; 1916, s. 56-57). Az
ərbaycanın düyü əkən başlıca qəzası olan Lən-
k
əran qəzasında müharibə illərində bu bitkinin də əkin sahəsi xeyli azalmışdı.
Bel
əliklə, müharibənin ağır nəticələri Lənkəran qəzası əhalisinin vəziy-
y
ətini daha da ağırlaşdırdı. Qəzada qıtlıq, bahalıq, çar məmurlarının rüşvət-
xorluğu, böyük ölüm hadisələrinə səbəb olan müxtəlif xəstəliklər, İran quldur-
larının qəzaya soyğunçu basqınları və kəndlilərin istismarı daha da güclən-
mişdi. Müharibə kəndliləri ən zəruri sənaye mallarından və hətta ən vacib
k
ənd təsərrüfatı mallarından belə məhrum etmiş oldu. Qənd, un və digər bu
kimi malları qəzada tapmaq olmurdu. Çay, ət, parça, ayaqqabı, duz, kibrit, neft
kimi mallar da q
əzada tapılmırdı. Qəza dərin ərzaq böhranı keçirirdi.
“Ətsiz günlər”, yəni əhalinin həftədə müəyyən günlər ət yeməsini
qadağan edən 1916-ci il 30 iyun tarixli çar qanunu həmin ilin avqust ayında
L
ənkəran qəzasında da həyata keçirilməyə başlamışdı.
Q
əza əhalisi imkansızlıq üzündən onsuz da çox nadir hallarda ət yeyirdi.
Lakin çarın qanunu əhalini ətə tamarzı etmişdi. “Baku” qəzetinin 1916-ci il 17
sentyabr tarixli sayında yazılırdı: “Lənkəran qəzasının əhalisi başqa mallar
bar
ədə olduğu kimi ət barədə də çox böyük korluq çəkir”.
Q
əzetdə daha sonra yazırdı: “Bir ay bundan əvvəl bizdə (Lənkəranda-
B.K.) 1916-c
ı il iyunun 30-da təsdiq edilmiş ət yeməyi qadağan edən qanun
qüvv
əyə minib. Bunun nəticəsində həftədə dörd gün ət yeməyən əhali, sözün
68
əsl mənasında, aclıq çəkir. Ümumilikdə ət məhsulları o qədər bahadır ki, bazar-
da
tapmaq olmur. Ətlə yanaşı bazarda heç şəkər də tapmaq olmur və şəkər artıq
bir aydır ki, gündəlik həyatda yoxdur.
Burada olan bütün mallar baha qiym
ətə alınaraq Bakıya daşınır. Bakıdan
g
ələnlər qəzanın kəndlərindən baha qiymətə məhsulu alaraq qəzada dəhşətli
bahalıq yaradır.
Ət məhsulları yeməyini qadağan edən 30 iyun 1916-ci il qanunu nəticə-
sind
ə ət məhsullarının istehsalı da azalmışdı. Hətta mal-qaranın saxlanması
bar
ədə söhbət gedə bilməz. Yerli əhali yuxarıda göstərilən qanunun tətbiqinə
q
ədər ayda 1200 baş davar və 200 baş iribuynuzlu mal-qara satırdı ki, hətta
qonşu İrandan da mal-qara gətirirdi. Hazırda, təbii ki, qanunla bağlı tələbatın
azalması ilə mal-qaranın İrandan gətirilməsinin dayandirilması, yalnız yerli
mal-
qaranın satışı onun məhvinə səbəb olacaqdır.
Q
əzada odun da bahalaşıb. Əgər əvvəllər hər m
2
35 rubla satılırdısa, indi
Bakıdan gələn şəxslər onu baha qiymətə - 55-56-60 arası alaraq daşıyırlar. Bu da
odunun bahalaşmasına gətirib çıxardır. Hazırda Bakıdan gələn şəxslər odunun hər
m
2
-ni
90 rubla alaraq onu 120 rublla
160 rubl arası satırlar. Bir ay bundan əvvəl
odun 60-70 rubl idi. Odunun bel
ə baha satılması nəticəsində, meşədə yaşamasına
baxmayaraq
əhalinin öz tələbatının ödənilməsinə imkan verilmir. Bunun nəticə-
sind
ə əhali soyuqdan əziyyət çəkir” (3, 1916, 17 sentyabr, № 204).
