Həyat bilgisi 7-ci sinif
Yüklə 320,57 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- HƏRƏKƏT MATERİYANIN XASSƏSİDİR
- Sizcə, Vaqif bu hadisələri necə qruplaşdıra bilər
- Təbiətdə baş verən hansı hadisələri qarşılıqlı təsirlə əlaqələndirmək olar
- Qarşılıqlı təsir cisimlər arasında toxunma ilə və ya toxunma olmadan da baş verə bilər. Təbiətdə dörd növ qarşılıqlı təsir mövcuddur
| BİZİ ƏHATƏ EDƏN MÜHİT 1. HƏRƏKƏT MATERİYANIN XASSƏSİDİR 2. TƏBİƏTDƏKİ QARŞILIQLI TƏSİRLƏR 3. ENERJİ VƏ ENERJİ ÇEVRİLMƏLƏRİ 4. İNSAN VƏ ƏTRAF MÜHİT 5. MEŞƏLƏR PLANETİMİZİN “AĞCİYƏR”İDİR 1. HƏRƏKƏT MATERİYANIN XASSƏSİDİR Uzun yay tətilindən sonra məktəbə qayıdan uşaqlar sinif yoldaşları ilə görüşdüklərinə görə çox sevinirdilər. Artıq ilk dərs həftəsinin ikinci günü idi. Bu gün fizika dərsi var idi. Müəllim şagirdlərə 6-cı sinifdə keçdiklərini təkrarlatmaq məqsədilə suallar yazılmış vərəqlər payladı. Vaqif gəminin üzməsi, yarpaqların Günəşə doğru çevrilməsi, almanın ağacdan düşməsi, xizəkçinin qarlı yamacdan sürüşməsi, Günəş şüalarının yeri isitməsi, ildırım boşalması və əlləri bir-birinə sürtdükdə onların qızması hadisələrini qruplaşdırmalı idi.
Ətrafımızdakı cisimlərin bir qisminin hərəkətli, bir qisminin isə nisbi sükunətdə olduğunu həmişə müşahidə edirik. Həyat və hərəkət arasında sıx əlaqə vardır. Canlılara xas olan əlamətlərdən biri məhz hərəkətdir. Bizə hərəkətsiz kimi görünən hər hansı bir obyekt, əslində mövcud olduğu sistemlə birgə hərəkətdədir. Bütün varlıqların hərəkətini adi gözlə müəyyən etmək bir qədər çətindir. Hərəkət materiyanın mühüm xassələrindən biridir. Hərəkət materiyanın varlıq formasıdır. Zəlzələni, güclü küləkləri, vulkanı, bitkilərin qidalanmasını hərəkətlə necə əlaqələndirə bilərsiniz? Bunu yoldaşlarınızla müzakirə edin Ətrafımızda baş verən mexaniki, istilik, işıq, səs hadisələrinin hamısı, hətta bizə hərəkətsiz görünən bitkilərin boy artması, yarpaqların işığa doğru, köklərin isə suya və torpağa doğru yönəlməsi hərəkətin mövcudluğu ilə əlaqədardır. Bitkilər və digər canlıların hüceyrələrində su, mineral maddələr və bir çox üzvi maddələr hərəkət edir. Bu hərəkət nəticəsində canlılar qidalanır, tənəffüs edir, böyüyür və s. Ürəyin yığılıb-açılaraq bütün üzvləri qanla təchiz etməsi nəticəsində əksər heyvanlarda müxtəlif növ hərəkətlər baş verir. Küstümotu bitkisinin yarpaqlarına toxunduqda yarpaqlar dərhal müvəqqəti olaraq yığılır, günəbaxanın çiçək səbəti Günəşə doğru çevrilir. Bunlar hərəkətdir. Top, uşaq arabası, qatar kimi cansız varlıqların hərəkət etməsi üçün onlara hər hansı bir qüvvə ilə təsir edilməlidir. Necə bilirsiniz, iynəni, kağız qırıntılarını hərəkətə gətirmək üçün onlara hansısa qüvvə təsir etməlidirmi? Təbiətdə baş verən hadisələr: zəlzələ, sunami, atmosfer hadisələri də hərəkət nəticəsində baş verir. Ən böyük dağıdıcı qüvvəyə malik olan zəlzələ zamanı Yer səthində müəyyən ərazi qalxa, müəyyən ərazi isə enə bilər. Çəkilmə hadisəsi