İ b e r V ə h ’ a y f o L k L o r u n d a t ü r k m I f I K
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
görə (Джанашвили 1900. 89; Марр 1910. 51) onlar vətənlərindən didərgin salınır, odda yandırılırdılar. N.Y.Marr yazır: – Deyilənə görə, “Bars dəri- si”nin süjeti İran folklorundan gəlmədir. Ancaq İran ədəbiyyatında belə bir süjetə təsadüf etmirik. Çox eh- timal ki, şair əsərin gürcü folklorunda yayılan bir süjetinin tərcüməsindən istifadə etmişdir (Марр 1895. 228-229; Марр 1910. I). Şair əsərin süjetini İran ədəbiyyatından deyil, özünə anlaşıqlı olan Aran folklorundan götürmüşdür. Qədim iber və orta yüzil gürcü salnamələrində həm Aran, həm İran adları Ran formasında yazıya alınırdı (Патканов 3160.225; Картлис Цховреба 1905.204; Дондуа 1967. 36; Джуаншериани 1986. 9, 63). Düzdür, XII-XVII əsrlərdə İran ədəbiyyatının ən yaxşı nümunələri gürcü dilinə tərcümə edilmişdir. Bunlar “Rostomiani”, “Cimşidiani”, “Miriani” (Mehr və Müştəri), “Şahnamə”, “Rusudaniani” və başqaları- dır (Марр 1895.227, 228, 229, 233; Буачидзе 1983, 61, 78). Onların içində “Bars dərisi” poeması yoxdur. N.Y.Marr yazır:– Ümid edirəm ki, gec və ya tez, nə zamansa Gürcüstanın qədim əlyazmaları arasından “Bars dərisi”nin ilkin nüsxəsi tapılacaq. O zaman biz süjetin hansı xalqa məxsusluğu haqqında son sözü deyə biləcəyik (Марр 1895. 229; Марр 1910. I). Qədim yazılı abidələrdə Aran, orta yüz il xristian salnamələrində Eran kimi yazıya alınan İran farsların ölkəsi deyil. Aran vilayətinin əhalisinin farsdilli olma- dığını V-X əsr erməni, fars və ərəb tarixçiləri dəfələrlə bildirmişlər. VII-X əsr ərəb tarixçiləri yazırlar ki, Azərbaycan və Ərməniyyənin dili ərəb və fars dillə- ridir. Ancaq Bərdə və ətrafındakı kəndlərdə Aran dilində danışırlar (Fazili 1984. 127; Vəlixanlı 1974. 48). Bərdə Aran vilayətinin mərkəzi şəhəri, Ereti Er və Aran nəsillərinin qədim yurdu idi. Hətta sasanilər Bəzilərinə görə, “Bars dərisi”nin süjeti İran folklorundan gəlmədir. Ancaq İran ağız ədəbiyyatında belə bir süjet yoxdur. dövründə İberiya Bərdədən idarə olunurdu. İberiyanın qüdrətli çarlarından biri Vaxtanq Qorq Aslan Aran hakiminin bacısı oğlu idi (Буачидзе 1983. 153). O Qorq Aslan ki, O.İ.Senkovski onu hansısa türk tayfa- sının başçısı adlandırır (Хантадзе 1970. 83). Aran hakiminin göndərdiyi 12 minlik qoşun olmasaydı, Qorq Aslan İberiya üzərində hakimiyyətini qura bil- məzdi. Bu barədə nə qədər üzərində əl gəzdirilsə də, sonrakı gürcü salnamələrində bilgilər qalmaqdadır (Джуаншериани 1986. 63, 80). “Kartlis tsxovreba” da göstərilir ki, Aran Kartvellərin çarı idi. Aranın oğlu Azon Makedoniyalı İskəndərin vassalı kimi Metexdə çar oldu və İberiyanı 24 il idarə etdi (Картлис цховреба 1905.204; Мамулиа 1979.182). Azonın ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Parnauz (Вермишев 1904. 102) Aran nəslinin Me- texdəki bütlərini sındırmadı. Öz bütlərinin yanında Aran nəslinin bütlərini saxladı. Bu o deməkdir ki, öl- kədə müxtəlif etnosların konsolidasiyası nəticəsində yeni dövlət yarandı. Yeni dövlət ən güclünün mütləq ağalığı ilə deyil, qohum və yad etnosların qardaşlaş- ması ilə quruldu (Мамулиа 1979. 