Turşu yağışları
Giriş
Atmosferdə kimyəvi maddələrin insan sağlamlığı və ətraf mühit üçün təhlükəli miqdarda olması
havanın çirklənməsi adlanır. Sənaye ölkələrində ən çox yayılmış çirkləndirici maddələr CO
2
, CO,
SO
2
, eləcə də azot oksidləridir.
Hava yer üzərində hərəkət edərkən insan fəaliyyəti nəticəsində əmələ gələn toz və müxtəlif
qazları da özü ilə aparır.
Êlkin çirkləndiricilər adlandırılan bu maddələr hava ilə qarışır və ya onun
komponentləri (oksigen, azot və su buxarları) öz aralarında qarşılıqlı münasibətə girirlər. Nəticədə
yeni çirkləndiricilər əmələ gəlir ki, bunları da ikinci çirkləndiricilər adlandırmaq olar. Buna tipik
misal kimi azot və sulfat turşularını göstərmək olar ki, onların da özünü büruzə vermə forması
turşu yağışları şəklində olur.
Turşu yağışları
Müəlliflər: Kliment Mindjov, Niyazi Əliyev,
Êrada Yakubova
Əsas fikir
Müasir cəmiyyətin qarşısında duran ən ciddi problemlərdən biri təbii
mühitin turşuluğunun artmasıdır. Bəzi sadə və ucuz başa gələn tədbirlər
onun həll edilməsinə kömək edir.
Müddəti
2 dərs saatı
Êlin fəsli
Êstənilən
Yer
Məktəb (sinif otağı)
Tədris vəsaitləri
Yazı lövhəsi, videokasetlər
Tədris fənləri
Kimya, biologiya, fizika, ekologiya, davamlı inkişaf, sinif saatı
Məqsəd
• Ətraf mühitin turşulaşmasının səbəbi və xarakteri, eləcə də müasir
ictimaiyyətin bu problemi həll etmək üçün görməli olduğu tədbirlər
haqqında əlavə məlumatlar vermək
Metodlar
Mühazirə, diskussiya, analitik fikir mübadiləsi, videofilmlərin nümayişi.
191
1
Turşulaşma
Turşu yağışları
Turşulaşma
192
1
Məşğələlərin aparılması
I Hissə. Turşulaşma haqqında əlavə məlumat
1
Şagirdlərə izah edin ki, havada olan su buxarları ilə təmasa girib turşu əmələ gətirən qazlar
atmosferdə uzun müddət qala və bu müddətə hava seli ilə yüz və min kilometrlərlə
məsafəyə yer dəyişə bilər. Bir müddətdən sonra yağışla yerə düşən bu turşular torpağın və
suyun kimyəvi tərkibinin dəyişilməsinə səbəb olur. Analoji effekti bostana həddindən artıq
dərəcədə yanmış peyin və ya ammonim gübrəsi verməklə müşahidə etmək olar. Kənardan
daxil olan turşu məhlullarının təsiri ilə ekosistemdə dəyişikliyə səbəb olan bu proses
turşulaşma adlanır.
Mərkəzi və Şərqi Avropanın sənaye mərkəzlərinə yaxın yerlərdə meşələrin məhvi,
Skandinaviya və Alpın təmiz göllərində həyatın olmaması turşulaşmanın nəticəsində baş
verənlərə bir nümunə kimi göstərilə bilər. Turşulaşmanın ətraf mühit üçün təhlükə törədən bir
hadisə olması 1970-ci ilin sonunda etiraf edilib. Nəticədə bu prosesin öyrənilməsinə və onun
təsirinin azaldılmasına yönəldilmiş tədbirlərin və bir sıra elmi-tədqiqat proqramlarının
hazırlanmasına və yerinə yetirilməsinə başlandı.
2
“Turşu yağışları” videofilmini göstərin. Şagirdlərdən aşağıdakı suallara cavab verməyi
xahiş edin:
•
Turşu yağışlarının baş verməsi hansı nəticələrə səbəb olur (karbon az olan sahələrdə
şirin suların xarab olması, dəmirdən və betondan tikilən binaların dağilması və s.)?
Cavabları “Bir daha turşulaşma haqqında” nümunəsindən istifadə etməklə
dolğunlaşdırın.
