İ. A. Axundov

 

11 

deyil ki, həmin dövr də yaşayan dahi Azərbaycan şairi Nizami Gən-

cəvi  (1141-1209)  onu Azərbaycanın  Razisi və  İbn Sinası kimi qiy-

mətləndirmişdir.  Möhzabəddin  yunan  filosof  və  həkimlərinin  əsər-

ləri  ilə  yaxından  tanış  idi.  Lakin  o,  ən  çox  İbn  Sinanın  fikirlərinin 

təsiri  altında  olmuşdur.  M.  Təbrizi  hələ  o  zaman  ruhun  bədəndən 

ayrı  olması  fikrini  tənqid  edərək,  insanın  psixi  fəaliyyətində  həm 

fiziologiya, həm də patologiyaya böyük yer vermişdi. O, orqanizmə 

vahid  bir  sistem  kimi  baxmış  və  bütün  orqanların  məqsədə  uyğun 

şəkildə, bir-biri ilə sıx əlaqədə fəaliyyət göstərməsini qeyd etmişdir. 

O,  həmişə  struktur  və  funksional  dəyişiklikləri  vəhdətə  görürdü. 

Sağlamlığın qorunub saxlanması və xəstəliklərin tez sağalması üçün 

lazım  olan  maddələrin  orqanizmdən  sorulmasına  və  zərərli  mad-

dələrin vaxtında xaric edilməsinə böyük əhəmiyyət verirdi. 

Maraqlıdır ki, hələ o zaman Möhzabəddin xəstənin xarici gö-

rünüşünü, dərisinin rəngini və bədən hərarətini təyin etməklə bəra-

bər, ağrı, atrofiya və s. olmasına fikir verirdi, dərinin yaş və quru ol-

masını  yoxlayırdı.  Xəstənin  ifrazatını  vizual  müayinə  edirdi,  onun 

hissini, hərəkətini və psixi fəaliyyətlərini yoxlayırdı. 

Möhzabəddin  Təbrizi  hesab  edirdi  ki,  xəstəliyi  yaxşı  öyrən-

mək  üçün  hər  şeydən  əvvəl  sağlamlıq  anlayışını  dərindən  və  mü-

kəmməl bilmək lazımdır. Hələ o zaman M. Təbrizi də İbn Sina kimi 

sağlamlığın  da  müəyyən  dərəcələrinin  olmasını  qeyd  edirdi,  onun 

yaş xüsusiyyətlərindən və insanın yaşadığı ətraf mühitdən xeyli asılı 

olmasını göstərirdi. Sağlamlığın qorunması və xəstəliklərin baş ver-

məsində maddələr mübadiləsinə böyük yer verirdi. O, öz əsərlərində 

xəstəliklərin səbəbinin axtarılmasını əsas şərt sayırdı. Patogen amil-

lərin sırasında termiki, mexaniki, kimyəvi,  psixi və  s. amillərlə  bə-

rabər  gözə  görünməyəm  amillərin  də  olmasını  hələ  o  zaman  qeyd 

etmişdir.  Xəstəliklərdən  qorunmaq  və  sağalma  prosesinin  sürətlən-

məsi  üçün  o,  ilk  növbədə  xəstəlikləri  törədən  zərərverici  amillərin 

aradan  qaldırılmasına  böyük  əhəmiyyət  verirdi.  Yaşayış  mühitinin 

və  kurort  amillərinin  əhəmiyyətini  nəzərə  alıb,  havanın  təmizlən-

məsi üçün ağacların əkilməsini tövsiyə edirdi. 

---

 

12 

Möhzabəddin  Təbrizinin  “Tibb-ül  camali”  və  “Əl  Muxtar” 

əsərləri  bizə  gəlib  çatmışdır.  “Tibb-ül  camali”  kitabı  Azərbaycan 

Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunda, “Əl Muxtar” 

kitabı isə Təbriz kitabxanasının əlyazmalar fondunda saxlanılır. 

Möhzabəddin  Təbrizi  geniş  dünya  görüşə  malik  olan  həkim 

və  alim  idi.  Onun  qədim  yunan  fəlsəfəsi  və  tibb  ilə  dərindən  tanış 

olması  və  onlara  tənqidi  yanaşması,  həm  də  tibb  sahəsində  mahir 

təşkilatçı  kimi  fəaliyyət  göstərməsi,  o  dövr  ki,  Təbriz  Akademiya-

sında bu alimin hörmətli şəxsiyyət kimi qiymətləndirilməsinə səbəb 

olmuşdur. 

Klassik  orta  əsrlərdə  tibbin  nəzəriyyəsi  və  praktikası  üçün 

böyük  xidmətlər  göstərmiş  dahi  Azərbaycan  həkim  və  alimlərindən 

biri də Mahmud İbn İlyas idi. O, ilk dəfə olaraq öz əsərlərində aydın 

şəkildə  tibbin  nəzəri  və  praktik  hissələrdən  ibarət  olduğunu  qeyd 

etmiş və  onların bir-biri ilə sıx əlaqəsini göstərmişdir. Bizə gəlib çat-

mış  və yeddi fəsildən ibarət olan “Müxtəsəre tibb” kitabının bir hiss-

əsi  tibbin  nəzəri  məsələlərinə  həsr  edilmişdir.  Bu  hissədə  tibbin  bir 

sıra fəlsəfi məsələləri, tibbi hadisələrin mahiyyəti, xəstəliklərin əmələ 

gəlmə  səbəbləri,  sağlamlığın  (xüsusilə  yaşlı  şəxslərdə)  qorunması, 

xəstəliklərin  gedişinə  təsir  edən  amillər  və  s.  haqqında  geniş  məlu-

matlar  verilir.  O,  ağır  xəstəliklərin  gedişində  böhranların  dərindən 

öyrənilməsinə daha  çox fikir verirdi. Daxili mühitin tamlığının sax-

lanılmasının sağlamlıq üçün əsas şərtlərdən biri olmasını qeyd edirdi. 

