АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 72, №1, səh. 63-68 (2017)
63
Azərbaycan Dendroflorasında Olan Çılpaqtoxumlu (Pinopohyta və ya
Gymnospermae) Bitkilərin Mənşəyi və Statusu
S.Q. Qarayev
AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, Badamdar yolu, 40, Bakı AZ 1004, Azərbaycan;
E-mail: qarayev.1974@ mail.ru
Məqalədə Azərbaycanın təbii florasında yayılmış və introduksiya olunmuş çılpaqtoxumlu bitkilərin
mənşəyi, tarixi təkamülü müxtəlif müəlliflərin əsərlərini ümumiləşdirərək araşdırılmışdır. Çılpaq-
toxumlu bitkilər öz başlanğıclarını Poleozoy erasının Devon dövrünün ikinci yarsından götürmüşdür.
Müasir floraya məxsus bitkilərin areallarının formalşması Kaynazoyun əvvələrinə təsadüf edir.
Kaynazoy erasının üçüncü dövrünün Paleosen və Eosen mərhələlərində iqlim isti və rütubətli olmuş-
dur. Bu dövrdə Poltav florası - əsasən həmişəyaşıl bitkilər üstünlük təşkil etmiş, onların arealları Ark-
tikadan Antarktidaya qədər genişlənmişdir. Üçüncü dövrün Oliqosen mərhələsinin əvvəlirindən
etibarən həmişəyaşıl Poltav florasını yarpaqlarını tökən Turqay florası sıxışdırmağa başlamışdır.
Məqalədə həmçinin Azərbaycan dendroflorasında olan çılpaqtoxumlu bitkilərin müasir təsnifat
əsasında ümumi siyahısı və statusları verilmişdir.
Açar sözlər: Çılpaqtoxumlular, sistematika, status, fəsilə, cins və növlər, areal, nadir, turqay florası, Poltav
florası
GİRİŞ
Çılpaqtoxumlular qədim bitkilər olub, öz baş-
lanğıclarını 360-370 milyon əvvəl - Poleozoy erası-
nın Devon dövrünün ikinci yarsından götürmüşdür.
Mezozoy erasında çılpaqtoxumlular inkişafının ən
yüksək mərhələsinə çatmışlar. Bu dövrdə istisevər
bitkilər hegomonluq etmişlər. Mezozoy erasının
sonlarında kəskin soyuqların düşməsi ilə əlaqadar,
bitkilərin çoxu məhv olmağa başlayırlar. Çılpaq-
toxumlular ikinci dəfə öz başlanğıclarını Mezozyun
soyuğadavamlı forma-lrından götürmüşlər. Bu for-
malrın əmələ gəlməsi, yerin materikdaxili buzlaş-
ması ilə əlaqədar olmuşdur. Kaynazoy erasında
çılpaqtoxumlulraın soyuğadavamlı növləri Şimal
yarımkürəsinin mülayim və mülayim-soyuq iqlim
qurşaqalrında geniş areallarda yayılmışlar. Bu bitki-
lər həmin yerlərin müsair dövr florasında da üs-
tünlük təşkil edirlər. Çılpaqtoxumluların özlərin-
dən əvvəki bitki qurupları ilə müqayisədə bu cür
geniş yayılması, onların toxumla çoxalması amili
mühüm yer tutur. Toxum yumurtacığın inkişafın-
dan əmələ gəlir. Yumurtacıq dəyişkənliyə uğramış
makrosporangidir. Yumurtacıq makrosprofilin üzə-
rində açıqda yerləşdiyindən, ondan əmlə gələn to-
xum da açıqda yerləşir. Ona görə bu bitkilər çılpaq
toxumlular adlanır. Toxumdan ilk olaraq rüşeym
kökcüyü inkişaf edir. Ağac bitkilərinin əmələ gəl-
məsində kökün, uzunmüddətli funkisya daşıyan
kambinin, mexaniki möhkəmliyi şərtləndirən su
ötürən toxumaların formalşması vacib rol oynamış-
dır. Müasir çılpaqtoxumluların əksəriyyəti ağac və
kol-şəkilli bitkilərdir. Təkamülün qədim mərhələ-
lərində otşəkilli növləri də olmuşdur (Qurbanov,
2009; Зубкевич, 2003; Криштофович, 1957).
Bütün çılpaqtoxumlular müxtəlifsporlu bitki-
lərdir. Mikrosporangilərdə mikrosporlar formalşır.
Qılaf ilə örtülmüş, böyüyən mikrosporları-erkək
qametofitləri tozucuq adlandırırlar. Müxtəlif sayda
hüceyrələrdən təşkil olunan tozucuq əsasən küləklə
yayılır. Örtülütoxumlulardan fərqli olaraq bunlarda
yumurtacıq bağlı olmadığı üçün,tozucuq birbaşa
rüşeym başlanğıcına düşür. Rüşeym başlanğıcının
içərisində bir ədəd iri sporogen hüceyrə formalaşır.