Daha sonra q
əzet yazırdı: “Sentyabrın 9-da, artıq iki dəfədir ki, Bakıdakı
Маилов teatrın bir qrup artisti Lənkərana qastrol səfərinə gəlib, teatr ictimai
m
əclisinin yay otaqlar zalında böyük müvəffəqiyyətlə rus dilində Üzeyir Hacı-
b
əyovun “Arşın mal alan” operasını tamaşaya qoymuşlar. Bununla yanaşı,
truppa h
əm də bir neçə tamaşanı səhnələşdirmək niyyətindədir. İkinci dəfədir
ki, keçiril
ən bu tədbirin əsas məqsədi, müəyyən iynələrin toplanması üçün
fondun yaradılması barədə çağırışlar etməkdir” (3, 1916, 17 sentyabr, № 204).
İynələr toplamaqla məşğul olan hakim dairələr əhalinin yaşayışı üçün heç
bir t
ədbirlər görmürdülər. Əhalinin yaşayışı üçün zəruri olan ən çox gündəlik
t
ələbat mallarının qıtlığı qəzada görünməmiş bahalığa səbəb olmuşdu. Malların
qiym
əti müharibədən əvvəlki dövrə nisbətən 300-400 faiz bahalaşmışdı. Mü-
harib
ənin iki ilində qəzanın özündə hasil edilən kənd təsərrüfatı məhsullarının
qiym
ətlərinin necə bahalandığını aşağıdakı cədvəldən müəyyən etmək olar (6):
İllər
Ərzaq məhsullarının adları
Bir tağar
1
unun qiym
əti
Bir tağar
buğdanın
qiym
əti
Bir tağar
arpanın qiyməti
Bir tağar
noxudun
qiym
əti
Bir tağar
ç
əltiyin
qiym
əti
1915
30 rubl
27 rubul
16 rubul
35 rubul
40 rubl
1916
75 rubl
65 rubul
26 rubul
65 rubl
70 rubl
C
ədvəl, “Kaspi” qəzetinin, 30 yanvar 1916-ci il, № 24, əsasında tərtib edilib.
1
Bir tağar 25 puddur
69
Bu baxımdan qəza, xüsusən Lənkəran şəhəri ən zəruri sənaye və kənd tə-
s
ərrüfatı məhsullarından çox böyük qıtlıq çəkirdi. Bazarlarda sabun, duz, kibrit,
un, buğda, ət, yağ, düyü, kartof, quş, hətta meyvə və tərəvəz belə tapılmırdı.
Ərzaq böhranının Lənkəran qəzasında qeyri-adi dərəcədə dərinləşməsi
n
əticəsində ərzaq məhsulları çatışmazlığı yaranmış və xeyli bahalaşmaya səbəb
olmuşdu. Taxıl, ət, qənd və digər ərzaq məhsulları kəskin surətdə bahalaşdı.
1916-
cı ildə taxılın qiyməti müharibə ərəfəsindəki dövrlə müqayisədə 7-8 dəfə
artmışdı. Ərzağın qıtlığı və qiymətlərin fasiləsiz artması üzündən kənd əhalisi
aclığa və müflis olmağa məhkum olmuşdu.
Müharib
ə ilə əlaqədar olaraq tətbiq edilmiş kartoçka sisteminin və əhali-
nin t
əzyiqi altında mallara qoyulmuş məzənnənin pozulması qəzada getdikcə
bahalığın artmasına gətirib çıxartdı. Bununla yanaşı, qəzaya gələn tacir və
möht
əkirlər ac quldurlar kimi qəzanın kəndlərinin canına daraşmaları və ağına-
bozuna baxmadan müxt
əlif kənd təsərrüfatı mallarını baha qiymətə alaraq,
Bakıda və digər şəhərlərdə daha yüksək qiymətə satırdılar. Bütün bunlar,
q
əzada bahalığın əsl səbəblərindən biri idi.