•
Turşu yağışlarının baş verməsinin səbəbi nədir (SO
2
, azot oksidləri və s.-nin energetika,
metaltökmə, sementin və gübrələrin istehsalında, nəqliyyatın işləməsi və evlərin
qızdırılması zamanı əmələ gəlməsi)?
•
Ətraf mühitin turşulaşması ilə mübarizə aparmaq nə üçün zəruridir (
Ênsanların
sağlamlığının mühafizəsi, tarixi və mədəniyyət abidələrinin qorunması, kövrək
ekosistemlərin mühafizəsi və s. üçün)?
II Hissə. Turşulaşma problemini necə həll etməli?
1
Şagirdlərə turşulaşmaya səbəb olan maddələrin əsas
mənbələrinin nəqliyyat (avtomobil, təyyarə, teplovoz,
gəmi), istilik elektrik stansiyaları, qara və əlvan
metallurgiya, kimya sənayesi, neft emal edən
müəssisələr, intensiv kənd təsərrüfatı və s.-nin
təşkil etdiyini və buna görə də bu mənbələrdən
turşu yağışlarına səbəb olan tullantıların azaldılması
üçün aktiv fəaliyyətə başlamağın zəruriliyini söyləyin.
Hətta bu problem haqqında sadəcə məlumatların
yazılması həmin sahələrdə texnoloji proseslərin
dəyişdirilməsinə və təkmilləşdirilməsinə təsir edə bilər.
2
“Turşulaşma problemini necə həll etməli?” mövzusunda analitik fikir mübadiləsi təşkil edin.
Cavabları lövhəyə yazın. Şagirdlərə “Turşulaşma probleminin mümkün həlli yolları” işçi
vərəqindən istifadə etməklə əlavə məlumat əldə etmələrinə kömək edin.
‡Î¸ÌÂȯËÂ
‰ÂÈÒÚ‚Ëş
Sonrakı fəaliyyət
•
CD-ROM-da olan “Turşu yağışları”nın təqlid modelindən istifadə etməklə şagirdlərə turşu
yağışlarının əmələ gəlmə mexanizmini və onun ətraf mühitin müxtəlif komponentlərinə və
insan sağlamlığına təsirini nümayiş etdirin.
•
Şagirdlərə yaşayış məntəqələrində və ona yaxın yerlərdə turşulaşma nəticəsində öz
xüsusiyyətini itirmiş təbii və süni obyektlər axtarmaq tapşırığını verin. Şagirdlərə bu tapşırıqla
əlaqədar əldə etdikləri və gördükləri haqqında evdə danışmağı tövsiyə edin.
Turşu yağışları
Turşulaşma
193
1
Suyun turşulaşması:
1950-ci
ildə
Êsveç və Norveçin əhalisi çay və
göllərdən balıqların yoxa çıxmasını
müşahidə etməyə başladılar. Bu gün
üçün təkcə
Êsveçdə 14 000-dən çox
gölün suyu yüksək turşuluğa malikdir.
Bu problem Şotlandiyada, Alpın
yüksək dağlıq zonasında, Kolsk
yarımadasında, Taymırda, Avrasiyanın
və Mərkəzi Amerikanın başqa
yerlərində də mövcuddur.
Torpağın münbitliyinin
azalması:
Torpağın turşuluğunun
yüksəlməsi bitkilərin qidalanması
üçün mineral elementlərin
azalmasına, onun strukturunda və su-hava rejimində arzuedilməz dəyişikliklərə,
bunların nəticəsi kimi isə münbitliyin azalmasına gətirib çıxarır. Torpağın turşulaşması
asanlıqla torpaq məhlullarına keçə bilən ağır metal ionlarının qatılığının yüksəlməsi ilə
müşayiət olunur ki, onların da yüksək qalıqda olması azot fiksə edən
mikroorqanizmlərin fəaliyyətini zəiflədir. Ağır metalların duzları nəinki bitkiləri
zəhərləyir, eləcə də üzvi maddələrin parçalanmasında iştirak edən bakteriya və
göbələkləri məhv edir.
Flora və fauna növlərinin yoxa çıxması:
Müxtəlif orqanizmlərin atmosfer
çirklənmələrinə, eləcə də su və torpağın turşuluğuna qarşı həssaslığı fərqlidir. Bu
çirkləndiricilərə ən çox həssas olanlar bəzi balıq, göbələk və onurğasız su heyvanları,
eləcə də bir çox mamır növləridir.
Ênsan sağlamlığına zərər:
Ênsanlar da atmosfer çirklənmələrinin təsirinə məruz
qalır. Çirkləndiricilərin sağlamlığa mənfi təsiri iki yolla ola bilər: birbaşa (zərərli maddələrlə
nəfəs almaqla) və (və ya) dolayısı (qida ilə insan orqanizminə daxil olma) yolla.
Meşələrin məhv edilməsi:
Avropada turşu yağışlarından hər 40 ağacdan biri
ziyan çəkir. Əsas nəticə — meşələrin məhsuldarlığının kəskin aşağı düşməsidir (həm
bioloji, həm də təsərrüfat baxımından).
Mədəni irslər:
Bizim mədəniyyət nümunələrimiz binaların, tarixi və mədəni
abidələrin metaldan, betondan və ya əhəngin istifadəsindən hazırlanan
konstruksiyaların ovunması səbəbindən dağılır. Havada kükürd və azot oksidlərinin
olması parçalanma prosesinin sürətlənməsinə səbəb olur. Belə təsirə ən çox əhəngli
materiallar, mərmər və qumluqlar məruz qalır.
Evtrofiya:
Turşu yağışlarının düşməsi səbəbindən torpaqda tərkibində azot oksidi
olan azotlu birləşmələrin miqdarının artması və azot gübrələrinin qalıq miqdarı azot
sevən və azotadavamlı növlərin sayının artması və ekosistemdən digər növləri
sıxışdırıb çıxarması ilə bioloji müxtəlifliyin azalmasına səbəb olur. Körfəzlərdə,
göllərdə, su anbarlarında və dənizdə azotun qatılığının yüksəlməsi yosunların (suyun
“çiçəkləməsi”) gur inkişafına və oksigenin suda miqdarının kəskin azalmasına
(avtrofiya) səbəb olur.
Êqlimin dəyişməsi:
Demək olar ki, kükürd qazının və azot oksidinin əksər hissəsi
üzvi yanacağın yandırılması (kömür, mazut, benzin və başqa neft məhsulları, torf və
s.) ilə bağlı olan texnoloji proseslərdə əmələ gəlir. Bu proseslərdə eyni zamanda
karbon qazı və su buxarları da, “parnik effekti”nə, yəni qlobal iqlim dəyişikliyinə
səbəb olanlar da əmələ gəlir (bundan əvvəlki bölməyə baxın).
Bir daha turşulaşma haqqında
194
Turşulaşma
Êşçi vərəqlər
Turşulaşma probleminin
mümkün həlli yolları
• Əkinçilikdə azot gübrəsindən səmərəli istifadə etmək
və onların təbiətə düşməsini istisna edən xüsusi
yerlərdə saxlamaq;
• Kükürd və onun birləşmələrini kömür və
karbohidrogenli xammallardan onları istehlakçıya
verməzdən əvvəl ayırmaq;
•
Êstilik enerjisi itkisinin qarşısını almaq üçün binaların
istilik təchizatı avadanlıqlarını və onların izolyasiyalarını
(istilik itməməsi üçün) yaxşılaşdırmaq;
• Günəş, külək, su, hidrogen, biokütlə, geotermal axınlar
kimi bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadəni
genişləndirmək;
• Avtomobillərdə katalitik neytrallaşdırıcılar quraşdırmaq
və elektrik stansiyalarını, metallurgiya, sement, kimya
və neft emalı zavodlarını xüsusi filtrlərlə təchiz etmək;
•
Êctimai nəqliyyatdan istifadəni genişləndirmək;
• Velosipedlərdən istifadəni həvəsləndirmək və bunun
üçün müvafiq yol şəbəkəsi və infrastruktur yaratmaq;
• Yük daşımada avtomobillərin yerinə dəmir yolu və su
nəqliyyatından istifadənin payını artırmaq;
• Hava nəqliyyatlarının tullantılarının yol verilən norması
haqqında beynəlxalq razılaşma əldə etmək.
Dostları ilə paylaş: |