Daha sonra bu hüceyrə reduksion yolla bölünərək 4
ədəd qeyri-bərabər hüceyrələri-meqasporları əmələ
gətirir. Rüşeym başlanğıcı mürəkkəb orqan olub,
mikrosporangi, nutsellusdan və örtük-intequment-
dən təşkil olunur. Əmələ gələn 4 meqaspordan 3
ədəd kiçik olanı məhv olur, bir ədəd böyüyü isə
inkişaf edərək dişi qametofiti və ya endospermi
əmələ gətirir. Mayalanmadan sonra rüşeym başlan-
ğıcından toxum inkişaf edir. İntequment toxum
qabığına çevrilir, nutsellus rüşymin böyüməsinə
sərf olunur. Mayalanmış yumurta hüceyrəsindən
rüşeym, onun kökçüyü, gövdəciyi və 2-18 ləpəli
toxum inkişaf edir. Yumurtahüceyrəsi spermato-
zoidlə mayalanan bitkilərə zoidoqam, spermilərlə
mayalananlara isə sifonoqam bitkilər deyilir
(Qurbanov, 2009)
Azərbaycan florasında olan çılpaqtoxumlu
bitkilər müxtəlif müəlliflər tərəfindən ayrı-ayrı tak-
sonlar şəkilində bir sıra aspektlərdən tədqiq olunsa
da , onların tarixi mənşəyi, müasir təsnifatı və sta-
tusları kompleks halda öyrənilməmişdir.
S.Q. Qarayev
64
MATERİAL VƏ METODLAR
Tədqiqatın materialı Azərbaycan florasında tə-
bii yayılmış və introduksiya olunmuş çılpaqtoxumlu
bitki növləridir. Azərbaycan florasında olan çılpaqto-
xumluların siyahısı (Гроссqейм, 1946; Əsədov və
b., 2014; Əsgərov, 2011), sistematikası (Qurbanov,
2009; Зубкевич, 2003), nadir bitkilər (Məmmədov
və b., 2016) cins və növlərin adları (Черпанов,
1981), tarixi geoloji era və dövrlər (Криштофович,
1957) görə verilmişdir.
NƏTİCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKİRƏSİ
Müasir təsnifata görə PINOPOHYTA və ya
GYMNOSPERMAE- çılpaqtoxumlular şöbəsinə 6
sinif daxildir:
1.
Pteridospermopsida - toxumlu qıjılar
2.
Bennetitopsida - bennetitlər
3.
Cycadopsida - saqovniklər
4.
Gingoopsida - kinqolar
5.
Pinopsida və ya Coniferopsida- iynəyar-
paqlılar və ya qozadaşıyanlar
6.
Chlamydospermatopsida - toxumörtüklülər.
Toxumlu qıjıların və bennetitlərin nəsli kəsil-
mişdir. Digər 4 sinfə aid 900-ə qədər növ yer kürə-
sinin bütün iqlim qurşaqlarında yayılmışdır. Azər-
baycan florasında təbii yayılmış və introduksiya
edilmiş çılpaqtoxumluların ümumi syahısı cədvəl
1-də verilmişdir.
1. Cycadopsida – saqovniklər sinfi
Gövdə və yarpaqlarının qalıqlarına əsasən Pale-
ozoy erasının perm dövrünə, strobil və toxumlarına
görə isə Mezozoyun yuxarı trias dövrünə aid edirlər.
Mezozoyun sonlarında - Yura və tabaşir dövrlərində
çoxlu quruplar şəklində yer kürəsində geniş yayıl-
mışdır. Müasir florada bir fəsiləsi – Cycadceae Pors.
(saqovnikkimilər), 10 cinsi və 120-130 növü tropik
və subtropik iqlim qurşaqlarında yayılmışdır. Ame-
rika materikində, Afrikada və Avstraliyada daha çox
növ müxtəlifliyi vardır. Əsasən həmişəyaşıl bitkilər-
dir. Azərbaycanda Mərkəzi Nəbatat Bağında və
Mərdəkan Dendrologiya İnstitutunda otaq şəraitində
becərilən bir növü - Əyriyarpaq saqovnik (Cycas
revoliuta Thunb.) vardır.
2.Ginkgoopsida - kinqolar sinfi
Kinqolar Paleozoy erasının daş kömür döv-
ründən məlumdur. Müasir florada bir fəsiləsi-
Ginkgoaceae L.- Kinqokimilər və bu fəsiləyə daxil
olan bir növü - Gingo biloba L.-İkitaylı kinqo
vardır. Bu növ Mezozoyun üst tiras dövründə geniş
ərazilərdə yayılmışdır. Hazırda ancaq şərqi çində
kiçik sahələri tutan meşələri vardır. Hündürlüyü
30 m-ə çatan, yarpaqlarını tökən ağaclardır. Mərkə-
zi Nəbatat Bağında və Mərədakan Dİ-da becərilir.
3.Pinopsida və ya Coniferopsida - İynəyar-
paqlılar və ya qozadaşıyanlar sinfi.