Q
əzada bahalığın səbəblərindən biri də bahalıqla mübarizə aparan əhali-
nin h
ər cür tərəqqipərvər təşəbbüsünün yerli hökumət orqanları və iri tacirlər
t
ərəfindən tez boğulması olmuşdu. 1916-ci ilin payızında Astara qəsəbəsinin
t
ərəqqipərvər şəxsləri əhalini ən zəruri sənaye malları ilə təmin etmək üçün
“Q
ənaət” adlı bir istehlak cəmiyyəti təşkil edilmişdi. Yerli pristav, Əhmədov
v
ə Bayramov kimi iri tacirlər bu cəmiyyətə qarşı müxtəlif təxribatlar düzəlt-
m
əklə, nəhayət, onun dağılmasına səbəb olmuşlar.
Müharib
ə illərində qəzada ərzaq qıtlığının getdikcə artması ölüm halları-
nın çoxalmasına səbəb olurdu. 1911-ci ildə qəzada 859 adam ölmüşdürsə,
1915-ci ild
ə 4.143 adam ölmüşdü. Müharibə illərində ölənlərin sayının belə
çoxalmasının səbəblərindən biri də qəzada müxtəlif yoluxucu xəstəliklərin
meydana g
əlməsi və yayılması idi. 1915-ci ilin sentyabr və oktyabr aylarında
q
əzada çoxlu insan tələfatına səbəb olan vəba xəstəliyi baş vermişdi.
Aclıq və xəstəliyin getdikcə artması ilə əlaqədar olaraq qəzada evlə-
n
ənlərin sayı azalmış, ölənlərin sayı isə artmışdı. Aşağıdakı cədvəldə bunu
aydın görmək olar (5, 1915, s. 215; 1916, s. 35; 1917, s. 241):
İllər
Evl
ənənlər
Öl
ənlər
1913
1807 n
əfər
3588 n
əfər
1914
1593 n
əfər
3666 n
əfər
1915
81 n
əfər
4143 n
əfər
Bel
əliklə, Birinci dünya imperialist müharibəsi bütün ölkədə olduğu ki-
mi, L
ənkəran qəzasında da böyük təsərrüfat dağınıqlarına, ərzaq qıtlığına, ba-
ha
lığa və müxtəlif xəstəliklərin artmasına və ölüm hallarının çoxalmasına
s
əbəb olmuşdu.
70
L
ənkəran qəzasında da əhalini var-yoxdan çıxaran vasitələrdən biri də çar
m
əmurlarının müxtəlif hiylə və bəhanələrlə əhalidən aldıqları rüşvət idi.
Müharib
ə illərində isə rüşvətxorluq həddini aşmışdı.
Q
əzada çar məmurlarının həyasızcasına rüşvətxorluğu o dərəcəyə gəlib
çatmışdır ki, quberniya və qəza dövlət orqanları yerlərdə hədsiz rüşvət alır
b
əzən cinayətkarları hətta məhkəməyə vermək məcburiyyətində olmuşdular.
Burada m
əqsəd məmurların rüşvətxorluğundan arası kəsilmədən şikayət edən
k
əndliləri sakitləşdirmək idi. 1916-ci ilin yanvar ayında rüşvətxorluqda təqsir-
l
əndirilən Şahağac koxasının, həmin il oktyabr ayında təqsirləndirilən Prişib
m
əmurlarının işi dediklərimizi təsdiq etmək üçün kifayətdir (1, 169, siy., 4, iş
1354, v. 1; f. 185, siy., 1, iş 691, v. 6).