Mahmud İbn İlyas bir çox əsərlərində xəstəliklərin gedişi za-

manı kəmiyyətin keyfiyyətə keçməsini, orqanizmin özünün müdafiə 

qüvvələrinin sağalmaqda rolunu və s. dərindən öyrənmiş və müalicə 

zamanı diaqnoz ilə bərabər proqnoza da böyük yer vermişdi. Mah-

mud İbn İlyas qan dövranı xəstəliklərini daha dərindən öyrənmiş və 

ürəkdə  gedən  ritm  pozğunluqlarının  səbəbini  təkcə  ürəkdə  deyil, 

ürəkdən  kənarda  yerləşən  amillərdə  də  görmüşdü.  O,  nəbz  vurğu-

larının  müxtəlif  növlərindən  xəstəliyin  diaqnoz  və  proqnozunun 

təyinində istifadə etmişdir. 

Mahmud İbn İlyas “Müxtəsəre tibb” kitabının ikinci hissəsin-

də  tibbin  praktik  məsələlərinə  dair  geniş  məlumat  vardır.  Burada 

---

 

13 

xüsusilə  sadə,  mürəkkəb  və  qarışıq  dərmanlar  haqqında  cədvəllər 

üzrə məlumatlar verilmişdir. 

Onun “Kitabe tibb” kitabının birinci hissəsində bədəndə olan 

qüvvələr və onların sağalmada roluna geniş yer verilir. 

Mahmud  İbn  İlyas  görkəmli həkim olmaqla bərabər, həm  də 

yaxşı əczaçı və dərmanşünas idi. Onun əsərlərində fəsillər üzrə ge-

niş işlədilən dərman formaları və onların təsiri haqqında məlumatlar 

verilmişdir.  Dərmanların  təsirinin  öyrənilməsində  eksperimentlər-

dən də istifadə etməsi haqqında məlumat vardır. 

Elə bu nailiyyətlərə görə də, Mahmud İbn İlyasın 10-dan çox 

tibbə aid əsəri XVIII əsrə qədər Yaxın və Orta Şərqdə tibb sahəsin-

də  olan  əsas  dərsliklərdən  biri  sayılırdı.  Onun  şöhrəti  o  zaman  ki, 

Bağdad və digər İslam akademiyalarında da məşhur idi. 

Mahmud  İbn  İlyasın  o  dövrdəki  xəstəxanaların  tibbi  tələbat-

lara uyğun tikilməsində böyük rolu var idi. Onun müxtəlif şəhərlər-

də  təşkil  etdiyi  müalicə  idarələri,  İbn  Sinanın  dövründə  təşkil  olu-

nan müalicəxanalardan fərqlənirdi. 

Görkəmli  Azərbaycan tarixçisi və həkimi  Rəşidəddin  Fəzlul-

lah (1247-1317) Mahmud İbn İlyasın tikdirdiyi xəstəxanaların layi-

hələrini  bəyənmiş  və  XIII  əsrin  axırları,  XIV  əsrin  əvvəllərində 

Təbriz  şəhərində  həmin  layihələr  üzrə  bir  çox  xəstəxanalar  (darül 

şəfalar)  tikdirmişdir.  Bunların  nəzdində  tibbi  kadrlar  hazırlamaq 

üçün məktəblər də var idi. Bu tibbi məktəblərdə bir çox ölkələrdən 

gəlmiş mütəxəssislər fəaliyyət göstərirdilər. Bəzi tarixi məlumatlara 

görə  həmin  tibbi  akademiyalarda  6000-dən  çox  Hindistan,  Çin  və 

Ərəb  ölkələrindən  gəlmiş  alimlər  çalışırdılar.  Şəhərdə  bunlar  üçün 

alimlər evi, elmi müəssisələr, alimlər küçəsi və s. təşkil olunmuşdur 

ki,  bunların  hamısı  Rübe  Rəşidi  (Rəşid  dördbucağı)  daxilində  yer-

ləşirdi. Onun xərabələri hələ indi də Təbrizin kənarında Qüllə adla-

nan sahədə qalır. 

Klassik  orta  əsrlərdə  yaşayıb-yaratmış,  tibbin  inkişafına  kö-

mək  etmiş  dahi  Azərbaycan  alimlərindən  biri,  münəccimi  və  riya-

ziyyatçısı Xacə Nəsirəddin  Əbu Cəfər Məhəmməd ibn  Məhəmməd 

ibn  Həsən  Tusinin  (18.02.1201-25.06.1274)  işlərini  qeyd  etməmək 

---