Paleozoy ersının daş kömür dövründən məlum
olub, Mezozoyun yura və tabaşir dövrlərində geniş
yayılmışlar. Bu sinif iki yarım sinfə bölünür:
Cədvəl 1. Azərbaycan florasında olan çılpaqtoxumlu bitkilər, statusları və mənşəyi. St - status: t - təbii yayılanlar,
i - introduksiya olunanmuşlar, n - nadir, r - relikt bitkilər.
Cins və növlər
St
Era və
dövrlər
Cins və növlər
St
Era və dövrlər
1
2
3
4
5
6
1.Cycadopsida - Saqovniklər sinifi,
Cycadales - Saqovniklər sırası ,
Cycadaceae Pors. - Saqovnikkimilər fəsiləsi.
Cycas revolutaThunub.-Əyriyarpaq
saqovnik
i
Mezozoy-yura,
tabaşir
2.Ginkgoopsida – Kinqolar sinifi,
Ginkgoales - Kinqolar sırası,
Ginkgoaceae L. - Kinqokimilər fəsiləsi.
Gingo biloba L.-İkitaylı kinqo
i
Mezozoy-üst
trias
3.Pinopsida və ya Coniferopsida -İynəyarpaqlılar və ya Qozadaşıyanlar sinifi,
Pinales və ya Coniferales - İynəyarpaqlılar sırası,
Araucariaceae Henkel - Araukariyakimilər fəsiləsi.
Agathis spesiosa Juss.-Adi aqatis
i
Paleozoy-perm
Taxodiaceae F.W.Neger. - Taksodiyakimilər fəsiləsi.
Seguoiadendron giganteumLindl.-
Momont ağacı;
Seguoia sempervirens Endl.-
Həmişəyaşıl sekvoya;
Cryptomeria japonica D.Don.-Yapon
kriptomeriyası;
i
i
i
Mezozoy-
yura,
tabaşir
Cunninghamia lanceolata Lamb.-
Neştərvari qunninqamiya;
Taxodium distichum Rich.-Adi
taksodium
i
i
Mezozoy-
yura,
tabaşir
Azərbaycan Dendroflorasında Olan Çılpaqtoxumlu
65
1 saylı cədvəlin davamı
1
2
3
4
5
6
Cupressaceae Rich.ex Bartl.-Sərvkimilər fəsiləsi
Cupressus arizonica Bull.-Arizona
sərvi
C. benthamii Endl.-Bentamiya sərvi;
C. lusitanica Mill.-Luzitan sərvi;
C. sempervirens L. -Həmişəyaşıl sərv
C. torulosa D.Don. - Torula sərvi.
Chamaecyparis lawsoniana Parl.-
Lavson sərvpəri;
Ch.nootkatensis Spach.-Nutkan
sərvpəri;
Ch. pisifera Sieb et Zucc.-
Noxudyarpaq sərvpəri;
Thuja ooccidentalis L.-Qərb tuyası;
T. plicata D.Don.-Nəhəng tuya;
Platycladus orientalis (L.) Franco-
Şərq tuyası və ya şərq biotası
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
Mezozoy-
yura,
tabaşir,
Kaynozoy-
Paleosen,
Eosen
Mezozoy-yura,
tabaşir,
Kaynozoy
Paleosen,
eosen.
Tabaşir
Juniperus foetidissimaWilld.-
Ağıriyli ardıc;
J. oblonga Bieb.-Uzunsov ardıc;
J. oxycedrus L.
C. Koch.-Çoxmeyvəli ardıc;
J.pygmaea C.Koch.-Cırtdan ardıc;
J. sabina L. -Qazax ardıcı;
J. virginiana L. -Virginiya ardıcı;
J. depressa Stev.-Alçaqboylu ardıc ;
J. chinensis L.-Çin ardıcı;
J. communis L.-Adi ardıc
n
t
t
t
n
i
t
i
i
Mezozoy
yura,
tabaşir,
Kaynozoy-
Paleosen,
Eosen
Mezozoy- yura,
tabaşir,
Koynozoy-
Paleosen, eosen.
Taxales - Qaraçöhrə sırası
Taxaceae S.F.Gray - Qaraçöhrəkimilər fəsiləsi
Taxus baccata L.-Giləmeyvəli
qaraçöhrə
n
Mezozoy-
tabaşir.
Pinaceae Lindl. - Şamkimilər fəsiləsi
Abies nordmanniana Spach.-
Nordman və ya Qafqaz ağ şamı;
Picea exelsa Link.-Adi küknar;
P. orientalis Link.-Şərq küknarı;
P. pungens Engelm.-Tikanlı küknar;
Tsuga canadensis Carr.-Kanada
tsuqası.
Larix europaea DC.- Avropa qara
şamı.
