İ b e r V ə h ’ a y f o L k L o r u n d a t ü r k m I f I K
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
uzun zaman döyüşmüş, sonra qaladan çıxaraq təslim olmuşdu (Джанашвили 1900. 92). Nəzərə alsaq ki, xırda fasilələrlə 644-cü ildən 1121-ci ilə qədər Tiflis, Ucarma, Safar, Kərəm müsəl- man şəhərləri idi (Сенковский 1859. 170, 174-175, 195; Ибн Хордадбех 1986. 297), ən azı şairin əcdad- larının xristian olmadığını düşünmək olar. Tiflis cəmi 105 il – 1121-1226-cı illərdə xristianların şəhəri ola bilmişdir. Sonra gürcülər Xarəzmşah Cəlaləddinə məğlub oldular, 1127-ci ildə şəhəri yandırıb dağlara qaçdılar (Вермишев 1904. 29). Bundan sonra onlar yüz illərlə İslam mədəniyyətinin təsiri altında yaşa- dılar və şərq ədəbiyyatının seçmə incilərini öz dillə- rinə tərcümə etdilər (Сенковский 1859. 169-175; Хантадзе 1970. 102; Вермишев 1904. 6, 8, 75, 77). XIX əsrdə yaşamış görkəmli gürcü tarixçisi və arxeo- loqu Platon İoseliani yazır ki, sonralar Şah İsmayılın və Şah Abbasın dönəmində də Tiflis müsəlman şəhəri olmuşdur (Бакрадзе 1870. 85). İvan Ratişvili belə hesab edir ki, poemanın folklor variantında xristian elementləri çox imiş, Şota Rustaveli onları müsəlmanlaşdırmışdır (Marr 1910. II). Əgər doğrudan da belədirsə, xristian şairi nə vadar edirdi ki, əsərin məzmununu və ideyasını dəyişsin? Düşünürük ki, dönmə Şota Rustaveli öz müsəl- man əсdadlarını unutmadığına görə, İslam aləminə sevgisini gizlətməmişdir. Əsərdəki Patma ərəbcə Fat- manın, Usan Hüseynin, Kais Qeysin, Micnun Məcnu- nun (Шота Руставели 1982. 46, 332, 382) gürcüləş- miş formasıdır. Başqa bir səbəb odur ki, heç I Tamar şairlərdən monastır monaxlarının ruhuna uyğun əsərlər yazmalarını tələb etmirdi. O, şairlərə hədiyyələr verir- di ki, hakim nəsillərin istəklərinə uyğun gözəllik və cəngavərlik romanları yaratsınlar. O dövrdə kilsə sara- yı, saray kilsəni sevmirdi. Hətta iş o yerə çatmışdı ki, yüksək rütbəli keşişlər 1184-cü ildə çariça Tamarın Şah İsmayılın və Şah Abbasın dönəmində Tiflis müsəlman şəhəri olmuşdur (P.İoseliani). Gürcüstanda kilsə ilə saray bir-birini sevmirdi.Kilsə və saray ədəbiyyatı birləşib vahid gürcü ədəbiyyatına çevrilmədi (akad. Marr). tacqoyma törəninə qatılmamışdılar (Джанашвили 1900. 40-49). Tamar monax və keşişlərin yox, hərbçi feodal- ların dəstəyi ilə hakimiyyətə gəlmişdi. Müxtəlif millət- lərin nümayəndələri olan hərbçi feodallar dindar xris- tianlardan fərqli bir həyat tərzi keçirirdilər. Həmin həyat tərzi Aran və Kənan yaşamının, düşüncəsinin davamı idi. Çaxruxadze, Tmoqveli, Rustaveli, Musa Xoneli kimi dünyəvi şairlər Aran və Kənan folklorun- dan gələn Aster və Karam (Əsli və Kərəm) sevgisini tərənnüm edirdilər. Həmin sevgini öz həyatında yaşa- yan çariça Tamar onları mükafatlandırırdı. Hələ eradan öncə I minilliyin əvvəllərində Kə- nan mənşəli Tir çarları öz qızları İzebeli və Ateli Sa- maria sarayına ərə vermiş, bu yolla qonşu ölkələri öz- lərinə tabe etmişdilər. Yaxud çariça Tamarın ulu ba- bası Qurucu David (1084-1125) qızının Şirvanşahla sevişməsinə şərait yaratmışdı (Меликсетбеков 1939. 8-9). Həmin sevişmənin Gürcüstanla Şirvanın yaxın- laşmasında və Azərbaycanın zəifləməsində az rolu ol- mamışdı. Qurucu Daviddən sonra III Georgi, I Tamar və Rusudan həmin siyasəti davam etdirdilər. Tamarın və qızı Rusudanın ərlərindən başqa çoxsaylı aşnaları var- dı (Бакрадзе 1870.39; Джанашвили 1900. 25). Akademik Mari Brosse yazır ki, Şota Rustave- linin poemasına dəfələrlə əlavələr və düzəlişlər edil- mişdir (Буачидзе 1983, 266, 267; Хантадзе 1970. 102). Ancaq yenə də orada şərq və müsəlman dövlət- çiliyindən gələn çoxsaylı titullar, vəzifə adları qalmış- dır. Vazir-vəzir, spasalar-qoşun başçısı, Koran-Quran, Kəbə-müqəddəs yer, zaradxana-silah anbarı, çanq- cəng, maydan-meydan, nay-balaman və s. (Марр 1910. 26; Бакрадзе 1887. 6; Шота Руставели 1982. 113, 331, 333). Saraya yaxın olan şairlər Aster və Karam (Əsli və Kərəm) sevgisini tərənnüm edirdilər. Qurucu Davidin qızı Şirvanşahla sevişirdi. Həmin sevişmənin Gürcüstanın güclənməsində və Azərbaycanın zəifləməsində az rolu olmamışdır. Şota Rustavelinin poemasına dəfələrlə əlavələr edilmiş (Mari Brosse ), əsərin orijinalı yoxa çıxmışdır (Vermişev). Əsərdə qədəh anlamında ayaq, eşikağası məna- sında eşikaqas etnoqrafik terminləri işlənmişdir (Şota Rustaveli 1988.102). Tacir arvadı Patma poemada gah xatun, gah xanım titulu ilə verilir (Шота Руставели 1982. 222, 265, 333). Quş adlarından turac əsərdə bir neçə dəfə təkrar olunur. Ancaq əsəri nəşrə hazırlayan- lar onun türk sözü olması barədə bir söz demirlər (Шота Руставели 1982. 332). Bircə onu qeyd edirlər ki, turac yalnız Qafqazda yaşayan ov quşudur. Şota Rustaveli Xatayetinin hökmdarını xan ad- landırır (Шота Руставели 1982. 95). Xatayeti Kitay türklərinin ölkəsidir. İbn-əl-Əsir (XIII əsr) “Əl-kamil- fi-t-tarix” əsərində yazır: – Xatay Çinin bir mahalının və Xəta türklərinin adıdır (İbn-əl-Əsir 1959. 50). Mah- mud Kaşğarinin lüğətində deyilir: - Çin adlanan ölkə üçdür. Orta Çinə Xitay deyirlər (MK IV. 2006. 726). Xatay eyni zamanda Türkiyə ilə Suriya arasında- kı qədim mahalın adıdır. Şota Rustaveli Xatayeti de- yərkən onlarn hansını nəzərdə tutur, bu məlum deyil. Məlum olan odur ki, həm Çin Türküstanında, həm də Şimali Suriyada Xatay və Kaşğar adlı mahallar, şəhər- lər olmuşdur. E.ö.II minilliyə aid Xett və e.ö.I minil- liyə aid Urartu kitabələrində Xatay mahalının adı Xate, Kaşğar şəhərinin adı Kaşqar kimi yazıya alınmışdır (Арутюняи 1985. 122, 237; Меликишвили 1960. 429). Şah İsmayıl Xətayi Suriyadan Ərdəbilə köçü- rülən xataylardan çıxmışdır (Cəfərsoy 2010. 263-265). Şota Rustavelinin poemasında çokan oyun adı var. Azərbaycan dilinə tərcümədə o söz top oyunu kimi verilmişdir. Rus dilinə tərcümələrdə isə onun orijinala yaxın çovkan forması saxlanılmışdır. N.Y. Marrın fikrincə, çokan fars dilindəki covkan sözün- dəndir (Марр 1910. 40). N.Y.Marr nəzərə alınır ki, çovkanı oturaq farslar yox, atlı türklər oynayırdılar. Çovkan türk dillərindəki çovumaq felindən törəmişdir. Fars dilində belə söz yoxdur. Xatay və Kaşğar ölkələri indiki Suriya və Turkiyə arasında idi. Çovkan VII əsrdə Azərbaycanda oynanırdı. Tarixçi Sebeos bu haqda məlumat verir. Yüklə 2,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|