Müharib
ədən əvvəl olduğu kimi, müharibə zamanında da Lənkəran qə-
zası kəndlilərini soyub və qarət edən düşmənlərdən biri də İran ərazisindən
soy
ğunçuluğa gələn şahsevənlərin basqınları idi. Müharibənin başlanması ilə
bu soyğunçu basqınların sayı bir neçə dəfə artmışdı. Qəzaya hücum edən
Şahsevən quldur dəstələrinin sıralarındakı atlı silahlı nəfərlərin sayı məhz
1914-
ci ilin noyabr ayından başlayaraq artmışdı. 1915-ci ilin noyabr ayının
əvvəllərində olan hücumlarda iştirak edən quldurların sayı 400 nəfərə çatmışdı.
1917-ci ild
ə isə 500-700 nəfərdən artıq olmuşdu. Müharibədən əvvəl bu bas-
qınlar ancaq qəzanın İranla sərhəd olan kəndlərinə qarşı olmaqla, qəza torpaq-
larının içərilərinə doğru hələ gəlib çatmamışdılar. Müharibə zamanı isə, əksinə
bu hücumlar h
ətta Lənkəran şəhərinin lap yaxınlığına gəlib çatırdı.
Dövrün görk
əmli maarif xadimi Teymur bəy Bayraməlibəyovun “Kaspi”
q
əzetinin 1915-ci il fevral və mart aylarında dərc etdirdiyi məlumat xarakterli
müxbir m
əqalələri əsasən Lənkəran qəzasında özbaşınalığın hökm sürməsinə,
quldurların, oğruların kənd əhalisinə divan tutmasına, onların mal-qarasının
oğurlanmasına həsr olunmuşdur. Məsələn, «Bizə Lənkərandan yazırlar» başlığı
altında (6, 1915, 12 fevral, № 33) çap olunmuş yazıda Teymur bəy oxuculara
bildirir ki, L
ənkəranın Təzəkənd qəsəbəsinə basqın edilmiş və yerli əhalidən
xeyli mal-
qara oğurlanmışdır. Onlara 150 manat ziyan vurulmuşdur. Quldurlar
yaxşı silahlandıqları üçün onlardan oğurlanan mal-qaranı hətta kənd starşinası
geri qaytara bilm
əmişdir.
H
əmin rubrika altında dərc etdirdiyi başqa bir yazısında Bayraməlibəyov
quldurların Keroni kəndinə basqınını pisləmişdir. Yazıda deyilir ki, silahlı oğru-
lar k
əndin varlı sakini Məlik Almaz xanın mal-qara saxladığı tövləsinin bir his-
s
əsini uçuraraq, 3 öküz, 2 inək, 1 dana aparmışdır (6, 1915, 19 fevral, №39). Nə-
tic
ədə, zərərçəkənə 140 manatlıq ziyan vurulmuşdur. Müəllif məlumatında daha
sonra bildirir ki, s
əhəri gün mal-qarasını axtarmaq üçün xan İranın Vana kəndinə
yollanır. Bu işə kömək üçün kənd sakini Süleymana müraciət edir. Süleyman
öküzl
əri tapmaq üçün əvəzində 60 manat pul istəyir. O, doğrudan da öküzləri
axtarıb tapır və pulu xandan alır. İnək və dananı tapmaqdan isə imtina edir.
Bu q
əbildən olan daha bir məlumat (6, 1915, 6 mart, № 52) yenə «Bizə
L
ənkərandan yazırlar» başlığı altında çap olunmuşdu. Məlumatda xəbər verilir
71
ki, Xan
ədə kəndində İran quldurları Mərdəli Süleyman oğlunun tövləsindən
130 manat d
əyəri olan inək və öküz oğurlamışlar. Elə həmin gün quldurlar
ikinci bir k
əndə – Edişa basqın edərək, Muxtar Allahverən oğlunun tövləsindən
2 in
ək və 2 öküz oğurlamışlar. Zərərçəkən öküzlərini 25 manata geri alsa da,
85 manat qiym
əti olan inəyini quldurlardan geri ala bilməmişdi (4, s. 85).