Cedrus atlantika Manet.-Atlant sidri;
C. deodora G.Don.f.-Himalay sidri;
C. libani Rich.-Livan sidri.
Pinus banksiana Lamb.-Banks şamı;
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
Mezozoy-
tabaşir,
kaynozoy-
paleosen,
eosen,
oliqosen
P. eldarica Medw. - Eldar şamı.
P. halepensis Mill. - Hələb şamı
P. kochiana Klotzch ex C. Koch -
Kox şamı,
P. pallasiana Don. - Krım şamı;
P. pinaster Sol. - Sahil şamı;
P. montana Mill. - Dağ şamı;
P. pinea L. - İtaliya şamı;
P. longifolia Roxb.-Uzunyarpaq şam;
P. pithsunda Stev.- Pitsunda şamı;
P. ponderosa Douq.-Sarı şam;
P. sylvestris L.-Adi şam
P. strobus L.- Veymut şamı;
e,r
i
n
i
i
i
i
i
i
i
i
i
Mezozoy-
tabaşir,
kaynozoy-
paleosen,
eosen,
oliqosen
4.Chlamydospermatopsida - Toxumörtüklülər sinfi,
Ephedrales – Acılıq sırası,
Ephedraceae Dumort - Acılıqkimilər fəsiləsi.
Ephedra intermedia Schrenk.-
Ortaboy acılıq;
E. distachya L.-İkisünbül acılıq;
E. kokanika Regel.-Kirpikli acılıq;
t
t
i
Mezozoy-
yura,
tabaşir
E. procera Fisch.et C.A. Mey.-Boylu
və ya qaya acılığı
E. equisetina Bunge. -Qatırquyruq
acılıq
t
n
Mezozoy-
yura,
tabaşir
Cordaitidae - kordaitlər yarımsinfi.
Bu yarımsinifə bir sıra - Cordaitales (kordait-
lər) və bir fəsilə Cordaitalaceae - kordaitkimilər
daxildir. Bu sıra daş kömür dövründə bataqlıq və
quru ərazilərdə geniş meşələr əmələ gətirmişlər.
Daş kömürün formalaşmasında iştirak etmişlər.
Perm dövründə qlobal iqlim dəyişiklikləri ilə əlaqə-
dar olaraq, quru və kəskin soyuqlara dözməyərək,
tamamilə məhv olmuşlar.
Pinidae - iynəyarpaqlılar yarımsinfi.
Üst daş kömür dövründə, şimal yarımkürəsinin
mülayim iqlim zonasında əmələ gəlmişlər. İlk iynə-
yarpaqlılar lokal buzlaşma ilə əlaqədar quraqlıq sə-
bəbindən kseromorf struktura malik olmuşlar. Per-
min sonu, triasın əvvələrində kəskin soyuqlar iynə-
yarpaqlıların inkişafını ləngitmişdir. Araukari-lər,
podakarplar və şamlar məhz bu dövrdə əmələ gəl-
mişdir. Lakin onların fəsilələrə diferensasiyası tam
baş verməmişdir. Perimin sonunda iynəyarpaq-
lıların arelları Cənub yarım kürəsinə doğru geniş-
lənməyə başladı. Triasda isə onlar bütün yer kürəsi-
nə yayılmağa başladılar. İynəyarpaqlıların inkişafı-
nın çiçəkləmə dövrü, müasir cins və növlərə ayrıl-
ması yura və tabaşir dövrlərində baş vermişdir. Mü-
asir floraya məxsus bitkilərin areallarının formal-
şması Kaynazoyun əvvələrinə təsadüf edir. Kayna-
zoy erasının üçüncü dövrünün Paleosen və Eosen
mərhələlərində iqlim isti və rütubətli olmuşdur. Bu
dövrdə Poltav florası - əsasən həmişəyaşıl bitkilər
üstünlük təşkil etmişdir. İynəyarpaqlılar üçün əlve-
rişli olan bu şəraitdə onların arealları Arktikadan
Antarktidaya qədər genişlənmişdir. Üçüncü dövrün
Oliqosen mərhələsinin əvvəlirindən etibarən həmiş-
əyaşıl Poltav florasını yarpaqlarını tökən Turqay
florası əvəz etməyə başladı. Bu proses Avropadan
başlayıb, şimala doğru getmişdir. O cümlədən Ara-
lıq dənizi ətarfını və Qafqazı da əhatə etmişdir. Tur-
qay florasında Faqus L., Ulmus L., Betula L.,
S.Q. Qarayev
66
Quercus L., Juglans L., Pterocarya Runth., Acer
L., Vitis L., Zelkova Spch., və s. yarpağını tökən
cinslər üstünlük təşkil etmişlər. Oliqosenin ortala-
rında Turqay florası Asiyadan Yaponiyaya, saxalin-
dən Kazaxıstana, Urala, Avropada Şotlandiya, İn-
giltərəyə qədər yayılır və iynəyarpaqlıların areal-
larını sıxışdırmağa başlayır.
Avropa və Asiyada buzlaşma ilə əlaqədar isti
sevən birkilər, eləcə də iynəyarpaqlıların bir çox
qurupları məhv olmağa başlayır. Yalnız soyuğada-
vamlı və nisbətən cavan növlər məhv olmadılar.