Atmosferdə, demək olar ki, hər gün müxtəlif hadisələrin baş verməsinin şahidi oluruq. Bu hadisələrin bir qismi dağıntı, insan tələfatı ilə nəticələnir. Havanın hərəkəti nəticəsində yaranan küləyin gücünün artması qorxulu təbiət hadisələrinə səbəb ola bilir. Tornado və tayfunlar bu cür dağıdıcı külək növləridir. Dünya okeanında su daim hərəkətdədir. Okeanda suyun hərəkətinə külək, sualtı zəlzələ və vulkan püskür- mələri ilə yanaşı, Ay və qismən Günəşin cazibə qüvvəsi təsir edir. Ay və qismən Günəşin cazibə qüvvəsinin təsiri nəticəsində suyun qurunu basması – qabarma, sonra isə geri qayıtması – çəkilmə baş verir. Gördüyünüz kimi, təbiətdə baş verən hadisələr səbəbsiz deyil. Bu hadisələrin sirrini açmaqda sizə əldə edəcəyiniz bilik və bacarıqlar yardımçı olacaq. 1. Otağın bir küncünə ətir dağılarsa, onun iyi tez bir zamanda bütün otağa yayılar. Sizcə, buna səbəb nədir? 2. Su damcıları krandan bir düz xətt üzrə düşür. Bunu hərəkət adlandırmaq olarmı? Səbəbini izah edin. 3. Nüvə silahının hər hansı bir ərazidə sınaqdan keçirilməsi, ətraf ərazilərdə də radiasiyanın yayılmasına səbəb olur. Bunu necə izah edə bilərsiniz? 4. Dağların hansı təbii proseslərin təsiri ilə yaranması haqqında məlumat toplayın. 2. TƏBİƏTDƏKİ QARŞILIQLI TƏSIRLƏR Qədim zamanlarda insanlar təbiətdə baş verən bir çox hadisələrin səbəblərini bilmirdilər. Zaman keçdikcə aparılan müşahidələr, araşdırmalar, tədqiqatlar, təbiətdə baş verən hadisələrin səbəbləri haqqında çoxlu məlumat əldə etməyə imkan vermişdir. Təbiətdə baş verən hadisələr müxtəlif olduğu kimi, onlar arasındakı qarşılıqlı təsir də müxtəlifdir. Bir çox hadisələrin başvermə səbəbi də məhz qarşılıqlı təsirlə izah olunur
Təbiətdə baş verən hansı hadisələri qarşılıqlı təsirlə əlaqələndirmək olar? Verilmiş mətnə əsasən qarşılıqlı təsirləri müəyyənləşdirin. Qızmar yay günlərindən biri idi. İki dost alma ağacının kölgəsində oturmuşdu. Onlardan biri cibindən iki rezin şar çıxarıb üfürdü və bir-birinə sürtdü. Şarları əlinə toxundurduqda onların əlinə yapışdığını nümayiş etdirdi. Digəri isə üfüqün cəhətlərini müəyyən etmək üçün kompası işlək vəziyyətə gətirdi. Bu zaman əsən külək ağacdan bir neçə almanı yerə saldı.
Qarşılıqlı təsirin bu növləri barədə ətraflı məlumatı siz yuxarı siniflərdə əldə edəcəksiniz. Bütün cisimlər hərəkət prosesində bir-birinə qarşılıqlı təsir edir. Müşahidə olunan qarşılıqlı təsirlər müxtəlifdir: əsən külək ağacı silkələyir, meşə zolağı isə küləyin sürətini azaldır. Bütün cisimlər bir-birini cəzb edir. Maqnitin eyniadlı qütbləri bir-birini itələyir. Eyni işarəli yüklənmiş iki cisim bir-birini itələyir, müxtəlif işarəli yüklənmiş cisimlər isə bir-birini cəzb edir. Qarşılıqlı təsir cisimlər arasında toxunma ilə və ya toxunma olmadan da baş verə bilər. Təbiətdə dörd növ qarşılıqlı təsir mövcuddur: qravitasiya elektromaqnit qüvvətli qarşılıqlı təsir zəif qarşılıqlı təsir Yüklə 320,57 Kb. Dostları ilə paylaş:
|