Teymur b
əy bu özbaşınalığın qarşısını almaq üçün öz iradlarını yerli
hakimiyy
ət orqanlarına ünvanlanmış və onları işlərini ləyaqətlə yerinə yetirməyə
çağırmışdı. Müəllif ürək ağrısı ilə yazırdı ki, quldurların kəndlərə basqın etmələri
n
əticəsində sakinlərin iri buynuzlu mal-qarası, müxtəlif ev əşyaları, qiymətli
xalçaları demək olar ki, hər gün oğurlanır. Odur ki, müxbir yerli əhalini ayıq-
sayıq olmağa, pristavları və zemstvo rəisini (kənd yerlərində inzibati və məh-
k
əmə işlərinə baxan məmur) isə quldurlara qarşı ciddi tədbir görməyə çağırırdı.
Bütün bunlarla yanaşı, bu dövrdə - 1914-1917-ci illərdə qəzanın əksər
hiss
əsində kəndli çıxışları bürümüşdü. Aqrar xarakter alan bu çıxışların əsas
s
əbəbi kəndlilərin torpaqsızlığı və az torpağa malik olması idi. Bu məqsədlə
k
əndlilər kəskin ehtiyac duyduqları torpaq uğrunda mübarizə aparırdılar. Döv-
l
ət və mülkədar torpaqlarının tutulması mübarizənin on geniş yayılmış forma-
larından biri idi. Bu həyəcanlar kəndlilər və hökumət nümayəndələri, mülkə-
dar-qolçomaq d
əstələri arasında silahlı toqquşmalara gətirib çıxarmışdı.
Müharib
ə illərində meşələrin özbaşına qırılması halları artıb ərazisində
meşə olan bütün qəzaları əhatə etdi. Özbaşına qırılan meşələrin sahəsi və buna
gör
ə kəndlilərdən alınan cərimələr 1916-cı ildə 1913-cü ilə nisbətən təxminən
iki d
əfə artmış, mülkiyyətin yandırılması halları da çoxalmışdı.
Müharib
ə illərində kəndlilərdə narazılığı gücləndirən səbəblərdən biri də
vergi v
ə mükəlləfiyyətlərin həddən ziyadə artırılması idi. Kəndlilər kütləvi
sur
ətdə vergiləri ödəməkdən və mükəlləviyyətləri yerinə yetirməkdən boyun
qaçırır, çar məmurlarına və polisə silahlı müqavimət göstərirdilər. Ordu və arxa
işlərinə səfərbərliklər, mal-qara və arabaların, taxıl və s. məhsulların fasiləsiz
müsadir
ə edilməsi kəndli həyəcanlarını daha da artırdı.
Müharib
ə illərində qaçaqların - silahlı kəndli çıxışları xüsusilə kəskin
xarakter alaraq, bütün q
əzanı əhatə etmişdi. Onlar amansız istismara, hər cür
sosial
ədalətsizliyə qarşı mübarizə aparır, mütləqiyyətin vergi siyasətinə qarşı
çıxırdılar. Başqa sözlə, qaçaq hərəkatı torpaqdan istifadədə hökm sürən qarma-
qarışıqlığa, torpaq, suvarma suyu və meşə materialı çatışmazlığına, vergi və
mük
əlləfiyyətlərin ağırlığına, onların toplanması zamanı yol verilən özbaşına-
lıqlara, polis məmurlarının zorakı əməllərinə və s. qarşı yönəlmişdi.
1914-
cü ilin oktyabr ayında Boradigah kənd icmasının kəndliləri qəzanın
iri torpaq sahibl
əri, Talışinskilərə qarşı inadlı mübarizəyə başlayaraq, onlara
icar
ə haqqı verməkdən imtina edir, torpaqlarına zəbt edirdilər. 1915-ci ilin mar-
tın əvvəllərində qəzanın Digə kəndi sakinləri ilə Hacı Mir Sadıq bəy Talışinski
arasında torpaq üstündə ciddi bir münaqişə başlandı. Kəndlilər münaqişəli
torpağı öz əllərinə keçirmək üçün böyük səy göstərdilər. Həmin ilin yaz və
yayında Astara və Ərçivan mahalı kəndliləri ilə Mir Əhməd xan arasında sinfi
72
ziddiyy
ətlər yenidən kəskin şəkil aldı. Mir Əhməd xanın 1915-ci ilin iyulun 15-
d
ə Qafqaz canişininə yazdığı məktubda “quldur dəstələrinin” onun meşələrini
qırdıqlarını, əkin və otlaq yerlərini zəbt etdiklərini, ona 50 min rubl ziyan
vurdu
qlarını” bildirərək canişindən “Köhnə dvoryan nəslindən olan Talışinski-
l
əri məhv olmaqdan xilas etməyi” xahiş edirdi (1, f, 1, siy. 1, iş 1128, v. 1-4.).