Sonradan bu növlər mülayim və mülayim-soyuq
iqlimə uyğunlaşaraq, geniş yayıldılar. Asiyanın
cənub-şərq ərazilərini buzlaşma əhatə etmədiyin-
dən, bu ərazilərdə qədim növlər öz varlıqlarını qo-
ruyub saxlamışlar. Amerikada dağlar əsasən mere-
dian boyu yerləşdiyi üçün, buzlaşma dövründə isti-
sevən bitkilər öz arellarını cənuba doğru dəyiş-
mişlər. İndi də Amerikanın Sakit okean sahillərində
İynəyarpaqlıların çoxlu relikt növləri vardır.
İynəyarpaqlıların əksəriyyəti həmişəyaşıl olub,
ağac və kol şəkillidirlər. Çılpaqtoxumlular arasında
ən çox növə malikdirlər (7 fəsilə, 55 cins və 600
dən çox növ).
Pinales və ya Coniferales - iynəyarpaqlılar sı-
rası.
Bu sıraya 7 fəsilə daxildir. Onlardan 3-nə aid
cins və növlər Azərbaycan florasında (təbii və
introduksiya olunmuş ) vardır:
Araucariaceae Henkel - Araukariyakimilər
fsəiləsi.
Perm dövrünün indi də yaşayan ən qədim fəsil-
lələrindən biridir. Yura və tabaşir dövrlərində arau-
kariyakimilər bütün yer kürəsində geniş yayılmış-
lar. Hal hazırda bu fəsiləyə Araucariya F. Neger. –
araukariya və Agathis Juss. - aqatis cinsləri daxil-
dir. Aqatis cinsinin əsasən Avstraliya, Filippin, Ye-
ni Zelandiyada 20 növü yayılmışdır. Azərbaycanda
yalnız introduksiya edilmiş bir növünə - Agathis
spesiosa Juss. - Adi aqatisə Mərkəzi Nəbatat ba-
ğında rast gəlinir.
Taxodiaceae F.W.Neger. - Taksodiyakimilər
fəsiləsinin 10 cinsi vardır.Yura dövründə meydana
gələn taksodiyakimlərin geniş yayılması tabaşir
dövrünə təsadüf edir. Kaynozoyun əvvələrində bü-
tün şimal yarımkürəsi boyunca Qrenlandiyaya qə-
dər yayılmışdır. Hal hazırda Şimali Amerika, Cə-
nub-Şərqi Asiyada kiçik təbii arelları vardır. Cənub
yarımkürəsində Tasmaniya adasında bir cinsi
(Athrotaxis) məliumdur. Bu fəsiləyə daxil olan
ağaclar hündür (80-100 m ) və uzun ömürlü (100-
1000 il) olmaları ilə fərqlənirlər. Azərbaycan-da
Mərkəzi Nəbatat Bağında introduksiya olunmuş
(Seguoiadendron giganteum Lindl. - Momont ağa-
cı, Seguoia sempervirens Endl. - Həmişəyaşıl sek-
voya, Cryptomeria japonica D.Don. -Yapon krip-
tomeriyası, Cunninghamia lanceolata Lamb.-Neş-
tərvari qunninqamiya, Taxodium distichum Rich.-
Adi taksodium) bir neçə növünə rast gəlinir.
Cupressaceae Rich.ex Bartl. - Sərvkimilər fə-
siləsinin geolji tarixi Mezozoy erasının yura döv-
ründən başlayır. Tabaşir dövründə və Kaynozoyun
əvvələrində daha geniş yayılaraq, müasir cins və
növlərə diferensasiya edirlər. Müasir florada Sərv-
kimilər fəsiləsinin 20 cinsi və 130 –145 növü Şimal
və Cənub yarımkürəsində geniş arellarda yayılmış-
dır. Dişi qozaların quruluşuna görə bu fəsilə 3
yarımfəsiləyə bölünür:
Cupressoideae - sərvkimilər yarımfəsiləsi
üçün yerini dəyişən toxum pulcuğu və ağaclaşmış
qozalar xarakterdir. Yarımfəsilənin bir cinsi-
Cupresus L. - sərvin 15 növü Avropanın, Afrikanın
və Şimali Amerikanın mülayim isti rayonlarında
yayılmışlar. Azərbaycanda Mərkəzi Nəbatat Bağın-
da, Mərdəkan Dİ-da və Abşeron yarmadasında bir
neçə növü (Cup-ressus arizonica Bull. - Arizona
sərvi, C. benthamii Endl. - Bentamiya sərvi, C.
lusitanica Mill. – Luzitan sərvi, C. sempervirens L.
- Həmişəyaşıl sərv, C. torulosa D.Don – Torula
sərvi, Chamaecyparis lawsoniana Parl. - Lavson
sərvi, Ch. nootkatensis Spach.- Nutkan sərvpəri,
Ch. pisifera Sieb et Zucc.-Noxudyarpaq sərvpəri,
Biota orientalis Endl. - Şərq biotası) əkilib becərilir.
