Hosted from Berlin, Germany

International Conference on Research in Humanities, Applied Sciences and Education
Hosted from Berlin, Germany 
https://conferencea.org June 5
th
 2022
107 
metonimyaning bir ko’rinishi bo’lib, bunda ma’no butun va qism munosabatlari asosida ko’chadi. 3.Shunga 
ko’ra sinekdoxa 2 xil bo’ladi. A)qism orqali butun ma’nosi ifodalash mumkin. b)Butun orqali qism ma’nosini 
ifodalash mumkin M: 
Tirnoqqa zor bo’ldi
(qism orqali butun ya’ni farzandga zor bo’ldi demasdan shu 
(farzandning tirnoq) orqali farzand ma’nosi anglashiladi) 
Bitta shu tuyoq bilan 5 bolani qanday 
boqaman?
(Qism 
orqali 
butun 
chunki 
tuyoq 
deganda 
sigirdir 
echkidir 
boshqa 
boshqadir 
tushuniladi) 
G’ildirakni yurgizib ko’cha bo’yi signal chalib ketdi[19]. Cho’loqqa achinish bilan qaradi 
Yig’ilishga mo’ylovni chaqirib keldi. 
Ma’no ko’chishining bu turi ham nutqimizning ta’sirchanligini 
oshirishda ifodali jozibali bo’lishda kata ahamiyatga ega. 
d) 
Vazifadoshlik 
1.Vazifadoshlik narsa va hodisalar o’rtasidagi vazifaviy birxillik asosida birining nomi orqali 
ikkinchisining ifodalanishidir. M:Ko’chalarni chiroqlar
yop-yorug’ qilib turibdi. Chiroq piligini pasaytirdi. Yuqoridagi ikki gapda qo’llangan chiroq so’zi bir xil 
vazifa bajaruvchi 2ta bir-biriga o’xshamaydigan narsalarni ifodalayapti. Birinchi gapda elektr orqali 
yorituvchi noksimon (lampochka)asbobni; ikkinchi gapda esa kerosinga pilik solish vositasi bilan yorituvchi 
asos va shisha qismlaridan tarkib topgan asbobni bildiradi. Bu asboblarning makon va zamonda aloqadorligi 
yo’q Bu asboblar shakliga ko’ra bir-biriga o’xshamaydi.Lekin vazifasi bir ular vazifadosh ya’ni yozish 
vazifasini bajaradi. 2.Vazifadoshlik o’xshashlikka asoslanishi bilan metaforaga yaqin turadi. Farqi shundaki 
metaforada predmet belgi harakat o’xshashligi asos qilib olinadi Vazifadoshlikda esa ular bajaradigan predmet 
bajaradigan vazifalar o’xshashligi asos qilib olinadi. 3. Ba’zan maq’no ko’chishida metafora va vazifadoshlik 
usullari birga qo’llanishi mumkin. Bu tilshunoslikda funksional metafora deb nomlanadi M:Odamning tishi-- 
arraning tishi (Bunda ham shakily ham vazifalar o’xshashligi) 4 Vazifadoshlik asosida vujudga kelgan 
so’zlarni bilish ularning ilgari qanday shakldaligini narsalarni ifodalaganini bilish tilimiz imkoniyatlarini 
naqadar boy ekanligini his qilishimizga yordam beradi[9]. 
e
) Kinoya
1.Kinoya arabcha bir narsa demoq boshqa narsa tushunmoq ma’nosini bildiradi. 2.Bunda so’zlar 
o’z ma’nosida emas teskari aks ma’noda tushuniladi. 3.Kinoya usuli og’zaki nutqda maxsus intonatsiya ohang 
orqali yozma nutqda qo’shtirnoqqa olish orqali ifoda etiladi. M: Feruz nemis tilini “suv qilib ichgan”. Jasur 
urishganda 
bisotidagi 
eng 
“chiroyli” 
so’zlarni 
ishlatdi. 
ESLATMA: Ba’zan bir so’zning ma’nosi konteksda turli usullar bilan ko’chishi mumkin. (deylik bosh so’zi) 
Badanim o’t bo’lib yondi, boshim og’rib, ko’zlarim tindi. (o’z ma’nosida) Tog’ning ko’rki tosh bilan odam 
ko’rki bosh bilan (aql metonimiya) Uning boshi yaxshi ishlaydi. (miyasi Sinekdoxa) butun orqali qism. 
Bir 
boshga 
bir 
o’lim 
(sinekdoxa 
inson) 
qism 
orqali 
butun 
Yoki: 
Quloq so’zini olamiz Qiy-chuv baqir-chaqir quloqni kar qildi. (o’z ma’nosida) Qozonchining ixtiyori qaydin 
quloq chiqarsa (metafora shakl) Adl qulog’ila esgit holimi (Mavhum ot + aniq ot=metafora) Eshitgan quloq 
nima 
deydi 
? 
(Qism-butun 
inson 
sinekdoxa)[10]. 
ESLATMA:Yuqoridagi so’z ma’nolarini ko’chishini ko’rib o’tdik. Ba’zan ifodalangan gapning ko’chma 
tag 
ma’nosi 
ham bo’ladi.Tag ma’no gap orqali ifodalangan gapning zamirida yotgan ko’chma ma’nodir. M: 
Xotin: Sizga tekkuncha alvastiga tegsam bo’lmasdimi? Er: Afsuski,yaqin qarindoshlar o’rtasida nikoh man 
etilgan.
Xulosa va takliflar (Conclusion/Recommendations): Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish darslarida lug’at
ustida ish olib borisho’quvchilarning so’z boyligini oshirishda asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. 
O’quvchilargafaqatgina so’zni o’rganibgina qolmay, balki so’zning ma’nolarini ham o’rganibolishga 
imkoniyat yaratdik. Masalan: olma-ot, olma-fe’l, olma-daraxt mevaning bir turi, olma-harakat nomi
ekanligini bilib oldilar. O’quvchilarga lug’at daftarchasi tuzdirdik. 
Darslarda lug’at minuti o’tkaziladi. Imlo lug’atlari bilan ishlandi. Izlanishga
ham alohida e’tibor berdik. Masalan: «O» tovushi yoki «A» tovushi bo’yicha so’zlar topib keling kabi.
Ko’rgazmalilik, jadval, sxema, taraqatma materiallardan ham foydalandik. Tadiqiqot davomida bolalarni
shu so’zlarni o’zlarida qanday qabul qilinishini kuzatdik. Turli xil mashg’ulotlardan foydalandik[11]. 
Lug’at ustida ishlash jarayonida quyidagilarga e’tibor berdik. 
- har bir ish turlarini tashkil etishda ma’no jihatidan o’zaro bog’liq bo’lgan
bir guruh so’zlardan kerakli so’zni tanlashga o’rgatdik; 
- yangi so’zlarni eshitib, tushunib faol qo’llashni muayyan izchillikda o’z

---