İ b e r V ə h ’ a y f o L k L o r u n d a t ü r k m I f I K
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
Urartu kitabələrindəki e-qal “saray”, “böyük ev” və uti, iber, alban dillərindəki kalak, qala sözləri türk mənşəlidir. Buna uyğun olaraq dilimizdə qalaqlamaq – daşları üst-üstə yığmaq feli vardır. – talavar. Bu söz Sinay perqa- mentində “talvar” mənasında işlənmişdir (Aleksidze 2003 в . 125). Gürcü dilində talavari, erməni dilində ta- ğavar sözlərinin varlığı heç də onu bildirmir ki, bu söz türk mənşəli deyil. Gürcü dilinə həmin söz iber, er- məni dilinə h’aylardan keçmişdir. N.Y.Marr qədim erməni və gürcü dillərinə həsr etdiyi əsərlərində göstə- rmişdir ki, iber və h’ay dilləri iltisaqidir və indiki er- məni, gürcü dillərinə qohum deyildir (Marr 1903. XXVII-XXIX). Biz çoxsaylı dil faktlarına istinadən sübuta yetirmişik ki, həmin dillər türk dillərinin iştirakı ilə yaranmışdır (Cəfərsoy 2007. 42-56; Джа- фарсой 2008. 58-63; Cəfərsoy 2009. 120-129). Sinay perqamentindəki talavar sözü indi dilimiz- də talvar formasında işlənir. – abazak “quldur”. Z.Aleksidze bil- dirir ki, erməni dilindəki avazak və gürcü dilindəki avazaki Sinay yazısındakı abazak sözünə uyğundur (Aleksidze 2003 а . 125). O nəzərə almır ki, türk dillə- rinin qıpçaq qrupunda buna uyğun olaraq avaz qəssab, başkəsən sözü vardır. “Koroğlu” dastanındakı Eyvaz qəssab oğludur. Eyvaz eponiminin arxaik variantla- rından biri Abazdır. – korba “qurban”. Tərcüməçi onu yevrey, gürcü və erməni dillərindəki korban “sovqat”, “ianə” sözləri ilə əlaqələndirir. Nəzərə almır ki, o, dini termindir və türk dillərində də həmin mənada işlənir. Z.Aleksidze onu da nəzərə almır ki, yevrey dili yəhudi dili deyildir. Yəhudilər Sam, yevreylər Kam nəslin- dəndirlər. Sinay perqamentindəki yexan, Alban salnamələrindəki yexna türk sözləridir. Yexan – Sinay perqamentində aylardan biri ye- xan adlanır (Aleksidze a 2003. 36). Gəncəkli Kürək (Kurakos Qandzaketsi) yazır ki, albanlar ən isti aya yəxna deyirlər. Fikrimizcə, yexan/yəxna “yandırıb- yaxmaq” felinin arxaik variantıdır. Dədəmiz Qorqu- dun kitabında buna uyğun olaraq yəxni “qaynadılmış ət” sözü vardır. – buxacuq “tanrı” (Aleksidze 2003 a . 73. 87. 122). B-ğ buxacuq teoniminin qısa yazılış formasıdır. Ancaq Z.Aleksidze onu “bixacuq” oxuyur. Utilər son zamanlara qədər tanrıya bixacuq yox, buxacuq deyir- dilər (Шопен 1866. 433; Qukaşyan 1984. 14-17). Söz yox ki, buğa totemik tanrı adıdır. Cahilliyə dövründə əcdadlarımız tanrını yalnız insan deyil, həm də qanadlı heyvan və quş formalarında təsəvvür edir- dilər. Düşünürdülər ki, yırtıcı heyvanlar və quşlar göylərdən igidlərə güc, qüvvət gətirir. Qanadlı buğalar isə var-dövlət, bolluq, bərəkət timsalıdır. İberlər kimi h’aylar da buxa tanrının buğa şək- lində qoyulan bütünə deyirdilər (Шопен 1866. 483). H’Aylar indiki ermənilərin əcdadı olsaydılar, öz totem tanrılarını türkcə buğa yox, ari və ya sami dillərindəki vol, misraim sözləri ilə adlandırırdılar. Urartu dövrünün bir çox etnosları buğaya sitayiş edirdilər. 1912-ci ildə İ.A.Orbeli Topraq kaladan mər- mər lövhə üzərində buğa şəkli tapmışdır. Ondan 4 il sonra Van gölü yaxınlığında arxeoloji qazıntılar zama- nı qanadlı buğa bütü tapıldı. Bütün qanadları qızıl- dandır (Пиотровский 1944. 35). Bu da buğanın göy- ləri təmsil etdiyinə işarədir. Əski türk qaydası ilə Xaçın hakimi Həsən Cəlal nəvəsinə Ağ Buğa adı vermişdi. Hülakilər dövründə Metex atabəyi Ağ Buğa totem adı daşıyırdı (Петру- шевский 1949. 252). Albaniya və İberiyanın bir çox qəbilələri Tanrının buğa şəklində bütünə buğa, qartal şəklində bütünə kuş deyirdilər. Musa Xorenli (VII əsr) yazır ki, Day mahalının bir vilayəti Buxa adlanır (Хоренский 1809.232; 1893.294). Sen-Marten həmin vilayətin adını Puxa ki- mi oxuyur (Шопен 1852.24). Türk kökənli etnoslar buğaya olan əski inanc- larını özləri ilə Piriney yarımadasına aparmışlar. Buğa döyüşləri bizdə unudulmuş, İspaniyanın bir çox vilayətlərində indiyədək qalmışdır. Akademik İ.İ.Meşşaninov 1927-ci ildə nəşr et- dirdiyi bir məqaləsində yazırdı: – İberlər buğanı mü- qəddəs sayırdılar. Buğaya olan etiqad Qafqaz ilə Piri- ney yarımadasının qədim xalqları arasında etnogenetik bağlar olduğunu göstərir (Мещанинов 1927.28). Bü- tün bunlar təsdiq edir ki, Buğa totemik tanrı kimi Ya- fəs xalqlarının xristianlığa qədərki inancında əsas yer- lərdən birini tutmuşdur. –kul “bilək”, “əl” (Aleksidze 2003 a . 122). Bu sözün türk mənşəyini təsdiq etmək üçün nümunə- lər verməyə ehtiyac yoxdur. Yalnız onu qeyd etmək lazımdır ki, L.Meliksetbekov, Q.Kapantsyan Urartu yazılarında bu sözləri tapdığına görə, 1936-1937-ci illərdə Abkar Payzatı dar ağacına çəkmişdilər. –ğar, “oğul”, “bala” (Aleksidze 2003 a . 87, 122). Bu söz türk dillərindəki qarın, qarındaş, qardaş sözlərinin köküdür. –içi “özü”, -içey “özünün” (Aleksidze 2003 a . 89, 12). Bu əvəzliyin kökü türk dillərindəki iç zərfidir. Özümüz, öz aramız sözlərinin sinonimi kimi Azərbaycan türkcəsində “içimiz” deyimi indi də işlənir. –viçi “qardaş” (Aleksidze 2003 a . 89, 122). “V” səsartımı kimi xald mənşəli yazılarda çox işlənir. İçi qədim türk yazılı abidələrindəki içi – eçi “böyük qardaş” sözünün arxaik variantıdır: – Bəğ İberlər buğanı müqəddəs sayırdılar. Buğaya olan etiqad Qafqaz və Piriney qurlarını birləşdirir. Yüklə 2,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|