Thujoideae - Tuyakimilər yarımfəsiləsinin 15
cinsi vardır. Qozaları dəricikşəkilli, ağaclaşmış pul-
cuqlu olur. Azərbaycanda bu yarımfəsilənin cinslə-
rinə aid bir sıra növlər introduksiya olunaraq park
və xiyabanların salınmasında istifadə olunur (T.
ooccidentalis L. - Qərb tuyası, T. plicata D.Don. -
Nəhəng tuya, Platycladus orientalis (L.) Franco -
Şərq tuyası və ya Şərq biotası).
Juniperoideae – ardıckimilər yarımfəsiləsinə
özündə 70-ə qədər növü birləşdirən bir cins Junipe-
rus L. - ardıc daxildir. Ardıc cinsi Arktikadan tut-
muş subtropiklərə qədər yayılmışdır. Əsasən səril-
miş formalı kollar, çox az hallarda isə 10-12 m-ə
çatan ağaclardır. Dişi qozaları 3-8 örtücü pulcuqdan
ibarətdir. Azərbaycan florasında olan ardıc növləri:
Juniperus foetidissima Willd. - Ağıriyli ardıc.
Azərbaycanda Kiçik qafqazda, Naxcıvanın dağla-
rında bitir. Nadir bitki hesab edilir;
J. oblonga Bieb. - Uzunsov ardıc. Azərbay-
canda Böyük və kiçik Qafqazda, Talışda, Türyan-
çay Dövlət qoruğu ərazisində, Naxcıvanın dağlıq
ərazilərində bitir;
J. polycarpos C.Koch. - Çoxmeyvəli ardıc. Bö-
yük və kiçik Qafqazda, Naxcıvan dağlarında bitir;
J. pygmaea C. Koch. – Cırtdan ardıc. Azərbay-
canda Böyük Qafqazda - Quba və Qusar rayon-
larında, Kiçik Qafqazda – qaşqaçay hövzəsində sub-
alp və alp quruşaqlarda qayalıqlarda yayılmışdır;
J. sabina L. - Qazax ardıcı. Azərbaycanda Bö-
yük Qafqazda dəniz səviyyəsindən 3000 m yüksək-
likdə qayalıqlarda bitir. Nadir bitki hesab edilir;
Azərbaycan Dendroflorasında Olan Çılpaqtoxumlu
67
J. virginiana L. - Virginiya ardıcı. Təbii halda
Krımın dağlıq hissəsində və Qafqazın Qara dəniz
sahilində yayılmışdır. Mərkəzi Nəbatat bağında in-
troduksiya edilmişdir;
J. depressa Stev. - Alçaqboylu ardıc . Azərbay-
canda Böyük və Kiçik Qafqazda, Naxçıvanda subalp
və alp qurşaqlarda qayalı və daşlı yamaclarda bitir;
J. сhinensis L. - Çin ardıcı. Vətəni Çin, Kore-
ya və yaponiyadır. Mərkəzi Nəbatat Bağında intro-
duksiya edilmişdir;
J. communis L. – Adi ardıc.Vətəni avropanın
şimal zonası olub, Murmanskiyə qədər yayılmışdır.
Mərkəzi Nəbatat Bağında introduksiya edilmişdir.
Taxales - Qaraçöhrə sırasıı.
Taxaceae S.F. Gray - Qaraçöhrəkimilər fəsi-
ləsinin nümayəndəliri Şimal yarımkürəsində yayıl-
mışdılar. Öz başlanğıclarını tabaşiir dövründən gö-
türmüşlər. Müsair florada 4 cinsi Şimali Amerika-
da, Avropda, Şimali Afrikda və Asiyda yayılmışdır.
Azərbaycanda qorunub saxlanılmış qara-çöhrə
meşələri nadir meşələr hasab edilir. Taxus baccata
L. - Giləmeyvəli qaraçöhrə nadir bitki olub, Kiçik
və Böyük Qafqazda, Talışda bitir.
Pinaceae Lindl.- Şamkimilər geolji tarixi
Mezozoyun tabaşir dövründən başlasa da, onların
fəsilə və cinslərə diferensasiyası Kaynozyun alt
üçüncü dövrünün paleosen, eosen və oliqosen mər-
hələlərində də davam etmişdir Şamkimilər fəsiləsi
çılpaqtoxumluların ən geniş yayılmış fəsiləsidir. Bu
fəsilənin Şimal yarımkürəsində - Avropa, Asiya və
Amerikda mülayim, mülayim-soyuq iqlimdə yayıl-
mış 10 cinsi və 250 növü vardır. Şamkimilər zoğla-
rın formasına görə 3 əsas yarımfəsiləyə bölünür:
Abietinae - ağşamkimilər yarımfəsiləsi üçün
uzun zoğların oması və qozalrın birinci il yetişməsi
xarkteriktdir. Azərbaycanda (Mərkəzi Nəbatat Ba-
ğında, Mərdəkan Dİ-da və Abşeronda yaşıllıqlarda)
introduksiya edilmiş Abies nordmanniana Spach.-
Nordman və ya Qafqaz ağ şamı, Picea exelsa Link.-
Adi küknar, P. orientalis Link. - Şərq küknarı, P.
pungens Engelm. - Tikanlı küknar, Tsuga cana-
densis Carr.- Kanada tsuqası növlərinə rast gəlinir.