1915-
ci ilin mayında Putəsər kəndin sakinləri Talışinskilərə icarə haqqı
verm
əkdən qəti imtina etdilər. Bu zaman xanla kəndlilər arasında münaqişə
başlandı. Kəndlilər xana köməyə gələn polis nəfərlərinə silahlı müqavimət
göst
ərirdilər.
1916-ci ild
ə Lənkəran qəzasında mülkədar torpaqlarının kəndlilər tərəfin-
d
ən zəbt edilməsi, özbaşına əkilməsi, icarə haqqının və müxtəlif vergilərin ve-
rilm
əkdən imtina etməsi halları daha da çoxalmışdı. Bu zaman qəza kəndli-
l
ərinin Qafqaz canişininə yazdıqları çoxlu şikayət məktubları dediklərimizi
t
əsdiq edir. Mir Əhməd xandan yazılan şikayət məktublarından birində kənd-
lil
ər yazmışdılar ki, mülkədar yüz ildən bəri ixtiyarımızda olan torpaqlardan
bizi qovub çıxarır, polis Talışxanovu müdafiə edir, bizi isə öz doğma yurdu-
muzdan qovub çıxarır, bəzilərimizi isə dustaq edirlər. Əhməd xan milyoner
Mayılov və onların adamları kəndlilərə əziyyət verir və zülm edirlər. Biz
yoxsul k
əndliləri mülkədarların pəncəsindən, təqibdən, sıxma-boğmasından
qurtarmağı xahiş edirik (1, f. 1, siy., 1, iş 342, v. 10).
1916-ci ilin aprelind
ə başlayaraq Boradigah kənd cəmiyyətinin 700
hey
ətdən ibarət olan kəndlilərin etirazları yenidən geniş vüsət almışdı. Bu
mübariz
ə “Əsgərabad” adlanan və hər il 10 min rubl gəlir verən 129 desyatin
ç
əltik əkini sahəsi ilə əlaqədar idi. Həmin mübarizədə 78 nəfər kəndli iştirak
edirdi. K
əndlilər həmin torpağı zəbt edərək xana icara həqqı vermədilər. 1917-
ci ilin fevralınadək davam edən bu mübarizəyə Bakı quberniyası və Qafqaz
canişini idarəsi müdaxilə etdi. Bunun nəticəsində məsələ mülkədarın xeyrinə
h
əll edildi. Lakin kəndlilər mübarizələrini dayandırmamışdılar. Bu barədə Mir
Əsgər xan 1916-ci il oktyabrın 19-da Qafqaz canişini Nikolay Nikolayeviçə
yazırdı: “boradigahlılar da astaralılar kimi bizim torpaq ərazilərimizi zəbt
etmişlər və bizə icarə haqqı vermirlər” (1, f, 1, siy. 1, iş 1145, v. 19-20.).
Göründüyü kimi,
əlində olan geniş torpaq sahələrini kəndlilərə güzəştdə
getm
əyi istəməyən yerli mülkədarlar bu torpaqları əldən verməmək üçün
Qafqaz canişininə ardı-arası kəsilməyən müraciətlər etmişdilər. Bu məqsədlə,
Mir Əsgər xanın yazmış olduğu məktubda göstərmişdi ki, “Əsgərabad”
torpağından ildə bizim 10 min rubl gəlirimiz olur, bizə kömək etməyi və zorla
bizim torpaqlarımızın zəbt edilməsinin qarşısını alınmasını rica edirəm (1, f. 1,
siy., 1, iş 1145, v. 19-20).
