İ b e r V ə h ’ a y f o L k L o r u n d a t ü r k m I f I K



Yüklə 2,15 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/58
tarix30.10.2018
ölçüsü2,15 Mb.
#76056
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   58

 
 
uzun  zaman  döyüşmüş,  sonra  qaladan  çıxaraq  təslim 
olmuşdu (Джанашвили 1900. 92). 
Nəzərə  alsaq  ki,  xırda  fasilələrlə  644-cü  ildən 
1121-ci ilə qədər Tiflis, Ucarma, Safar, Kərəm müsəl-
man  şəhərləri  idi  (Сенковский  1859.  170,  174-175, 
195; Ибн Хордадбех 1986. 297), ən azı şairin əcdad-
larının xristian olmadığını düşünmək olar. Tiflis cəmi 
105  il  –  1121-1226-cı  illərdə  xristianların  şəhəri  ola 
bilmişdir.  Sonra  gürcülər  Xarəzmşah  Cəlaləddinə 
məğlub  oldular,  1127-ci  ildə  şəhəri  yandırıb  dağlara 
qaçdılar  (Вермишев  1904.  29).  Bundan  sonra  onlar 
yüz  illərlə  İslam  mədəniyyətinin  təsiri  altında  yaşa-
dılar  və  şərq  ədəbiyyatının  seçmə  incilərini  öz  dillə-
rinə  tərcümə  etdilər  (Сенковский  1859.  169-175; 
Хантадзе  1970.  102;  Вермишев  1904.  6,  8,  75,  77). 
XIX əsrdə yaşamış görkəmli gürcü tarixçisi və arxeo-
loqu  Platon  İoseliani  yazır  ki,  sonralar  Şah  İsmayılın 
və Şah Abbasın dönəmində də Tiflis müsəlman şəhəri 
olmuşdur (Бакрадзе 1870. 85). 
İvan  Ratişvili  belə  hesab  edir  ki,  poemanın 
folklor variantında xristian elementləri çox imiş, Şota 
Rustaveli onları müsəlmanlaşdırmışdır (Marr 1910. II). 
Əgər  doğrudan  da  belədirsə,  xristian  şairi  nə  vadar 
edirdi ki, əsərin məzmununu və ideyasını dəyişsin? 
Düşünürük  ki,  dönmə  Şota  Rustaveli  öz  müsəl-
man  əсdadlarını  unutmadığına  görə,  İslam  aləminə 
sevgisini  gizlətməmişdir.  Əsərdəki  Patma  ərəbcə  Fat-
manın, Usan Hüseynin, Kais Qeysin, Micnun Məcnu-
nun  (Шота  Руставели  1982.  46,  332,  382)  gürcüləş-
miş formasıdır. Başqa bir səbəb odur ki, heç I Tamar 
şairlərdən monastır monaxlarının ruhuna uyğun əsərlər 
yazmalarını tələb etmirdi. O, şairlərə hədiyyələr verir-
di  ki,  hakim  nəsillərin  istəklərinə  uyğun  gözəllik  və 
cəngavərlik romanları yaratsınlar. O dövrdə kilsə sara-
yı, saray kilsəni sevmirdi. Hətta iş o yerə çatmışdı ki, 
yüksək  rütbəli  keşişlər  1184-cü  ildə  çariça  Tamarın 
Şah İsmayılın və   
Şah Abbasın 
dönəmində Tiflis 
müsəlman şəhəri 
olmuşdur 
(P.İoseliani). 
Gürcüstanda kilsə 
ilə saray bir-birini 
sevmirdi.Kilsə və 
saray ədəbiyyatı 
birləşib vahid 
gürcü 
ədəbiyyatına 
çevrilmədi (akad. 
Marr). 


 
 
