I c I l d Qədim dövr Prof. Dr
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
| TÜRK XALQLAfU ƏDƏBİVYATI I c i l d Qədim dövr Prof. Dr. Nizami Cəfərov ı r .Z'.-i x \jy-;w.rı il>! ij.'.ı.sı P'rvf.:;rJenhnm ! PEE2İDENT KİTABXANASI ÇAŞIOĞLU 2006 Azərbaycanda AtatürK MərKəzi K itab A zərbaycan Respublikası D övlət N eft Şirkətinin sponsorluğu ilə nəşr olunmuşdur. Şirkətin prezidenti cənab Rövnəq Abdullayevə təşəkkür edirik. TürK xalqları ədəbiyyatı. Qədim dövr. BaKi: Çaşıoğlu - Azərbaycanda AtatürK MərKəzi, 2 0 0 6 .-3 2 0 s. ISBN 9952-27-037-2 4602020400-227 0 8 2 -0 6 ©“Çaşıoğlu” nəşriyyatı, 2006 © “Azərbaycanda AtatürK MərKƏzi”, 2006 Bir neçə söz O xuculara təqdim olunan dördciidlik 'Türk xalqları ədəbiyyatı" türklərin müstəqii bir etnos, xaiq kimi tarix səhnəsinə çıxdıqiarı dövrdən (e.ə. I miniliiyin ortalarından) zəmanəmizə qədər yaratdıqları ədəbiyyatın əsaslarını əhatə edir. Birinci cildə qedim, ikinci ciidə orta, üçüncü ciidə yenl, dördüncü cildə isə en yenl türk ədəbiyyatından örnəklər daxii olunmuşdur. Qedim dövr türklərin Altay birliyindən (bu etnomədəni, etnososiai, etnosiyasi... biriik türklər, monqollar və tunqus - mancurlardan ibarət idi) ayrıldıqları zamandan başiayaraq eramızın II minilliyinin əwəllərinə qədər davam edir. Qədim türk ədəbiyyatı türk xalqlannın ümumi, ortaq mənəvi-mədəni sərvətidir. II minilliyin əwəllərindən etibarən türklərin etnocoğrafi diferensiasiyası dərinləşir. Və oniar əsasən üç geniş (və dinamik!) coğrafiya üzrə bölünürlər: 1. Şərq (karluq türkləri), 2. Şimai-Qərb (qıpçaq türkləri), 3. Cənub-Qərb (oğuz türkləri). Orta əsrlərin sonlarına qədər davam edən həmin dövrdə yaranan ədəbiyyat (orta dövr türk ədeblyyatı) qədim (ümum-) türk ədəbiyyatının ortaq xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamaqla yanaşı bölündüyü coğrafiyaiar üzrə müəyyən fərqli əlamətiər də qazanır. Türklərin orta əsrlərin sonu yeni dövrün əwəllərindən (XVI-XVII əsrlərdən) başlayan yenidən diferensiasiyası müasir türk xalqlarının yaranması ilə nəticələnir. Türk (osmanlı türkləri), Azərbaycan, özbək, uyğur, qazax, tatar, başqırd, türkmən, qırğız, Altay... xalqları nəinki özlərinə məxsus fərqli sosial-siyasi, mədəni əlam ətlər nümayiş etdirməyə, hətta daxili iddialarla ortaq sərvətləri də bölüşdürməyə təşəbbüs göstərirlər. Türk xalqları ədəbiyyatının yeni dövrü XVII əsrdən XX əsrin əwəllərinə qədər davam edir. Yeni dövr türk ədəbiyyatı orta dövr türk ədəbiyyatından daha çox "türk xalqlan ədəbiyyatrdır, yəni hər bir türk xalqının özünün yaradıcılıq məhsuiudur. Lakin bu, o demək deyil ki, ortaq xüsusiyyətlər, ümumi tipoiogiya tamamilə aradan qaixır... Əsiində, yeni dövrdə olduğu kimi, XX əsrin əwəiiərindən başlayan ən yeni dövrdə də türk xalqları ədəbiyyatı "gen"dən, yüz iilər, min illər boyu davam etmiş "ümumi tarix'dən gələn elə ortaq əlamətlər daşıyır