1916-
ci il sentyabrın 15-də Boradigah kənd cəmiyyəti kəndlilərinin 78
n
əfərdən ibarət nümayəndəsinin bu torpaq haqqında olan şikayətlərinə Bakı
quberniya idar
əsinin birinci şöbəsində yenidən baxılmışdı. Nəticədə məsələ
mülk
ədarın xeyrinə həll edilmişdi (1, f. 1, siy., 1, iş 1145, v. 12-14). Boradigah
camaatı Bakı quberniya idarəsinin düzgün olmayan bu qərarından Qafqaz
73
canişininə şikayət etmişlər. Kəndlilərin inadlı mübarizəsini görən Mir Əsgər
xan da özünün v
ə qohumları adından 1916-ci il yanvar ayının 13-də Qafqaz
canişininə məktubla üç dəfə müraciət edərək onu və qohumlarını Boradigah
k
əndlilərinin hücumundan müdafiə etməyi canişindən çox xahiş etmişdi (1, f.
1, siy., 1, iş 1145, v. 19-20, 22, 33). Uzun süründürmədən sonra məsələ mülkə-
darın xeyrinə həll edilmişdi. Lakin kəndlilər mübarizəni davam etməkdə idi.
Bu çıxışların geniş vüsət aldığı bir dövrdə 1917-ci ildə baş vermiş fevral
inqilabi L
ənkəran qəzasına böyük təsir göstərmişdi. Qısa vaxt ərzində çar II
Nikolayın taxtdan salınması xəbəri Rusiyanın hər yerinə yayılmağa başlamışdı.
Çarizmin devrilm
əsi xəbəri mart ayının 5-də Lənkəran şəhərinə gəlib çatmışdı.
Şəhər əhalisi bu xəbəri misilsiz sevinclə qarşılamışdı. Yerli polis orqanları xalq
kütl
ələrindən həqiqəti gizlətmək məqsədilə şayə yaymağa başlamışdılar ki,
“q
əzetlər yalan yazırlar, Nikolay taxtdan salınmamışdı” (3, 1917, 7 mart, №
53). Lakin polis xalqı inandıra bilməmişdi. Qısa müddətdə çarizmin devrilməsi
x
əbəri bütün qəzaya yayılmağa başlamışdı.
Çarizmin devrilm
əsini bilən şəhərin yoxsul əhalisi və şəhər qarnizonunun
əsgərləri həmin gün bu münasibətlə əllərində qırmızı bayraqlar dəniz kənarında
nümayiş təşkil etmişdilər. Zəhmətkeşlər isə şəhər həbsxanasının qabağına top-
lanaraq dustaqların azad edilməsini tələb etmişdilər (2, 1917, 24, 27 mart, №
432, 436). Çarizmin devrilm
əsi xəbəri mart ayının 10-15-i arasında, demək olar
ki, q
əzanın bütün kəndlərinə gəlib çatmışdı. Kəndlilər də bu xəbəri böyük
sevincl
ə qarşılamışlar.
Fevral inqilabından sonra Azərbaycanın digər qəzalarında olduğu kimi
L
ənkəran şəhərində iki hakimiyyətlik yaranmışdı. Bunlardan biri hakim sinif-
l
ərin hakimiyyəti olan Lənkəran qəza icraiyyə komitəsi, digəri isə sovetlər idi.
1917-
ci il martın 21-də Bakıdan Lənkəran qəzasına gələn “İctimai təşkilatlar
icraiyy
ə komitəsi”nin nümayəndələri şəhər və qəzanın daimi icraiyyə komitə-
l
ərini seçmişlər. Lənkəran qəzasında keçirilən seçkilərə Məmməd Əmin Rəsul-
zad
ə başçılıq etmişdi. Seçkilərin nəticəsi olaraq qəza icraiyyə komitəsinin sədri
Soltan b
əy Qulubəyov, onun müavini isə Mir Əsgər xan Talışinski seçilmişdi
(1, f. 185, siy., 1, iş 789, v. 168).