tacqoyma  törəninə  qatılmamışdılar  (Джанашвили 
1900. 40-49). 
Tamar  monax  və  keşişlərin  yox,  hərbçi  feodal-
ların dəstəyi ilə hakimiyyətə gəlmişdi. Müxtəlif millət-
lərin nümayəndələri olan hərbçi feodallar dindar xris-
tianlardan  fərqli  bir  həyat  tərzi  keçirirdilər.  Həmin 
həyat  tərzi  Aran  və  Kənan    yaşamının,  düşüncəsinin 
davamı  idi.  Çaxruxadze,  Tmoqveli,  Rustaveli,  Musa 
Xoneli kimi dünyəvi şairlər Aran və Kənan folklorun-
dan  gələn  Aster  və  Karam  (Əsli  və  Kərəm)  sevgisini 
tərənnüm edirdilər. Həmin sevgini öz həyatında yaşa-
yan çariça Tamar onları mükafatlandırırdı. 
Hələ  eradan  öncə  I  minilliyin  əvvəllərində  Kə-
nan mənşəli Tir çarları öz qızları İzebeli və Ateli Sa-
maria sarayına ərə vermiş, bu yolla qonşu ölkələri öz-
lərinə  tabe  etmişdilər.  Yaxud  çariça  Tamarın  ulu  ba-
bası  Qurucu  David  (1084-1125)  qızının  Şirvanşahla 
sevişməsinə  şərait  yaratmışdı  (Меликсетбеков  1939. 
8-9).  Həmin  sevişmənin  Gürcüstanla  Şirvanın  yaxın-
laşmasında və Azərbaycanın zəifləməsində az rolu ol-
mamışdı. 
Qurucu  Daviddən  sonra  III  Georgi,  I  Tamar  və 
Rusudan  həmin siyasəti  davam  etdirdilər. Tamarın və 
qızı Rusudanın ərlərindən başqa çoxsaylı aşnaları var-
dı (Бакрадзе 1870.39; Джанашвили 1900. 25). 
Akademik  Mari  Brosse  yazır  ki,  Şota  Rustave-
linin  poemasına  dəfələrlə  əlavələr  və  düzəlişlər  edil-
mişdir  (Буачидзе  1983,  266,  267;  Хантадзе  1970. 
102). Ancaq  yenə də orada şərq və müsəlman dövlət-
çiliyindən gələn çoxsaylı titullar, vəzifə adları qalmış-
dır. Vazir-vəzir, spasalar-qoşun başçısı, Koran-Quran, 
Kəbə-müqəddəs  yer,  zaradxana-silah  anbarı,  çanq-
cəng, maydan-meydan, nay-balaman və s. (Марр 1910. 
26;  Бакрадзе  1887.  6;  Шота  Руставели  1982.  113, 
331, 333). 
Saraya yaxın olan 
şairlər Aster və 
Karam (Əsli və 
Kərəm) sevgisini 
tərənnüm 
edirdilər. 
Qurucu Davidin 
qızı Şirvanşahla 
sevişirdi. Həmin 
sevişmənin 
Gürcüstanın 
güclənməsində və 
Azərbaycanın 
zəifləməsində az 
rolu olmamışdır. 
Şota Rustavelinin 
poemasına 
dəfələrlə əlavələr 
edilmiş (Mari 
Brosse
), 
əsərin 
orijinalı yoxa 
çıxmışdır 
(Vermişev). 


 
 
Əsərdə  qədəh  anlamında  ayaq,  eşikağası  məna-
sında  eşikaqas etnoqrafik terminləri  işlənmişdir (Şota 
Rustaveli 1988.102). Tacir arvadı Patma poemada gah 
xatun,  gah  xanım    titulu  ilə  verilir  (Шота  Руставели 
1982. 222, 265, 333). Quş adlarından turac əsərdə bir 
neçə dəfə təkrar olunur. Ancaq əsəri nəşrə hazırlayan-
lar  onun  türk  sözü  olması  barədə  bir  söz  demirlər  
(Шота Руставели 1982. 332). Bircə onu qeyd edirlər 
ki, turac yalnız Qafqazda yaşayan ov quşudur. 
Şota  Rustaveli  Xatayetinin  hökmdarını  xan  ad-
landırır  (Шота  Руставели  1982.  95).  Xatayeti  Kitay 
türklərinin ölkəsidir. İbn-əl-Əsir (XIII əsr) “Əl-kamil-
fi-t-tarix” əsərində  yazır: – Xatay Çinin bir mahalının 
və Xəta türklərinin adıdır (İbn-əl-Əsir 1959. 50). Mah-
mud  Kaşğarinin  lüğətində  deyilir:  -  Çin  adlanan  ölkə 
üçdür. Orta Çinə Xitay deyirlər (MK IV. 2006. 726). 
Xatay eyni zamanda Türkiyə ilə Suriya arasında-
kı  qədim  mahalın  adıdır.  Şota  Rustaveli  Xatayeti  de-
yərkən onlarn hansını nəzərdə tutur, bu məlum  deyil. 
Məlum olan odur ki, həm Çin Türküstanında, həm də 
Şimali Suriyada Xatay və Kaşğar adlı mahallar, şəhər-
lər olmuşdur. E.ö.II minilliyə aid  Xett və e.ö.I  minil-
liyə aid Urartu kitabələrində Xatay mahalının adı Xate, 
Kaşğar  şəhərinin  adı  Kaşqar  kimi  yazıya  alınmışdır 
(Арутюняи  1985.  122,  237;  Меликишвили  1960. 
429).  Şah  İsmayıl  Xətayi  Suriyadan  Ərdəbilə  köçü-
rülən xataylardan çıxmışdır (Cəfərsoy 2010. 263-265). 
Şota  Rustavelinin  poemasında  çokan  oyun  adı 
var.  Azərbaycan  dilinə  tərcümədə  o  söz  top  oyunu 
kimi  verilmişdir.  Rus  dilinə  tərcümələrdə  isə  onun 
orijinala  yaxın  çovkan  forması  saxlanılmışdır.  N.Y. 
Marrın  fikrincə,  çokan  fars  dilindəki  covkan  sözün-
dəndir  (Марр  1910.  40).  N.Y.Marr  nəzərə  alınır  ki, 
çovkanı  oturaq  farslar  yox,  atlı  türklər  oynayırdılar. 
Çovkan türk dillərindəki çovumaq felindən törəmişdir. 
Fars dilində belə söz yoxdur. 
Xatay və Kaşğar 
 ölkələri indiki 
Suriya və Turkiyə 
arasında idi. 
Çovkan VII əsrdə 
Azərbaycanda 
oynanırdı. Tarixçi 
Sebeos bu haqda 
məlumat verir. 


Yüklə 2,15 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   58




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə