İ b e r V ə h ’ a y f o L k L o r u n d a t ü r k m I f I K
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
adlandırır və şahsevənlərin arasında yaşayırdılar. Sonra onlar Quba xanlığı ərazisində Uduq və Uduqlu kəndlərini saldılar (Агаев 1984, 146). Utilərin bir nəsli Albaniyaya köçməmiş, İranın cənub-qərbində yurd salmışdır. 1920-ci ildə onların bir qəbiləsi qaşqayların arasında müşahidə edilmişdi (Şahin 1988, 39). Fikrimizcə, Ud və Odər etnik adları günəşə tapınma ilə bağlı olub, eyni kökdən törəmişdir. Ud «od», Odər «oda sitayiş edən ər» deməkdir. İlk öncə ona görə ki, Şumer, Xatti və Urartu yazılarında günəş utu adlandırılır (Гиоргадзе 1985). Bu da “ütən”, “yandıran” deməkdir. Quba qəzasında 1922-ci ildə Udgün kəndinin (Список 1922, 44) qeydə alınması göstərir ki, utilər son əsrlərə qədər günəşə bəslədikləri ehtiramı unutma- mışlar. Xristian utilər də son çağlara qədər günəşə və aya sitayiş edirdilər (Qukasyan 1984, 16-17). Urartu kitabələrində Ud etnoniminin Uter və Uterux variantları var (Меликишвили 1960, 35, 135). Bu da Odər deməkdir. Xald yazılarında cəmi 4 saitdən istifadə olunur. Ona görə də təbii olaraq mixiyazılı kitabələrdə odər etnonimi uter kimi yazıya alınmışdır. Türklərin əcdadları monoteizmə qədər günəşə tapınır və özlərini Od tiqin adlandırırdılar. Altay türk- ləri inanırdılar ki, odu tanrının göydəki qızları əldə etmiş və onun sirrini insanlara öyrətmişlər (Ögel 1971, 55, 596). İqrar Əliyev yazır: – Zaza Aleksidze Sina monastırındakı alban yazısını uti dilinin köməyi ilə oxuyub. Uti dili türk dili deyil (Алиев 2002, 284). Düzdür, indiki uti dili türk dili deyil. Ancaq o, Yafəs dillərindən biridir. Məlumdur ki, Yafəs dillərinin, o cümlədən uti dilinin yaranmasında bir çox türk dilləri iştirak etmişdir (Шор 1931. 223-244). Fikrimizcə, uti dilindəki türk sözlərinin çoxu alınma deyil, utilərin öz Yəhudi və erməni mənbələrində Acar xalqının adı Azar kimi yazıya alınmışdır. Odər etnik adının kökündə od sözü durur. Odər elə Azərdir. sözləridir. Həmin leksik vahidlər utilərin dilində e.ö. II-I minilliklərdə mövcud idi. Əslən Nic utilərindən olan Abkar Payzat keçən əsrin 30-cu illərində belə bir fikir irəli sürdü ki, Urartu yazıları uti dilində yazılmışdır (Qukasyan 1984, 16). Urartu kitabələri uti dilində yox, utilərin dilinə yaxın olan xald dilində yazılmışdır. Çünki utilər siyasi cə- hətdən Urartuya qarşı dururdular. Onlar birlikdə kitabə yazdıra bilməzdilər. Bununla yanaşı hər iki dildə qə- dim türk leksikasının varlığı danılmazdır. Ona görə ki, hər iki dil Yafəs dilləri qrupuna aiddir. Onların hər ikisinin meydana gəlməsində türk dilləri iştirak etmiş- dir. XIX əsrin ortalarında feldmarşal Paskeviçin qərargah zabiti İ.İ.Şopen müşahidə etmişdi ki, utilər anaya nana, ataya baba, suya su, ocağa arux deyirlər (Шопен 1866, 483). Həmin sözlər eyni mənada uti dilində indi də işlənir (Mobili Robert 2010. 28, 34, 42). İ.İ.Meşşaninov XX əsrin əvvəllərində yazırdı: – Utilər müdrik adama bilici, ölkəyə ölki, çobana naxrçi deyirlər (Мещанинов 1933, 76). N.Y.Marrın və İ.