Bununla yanaşı 1917-ci ilin ortalarında Lənkəran şəhərində və Astara
q
əsəbəsində sovetlər də təşkil edilmişdi. Lənkəran şəhərində hərbi-fəhlə-kəndli
deputatları soveti olmaqla iki sovet yaradılmışdı.
Bel
əliklə, müharibə qəzada acınacaqlı vəziyyətdə olan zəhmətkeş kəndli-
l
ərin daha da yoxsullaşmasına və müflisləşməsinə gətirib çıxardı. Müharibə
zamanı ərzaq böhranının dərinləşməsi nəticəsində Lənkəran qəzasında ərzaq
m
əhsulları çatışmazlığı və onların qiyməti xeyli bahalaşmışdı. Qəzada taxıl, ət,
q
ənd və digər ərzaq məhsulları kəskin surətdə bahalaşdı. Ərzağın qıtlığı və
qiym
ətlərin fasiləsiz artması üzündən kənd əhalisi aclığa və müflisliyə məh-
kum olmuşdur.
74
ƏDƏBİYYAT
1.
Az
ərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi.
2.
“Açıq söz” qəzeti, № 432, 436, 24, 27 mart 1917-ci il.
3.
«Баку» qəzeti, 1915-1917-ci illər.
4.
Cavadova Esmira. …O, h
əm də görkəmli etnoqraf idi (Teymurbəy Bayraməlibəyovun
h
əyat və yaradıcılığından səhifələr). Bakı: 2008, 138 s.
5.
Кавказский календарь. 1915-1917-ci illər.
6.
«Каспи» qəzeti, 1915-1916-ci illər.
ЛEНКOРАНСКИЙ УЕЗД В ГОДЫ ПЕРВОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ
Б.Б.КЕРИМОВ
РЕЗЮМЕ
Несмотря на то, что Азербайджан и, в том числе, Лeнкоранский уезд были в сто-
роне от Первой мировой войны, страна была втянута в нее и экономика стала управ-
ляться по законам военного времени. В результате этого, ведущая отрасль уезда – сель-
ское хозяйство оказалось в большом упадке и застое.
В связи с войной Лeнкoранский уезд испытывал недостаток продовольствия, цены
на которое сильно возросли. В уезде значительно подорожали хлеб, мясо, сахар и др.
продукты. Дефицит продовольствия и непрерывный рост цен обрекал сельское насе-
ление на голод и обнищание. В уезде усилилось самоуправство царских чиновников,
увеличились смертельные случаи от болезней, грабительские нападения банд из Ирана и
эксплуатация крестьян. Особо уродливые формы приняло ростовщичество.
Крестьянское движение против самоуправства властей в короткий срок распрос-
транилось на большие территории. Экономический и политический кризис, порожденный
войной, день ото дня растущее крестьянское движение свидетельствовало о возникновении в
Лeнкoранском уезде, как и во всем Азербайджане, новой революционной ситуации.
Ключевые слова: Азербайджан, Лeнкoранский уезд, Первая мировая война
LANKARAN DISTRICT DURING THE FIRST WORLD WAR
B.B.KARIMOV
SUMMARY
Despite the fact that Azerbaijan, including Lankaran district, refrained from the First
World War, the country was dragged into it, and the economy began to be governed by the
laws of war. As a result, the county’s leading industry - agriculture turned out in great decline
and stagnation.
In connection with the war, Lankaran district lacked food, the prices of which had rised
sharply. There was a significant rise in the prices of bread, meat, sugar and other products.
Food shortages and the continuous rise in prices condemned the rural population to hunger and
poverty. The arbitrariness of royal officials, deaths from diseases, predatory gang attacks from
Iran and the exploitation of the peasants considerably increased.
The peasant movements against the arbitrariness of the authorities in a short time spread
over a large area. Economic and political crisis caused by the war, growing peasant movements
in Lankaran district, as well as throughout Azerbaijan formed a new revolutionary situation.
Key words: Azerbaijan, Lankaran district, The First World War
75
Dostları ilə paylaş: |