Laricoideae - qaraşamkimilər yarımfəsiləsi
zoğlarının formasına görə iki tipə bölünür. Uzun və
qısa zoğların üzərində yaşıl iynəyarpaqlar olur.
Larix europaea D.C. - Avropa qara şamı, Cedrus
atlantika Manet. - Atlant sidri, C. deodora G.
Don.f. - Himalay sidri, C. libani Rich. - Livan sidri
növləri Mərkəzi Nəbatat bağında və Mərdəkan Dİ-
da introduksiya olunmuşdur.
Pinoideae - şamkimilər yarımfəsiləsi bir cinsə
(Pinus ) daxil olan 100 dən çox növə malikdir. İki
tip zoğun olması ilə əvvəlki yarımfəsillərdən fərqlə-
nir. Azərbaycan florasında aşağıdakı növləri vardır:
Pinus banksiana Lamb. – Banks şamı. Vətəni
Şimali Amreikadır. Mərkəzi Nəbatat Bağında intro-
duksiya edilib;
P. eldarica Medw. - Eldar şamı. Eldar düzü-
nün qərb hissəsində Eldar Oyuğunda təbii arealı
vardır. Azərbaycanın endem bitki növüdür. Eyni
zamanda ,üçüncü dövr relikt növdür.
P. halepensis Mill.- Hələb şamı. Vətəni Kiçik
Asiyadır. Abşeronda yaşllıqlarda təsadüf edilir;
P. kochiana Klotzch ex C.Koch - Kox şamı.
Quba, Qusar, Balakən, Xankəndi, Ağdərə, Murov-
dağ silsiləsində və Naxcıvandə təbii halda bitir.
Nadir bitkidir.
P. pallasiana Don. - Krım şamı. Vətəni Krım
və Qafqazdır. Azərbaycanın bir çox şəhərlərində
yaşıllaşdırmada istifadə edilir.
P. pinaster Sol. - Sahil şamı. Vətəni Aralıq
dənizi ətrafı ölkələr, Qara dəniz sahlləridir. Mərkəzi
Nəbatat Bağında, Mərdəkan dendrarisində, Astara-
Lənkəran bölgəsində tək-tək nöxsələri vardır;
P. montana Mill. - Dağ şamı. Vətəni Qərbi
Avropa, Karpat və Balkan dağlarının Alp qurşa-
ğıdır. Mərkəzi Nəbatat Bağında, Mərdəkan dendra-
risində bir neçə nüxsəsi vardır.
P. pinea L.- İtaliya şamı. Vətəni Aralıq dəniz
sahilləri və Kiçik Asiyadır. Azərbaycanda Gəncədə,
Bərdədə, Lənkaranda və Astarada tək-tək nüsxələri
vardır;
P. longifolia Roxb. - Uzunyarpaq şam. Vətəni
Himalay dağlarıdır. Azərbaycanda Mərdəkan Den-
drarsində introduksiya edilb;
P. pithsunda Stev. - Pitsunda şamı. Vətəni
Qərbi Zaqafqaziya. Mərkəzi Nəbatat Bağı və Mər-
dəkan Dendrarisində becərilir;
P. ponderosa Douqlas. - Sarı şam. Vətəni Şi-
mali Amerikadır. Mərkəzi Nəbatat Bağında, intro-
duksiya olunub;
P. sylvestris L. - Adi şam. Vətəni Avropa, Asi-
ya. Bakıda park və xiyabanlrda təsdüf edilir;
P. strobus L. - Veymut şamı. Vətəni Şimali
Amerikadır. Azərbaycanda Mərkəzi Nəbatat Bağın-
da, Gəncədə və Bərdədə nüxsələri vardır.
4.Chlamydospermatopsida - Toxumörtüklülər
sinifi.
Bu sinifə Ephedrales (acılıq), Gnetales (kne-
tum) və Welwitschiales (velvitsiya) sıraları aiddir.
Ümumilikdə 80-ə yaxın növü vardır. Hər bir sıraya
bir fəsilə, hər fəsiləyə də bir cins daxildir. Paleo-
bataniki materiallar olmadığından bu sinifin tarixi
və mənşəyi dəqiqiq məlum deyildir. Bu sinifin geo-
lji tarixinin yura və tabaşir dövründən başlandığı
güman edilir. Azərbaycan florasında bu sinifin
Ephedrales - acılıq sırasının Ephedraceae Du-
mort - Acılıqkimilər fəsiləsinə daxil olan Ephedra
L. - acılıq cinsinin bir neçə növü vardır. Acılıq
cinsinin Aralıq dəniz sahilləri ölkələrində, Asiya və
Ame-rikda səhra, bozqır və qayalıq sahələrdə 40
növü yayılmışdır.
Ephedra intermedia Schrenk. - Ortaboy acı-
lıq. Əsasən Orta Asiyada Qərbi Sibirdə yayılmışdır.
S.Q. Qarayev
68
Azərbaycanda Xəzər sahili düzənlikdə, Kür-Araz
ovalığında və Naxcıvan düzənliyində təsadüf edilir;
E. distachya L. - İkisünbül acılıq. Aralıq dəni-
zinin şimalında yaylmışdır. Azərbaycanda Xəzər
sahili düzənlikdə, Abşeronda, Qobustanda, Kür-
Araz ovalığında, Lənkəran və Naxcıvan düzənli-
yində yayılmışdır;
E. kokanika Regel. - Kirpikli acılıq. Mərdəkan
Dedndrarisində introduksiya olunub;
E. procera Fisch.et C.A.Mey. - Boylu və ya
qaya acılığı. Balkanda, Kiçik Asiyada, İranda təsa-
düf edilir. Azərbaycanda Böyük Qafqazda və Kiçik
Qafqazın şimalında, Qobustanda daşlı çınqıllı
ərazilərdə bitir.
E. equisetina Bunge. - Qatırquyruq acılıq. Tə-
bii halda Orta Asiya, Tibetdə yayılmışdır. Azərbay-
canda Naxcıvanda, Qobustanda, Şamaxıda, Sitalçay
boyunca orta dağ qurşağında qayalıq yerlərdə bitir.
Nadir bitkidir.
Acılıq cinsinə aid növlərin təbii areallarının
ekolji xüsusiyyətlərinə nəzər saldıqda, bu bitkilərin
quraqlığa və kontinental iqlimə uyğunlaşdıqlarını,
kseromorf qurluşa malik olduqlarını görürük. Bu
isə onu deməyə əsas verir ki, Toxumörtüklülər sinfi
öz başlanğıclarını daş kömür dövründən götürmüş,
perm və trias dövrlərinin soyuq və quru iqliminə
uyğunlaşmışlar.
Beləliklə, Azərbaycan florasında çılpaqtoxum-
luların 4 sinifinə, 8 fəsiləsinə, 20 cinsinə məxsus 56
növ ağac və kol bitkisinə təsadüf edilir. Bunlardan
13 növ Azərabycanın təbii florasında yayılmışdır
ki onlarında 1 növü relikt, 1növü endem, 5 növü isə
nadir bitkidir. 43 növ isə introduksiya olunmuşdur.
Bu bitkilərin tarixi paleozoy erasının daş kömür
dövründən başlamış, müasir cins və növlər əsasən
Mezozoy erasının tabaşir, Kaynozyun alt üçüncü
dövründə formalaşmışdır.
ƏDƏBİYYAT
Əsədov K.S., Mirzəyev O.H., Məmmədov F.M.
(2014) Dendrologiya. Bakı: Gənclik, 483 s.
Əsgərov A.M. (2011) Azərbaycan florasının kons-
pekti. Bakı: Elm, 204 s.
Məmmədov T.S., İskəndər E.O., Talıbov T.H.
(2016) Azərbaycanın nadir ağac və kol bitkiləri.
Bakı: Elm, 380 s.
Qurbanov E.M. (2009) Ali bitkilərin sistematikası.
Bakı: Bakı Universiteti, 420 s.
Гроссгейм А.А. (1946) Растительные ресурсы
Кавказа, Баку: АН Азерб. ССР, 671c .
Зубкевич Г.И. (2003) Систематика высших
растений голосеменные. Минск: БГУ,90 с.
Криштофович А.Н. (1957) Палеоботаника. Ле-
нинград: 650 с
Черепанов С.К. (1981) Сосудистые растения
СССР. Л.: Наука, 509 с.
Статус и Происхождение Голосемянных (Pinopohyta или Gymnospermae)
Растений из Дендрофлоры Азербайджана
С.Г. Гараев
Центральный ботанический сад НАН Азербайджана
В статье приводится список голосемянных растений из флоры Азербайджана, указаны их проис-
хождение и статус, ареал естественного распространения и места интродукции. Уделено внимание
геологической истории этих растений.
Ключевые слова: Голосемянные, систематика, статус, семейство, род и виды, ареал, редкий, Тур-
гайская флора, Полтавская флора
The Origin And Status Of Gymnosperms (Pinophyta or Gymnospermae)
Plants Of Azerbaijan Dendroflora
S.G. Garayev
Central Botanical Garden, Azerbaijan National Academy of Sciences
The data on the origin and historical evolution of gymnosperms spread and introduced in Azerbaijan have
been generalized and investigated. The attention is paid to the geological history of these plants.
Key words: Gymnosperms, taxonomy, status, family, genus and species, areal, rare, Turgai flora, Poltava
flora
Dostları ilə paylaş: |