ki, onların tamamiiə aradan qalxması, "etnik yaddaş"m pozulması, praktik olaraq, mümkün deyil. Ən yeni dövr türk ədebiyyatı, yaxud ədəbiyyatiarı iki min beş yüz illik ümumtürk ədəbiyyatı tarixinin həm ideya-məzmun, həm də forma-ifadə texnoiogiyaiarı baxımmdan üzvü tərkib hissəsidir. Ümumtürk, yaxud türk xaiqları ədəbiyyatınm tarbdni müasir eimi- metodoloji tələblər səviyyəsində təsəwür etmək etnomədəni ehtiyaca çevrilməkdədir. Və oxucuiara təqdim olunan bu kitab həmin ehtiyacdan yaranmışdır. ö N S Ö Z T ürnlərin mÜKəmməl bir etnos - xalq olaraq formalaşması eramız- dan ə w ə l I minilliyin ortalarına təsadüf etsə də, həmin formalaş- ma prosesinin etnoKUİturoloji, sosial-siyasi baxımdan zəngin İ k İ- üç min İİİİ k bir dövrü əhatə eləməsi o qədər də böyÜK şübhə doğurmur. LaKİn tarixən “törəməK”, “qanun-qaydaya sahib olan (cəmiyyət)”, “güclü-qüw ətli” mənalarım verən “türK” sözünə İİ k dəfə GöytürK döv- lətinin (imperatorluğunun) adında rast gəlinir. Eramızm I minilliyinin ortalarında tarix səhnəsinə çıxmış həmin imperatorluq qədim türK ic- timai-siyasi düşüncəsini, milli dövlət idarəçiliyi təcrübəsini parlaq bir şəKildə təzahür etdirməKİə yanaşı orta əsrlər türK dövlətləri, imperi- yalarx üçün zəngin bir düşüncə-idarəçilİK ənənəsi vermişdir. Qədim türnlərin vətəni İİk orta əsrlərdən bəri Tüncüstan Kİmi tanx- nan geniş çöllərdir. Şimalda Köqmən (Sayan) dağlarına, Sibir meşələrinə; Cənubda Tibetə; Şərqdə SaKİt OKeana, Sarı dənizə; Qərbdə isə Aral gölünə, Xəzər dənizinə, sonralar isə Qərbi Avropaya qədər uzanan bu çöllərdə türK atlarımn ayaq səslərini qədim dövrlərin tarixçiləri hələ də eşidirlər. Arxe- oloji araşdırmalar göstərir Ki, haqqında söhbət gedən geniş coğrafiyada türnlərdən öncə hər hansx bir etnos-xalq tərəfindən ardıcıl şəKİldə yaradxl- mxş maddi mədəniyyətin izlərinə təsadüf edilmir. Və həmin coğrafiyanxn İİ k dastanlarım türnlər söylədİKİəri Kİmi, iİK nəğmələrini də türKİər oxu- muş, İİk yazxlarınx da məhz türKİər yazmışlar. Altay imperiyasından sonra türKİərin qurduqlan (və Altaydan fərqli olaraq, tarixi əsaslarx bizə, deməK olar Ki, məlum) siyasi birlİK Hun-türK imperiyasıdır (e.ə. III əsrdən eramızxn V əsrinə qədər) Kİ, onun yüz illərlə mövcud olması, qədim dünyanxn ən böyÜK siyasi birliKləri ilə intensiv əla- qələri türKlərin tarixi qüdrətini - etnososial, mənəvi-ideoloji imKanlarxnı nümayiş etdirir. H un-tünc imperiyasının türK mədəniyyətinin, o cümlədən ədəbiyyatxnm inKİşafxna hansı səviyyədə təKan verdiyini göstərməK üçün yalnız bir faKtı yada salmaq Kİfayətdir Kİ, qədim türK eposunun əsas qəh- rəmanlarınm prototipləri əsasən hun-türK xaqanlarından ibarətdir. Onla- rm mübarizələri, ictim ai-siyasi fəaliyyətləri, düşüncələri, mənəvi aləmi qə- dim türK ozanına daim bitib-tÜKənməz ilham vermişdir. LaKİn bu, o deməK Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|