İ.Meşşaninovun bütün yazdıqlarına bələd olan İqrar Əliyev necə olur ki, bunları görmür? Çünki görmək istəmir. Zaza Aleksidze iddia edir ki, VI əsrdə utilərin dili xeyli dərəcədə gürcüləşmişdi (Aleksidze 2003 a , 28). VI əsrdə indiki gürcü milləti və gürcü dili möv- cud deyildi. Gürcülərin əcdadları olan baqrationlar – ilk dəfə XI əsrdə Kaxetinin siyasi həyatında göründü- lər. Onlar VI əsrdə Bərdəyə gəlib, utilərin dilini necə gürcüləşdirə bilərdilər? Əgər Z.Aleksidze gürcü de- yəndə iberləri nəzərdə tutursa, iberlər gürcü deyildilər (Марр 1903. XVII-XXIX). İberlər VI əsrdə mərkəzləşmiş dövlət yox, tayfa ittifaqı yarada bilmişdilər. Onlar nəinki utiləri, heç bu- Uti dilində ul “qurd” sözü var. Ul Azərbaycan dilindəki ulamaq felinin köküdür (Mobili Robert). Zaza Aleksidze Bərdə əhalisini gürcüləşdirir. rada daha əskidən yaşayan xəzərləri, sarıkinləri, bun- türkləri iberləşdirə bilməzdilər. Ümumiyyətlə, XII əsrə qədər Gürcüstanda hakim bir dil yox idi. Belə durum- da utilərin dilinin gürcüləşməsindən söhbət gedə bil- məz. Zaza Aleksidze yazır ki, X yüzillikdə paytaxt Bərdənin dili uti dili idi (Aleksidze 2003 a , 29). Bunun əksinə olaraq X əsr ərəb tarixçiləri uti dilindən yox, Aran dilindən bəhs edirlər. İstəxri yazır: – Azərbaycan və Aranın dili fars və ərəb dilləridir. Ancaq Bərdə şəhərində və ətrafındakı kəndlərdə Aran dilində danışırlar (Səid Nəfisi 1940, 38). Utilər Aran nəslindəndirlər. Təbii ki, uti, alban və aran dilləri bir-birinə yaxın olmuşdur. Ancaq Zaza Aleksidzenin, Akaki Şanidzenin, İlya Abuladzenin düşündükləri kimi, bu, o demək deyil ki, həmin dillər Dağıstan dilləri qrupuna aiddir (Шанидзе 1938. 3-71). Ərəb səyyahları əl-İstəxri, ibn-Hövqəl, əl-Müqəddəsi yazırlar ki, Aran dilində vulkana atma, qoz ağacına koz, tuta tut, əncirə incir, fındığa bunduk və s. deyilir (Мамедов 1993, 110-112). Eradan öncə VIII əsrdə yazılmış mixiyazılı abidələrdə göy, yer, su, atli sözləri vardır. Həmin sözlər Aran sözləridir (Шопен 1866, 143, 384; Мещанинов 1927. 4, 7, 8). Zaza Aleksidze uti dilini onа görə Dağıstan dil- lərinə aid edir ki, bir çox Qafqaz dillərində olduğu ki- mi, uti dilində də boğaz səsləri çoxdur. Ancaq tədqiqat göstərir ki, qafqazdilli olmaq hələ qafqazlı olmaq de- yil. Keçən əsrin 20-30-cu illərində Yafəs nəzəriyyə- sinin yaradıcıları hindavropa dilçiləri ilə gərgin müba- rizə şəraitində sübuta yetirdilər ki, Qafqaz dillərindəki xırıltılı boğaz səsləri sami etnolinqvistik faktoru ilə bağlıdır (Шор 1931, 32; Ютманов 1948, 395-399). Yəhudi mənşəli etnoslar eradan öncə I minillik- dən başlayaraq Qafqaz dağlarının dərələrinə sığınmış, onların iştirakı ilə çoxlu dillər bir-birinə qarışmışdır. Qafqaz dilləri sami, ari və türk dillərinin qarışması nəticəsində yaranmışdır. (R.İ.Şor). Qafqazdilli olmaq hələ qafqazlı olmaq deyil. Qafqazdilli olmaq hələ qafqazlı olmaq deyil. Yüklə 2,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|