176-179). Fikrimizcə, poemanın süjeti İran əfsanələrindən yox, iberlərlə qardaşlaşan, ortaq dövlət quran Aran nəslinin ağız ədəbiyyatından gəlmədir. Bunu duyan N.Y. Marr yazır ki, poema yalnız gürcülərin poetik dastanı deyil, çoxmillətli Gürcüstanın çoxdilli xalqla- rının ədəbi abidəsidir. Aran nəsli e. ö. III əsrin əvvəllərinə – İberiyada hakimiyyəti ələ alana qədər uzun bir alplıq və ərənlik yolu keçmişdir. Yəhudi tarixçisi İosif Flavi (I əsr) yazır ki, Aran İbrahim peyğəmbərin qardaşıdır. Onun qəbri Hələb ölkəsinin Ur şəhərində indiyəcən durur (Иосиф Флавий 52390.32-33). Bəzi tarixi mənbələr- də isə Aran İbrahim peyğəmbərin oğludur (Вигуру 1897. 474-475). Nəzərə alsaq ki, hər üç dinin müqəd- Vaxtanq Qorq Aslan Aran hakiminin bacısı oğlu idi. Poema yalnız gürcülərin poetik dastanı deyil, çoxmillətli Gürcüstanın çoxdilli xalqlarının ədəbi abidəsidir. Aran İbrahim peyğəmbərin qardaşıdır. Onun qəbri Ur şəhərində indiyəcən durur ( Иосиф Флавий). dəs peyğəmbəri olan Avraham miladdan qabaq XIX əsrdə yaşamışdır, Aran nəslinin Ön Asiyanın ən qədim sakinlərindən biri olduğuna şübhə yeri qalmaz. İ.İ.Şopen Ernst Renana (Эрнст Ренан IV.77) istinadən yazır ki, Aranın adını samilər öz dillərinə çevirərək Misraim (Misir adı burdandır) şəklinə salıblar. Aran Oğuz, yəni öküz totem adının başqa bir formasıdır (Шопен 1866. 204-205). Aran etnik adının kökündə ar sözü durur. Mahmud Kaşğari yazır ki, ar Arqu dilində buğa deməkdir (MK IV. 2006. 38). Düzdür, Aran dilində qədim mətnlər bizə gəlib çatmamışdır. Yalnız ayrı-ayrı kitabələrdə sözlər qal- mışdır ki, həmin sözlər Aran dilinin arxaik türk dillərindən biri olması fikrini söyləməyə bəs edir. Aran dilində göyə gök, yerə yir, suya suy, süvariyə atli, vulkana atma, qartala kuş və s. deyilirdi (Шопен 1866. 9, 111, 113, 143, 384; Мещанинов 1927. 4, 7, 8). Gürcü din xadimlərinin qısqanclığına səbəb həm də o idi ki, poema İslam dininə, adətlərinə dərin rəğbətlə yazılmışdır. Əsərin əsas surətləri müsəlman- dır. Poemanın baş qəhrəmanları kilsəyə deyil, məscidə ibadətə gəlirlər. Tariyelin atasının yasında Quran oxu- nur (Шота Руставели 1982. 75, 113). N.Y.Marr yazır: – Poema hər cür xristian eh- kamlarından azaddır, əsərin ruhu İslam ruhudur (Марр 1910. I). Onda belə bir sual qarşıya çıxır: – Şair mü- səlmandırsa, nəyə görə ömrünün sonunu sürgündə Qolqof monastırında keçirmiş (Джанашвили 1900. 89), Yerusəlim mədrəsələrindən birində başa vurma- mışdır? Düşünürük ki, bu, şairin əvvəl İslam dininə iman gətirib, xristian dinini sonradan qəbul etməsi və ya bir zaman əcdadlarının müsəlman olması ilə bağlıdır. Şota Rustaveli çariça Tamarın atası III Georgi ilə vuruşan vilayət hakimi Şota Arçovadzedirsə, o, əvvəllər xristian deyildi. Həmin Şota Arçovadze baqrationlarla Şota Rustavelinin surətləri kilsəyə deyil, məscidə ibadətə gəlirlər . Tariyelin atasının yasında Quran oxunur. Şairin poeması xristian ehkamlarından azaddır. Əsərin ruhu İslam ruhudur. Yüklə 2,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|