Geografik determinizm

GEOGRAFIK DETERMINIZM

Ijtimoiy falsafaga doyr fikrlar rivojida o’ziga xos ahamiyatga era ta’limotlardan biri geografik determinizmdir. Ushbu yo’nalish vakillari jamiyatni tahlil qilishda tabiiy muxitning ustivorligiga tayanadilar.

«Tabiat» tushunchasini an’anaviy ravishda keng va tor ma’noda talqin etish mumkin. Birinchi holda bu tushuncha bizni urab turgan jamiki borlikni, butun dunyoni uning barcha voqea va xdsisalari bilan: «cheksiz uzgarmas materik bulaqlardan tortib kosmik tizim va xayvonot olami hamda ijtimoiy xdyotni» o’ziga kamrab oladi. Albatta, bunday tushunishda jamiyat va tabiatni bir-biriga karama-karshi kuyish mantikan noto’g’ri. Agar tabiat barcha borlikni, vokelikni o’ziga kamrab olsa, unda inson x,am, jamiyat ham tabiatning bir bulagi x,isoblanadi.

Agar biz «tabiat tushunchasini» tor ma’noda, ya’ni borlik, butun dunyo ma’nosida emas balki inson va jamiyatni urab turgan tabiiy geografik xdsisa sifatida talqin kilsak unda bu tushuncha butunlay boshqa ma’no kasb etadi. Bu xdlda tabiat deganda inson yashashi uchun yaratilgan jamiyatdan tashsari mavjud butun moddiy dunyo tushuniladi. Bu tabiiy sharoitlar o’ziga quyidagi komponentlarni oladi: 1) iklim; 2) joyning tuzilishi; 3) yerning xrsildorlik darajasi; 4) usimlik va xdyvonlar; 5) foydali kazilmalar va boshqa xom ashyo manbalarining mavjudligi; 6) suv resurslari va boshqalar.

Geografik muuit deganda-tor ma’noda o’ziga tabiatning jamiyat xdyotiga, avvalam bor, ishlab chikdrish jarayoni amalga oshadigan qismini uzida mujassamlashtirgan muxit tushuniladi.

O’rab turgan muxitni kengrok; ma’noda tushuntirish uchun xilma-xil tushunchalar taqlif etilgan va etilmokda: «biogeosfera», «geobiosfera», «vitasfera» (login tilida «vita» - xayet), «ekosfera», «landshaftnaya sfera» va boshqalar.

Ijtimoiy taraqqiyotda jamiyatni urab turgan tabiiy borlikning ahamiyati va mohiyatining muhimligi faylasuflar tomonidan allakachon isbotlab berilgan. Jamiyat xayotida tabiatning roli haqida Lao-szi, Konfutsiy, Demokrit, Gippokrat, Platon, Aristotel, Farabi, Ibn Sina, Ibn Xaldun, Jan Voden va boshkd faylasuflar juda kup gapirganlar va yozganlar. Lao-szi yozgan edi: «Inson uchun namuna yerdir. Yer uchun namuna osmondir. Osmon uchun namuna yuldir (Dao)». Iul uchun (Dao) namuna uz-uzidan ruy beruvchi tabiiylik».

Markaziy Osiyolik mutafakkir Beruniy fikrlariga kura «Odamlar tuzilishlarining rang, surat, tabiat va axlokda turlicha bo’lishi faqatgina nasablariga bog’liq emas, balki tuprok, suv, xavo va yer(yashayotgan joy)larning turlicha ekanligidan hamdir xatto tillarning turlichaligi ham geografik shartlarga bog’liq». Jan Voden ta’kidlashicha, xususan, jamiyat inson xoxishidan tashqarida tabiiy ravishda tabiat qonunlariga buysungan x;olda shaqllanadi va rivojlanadi.

Geografik diterminizmning nazariy asosi va bunyodga kelishi franso’z faylasufi Sharl Monteskye (1689-1755) nomi bilan bog’liq,. U shunday deb yozgan edi: «iklim xukumronligi barcha hukmronlikdan ustundir», «issik; iklim xalklari kariyalardek suyet, sovuk^ xalklari esa yoshlardek harakatchandir» va xokazo. Birok u vakt utishi bilan ijtimoiy faktrlarning ham ta’siri kuchayishini ham inkor etmagan: «yovvoyilarni deyarli xar doim tabiat va iklim boshqaradi», lekin «odamlar mexnat va foydali qonunlar yordamida yerni yashash uchun yana ham yashash uchun kulay qilib olganlar».

Geografik diterminizm K. Ritter i F. Ratsel, G. T.Bokl’, E. Reklyu, L.m. Mechnikov va boshqa nemis tadikrtchilari izlanishlarida yanada rivojlantirildi. Masalan, T.G.Bokl (1821-1862) ning takidlashicha agar biz kaysi bir fizik detallar insoniyatga eng kuchli ta’sir ko’rsatshini aniqlamokchi bo’lsak, ularni biz quyidagi turt guruxga ajratishimiz kiyin emas, ya’ni: ikdim, ovkat, yer va tabiatning umumiy ko’rinishlari. L.Mechnikov uzining «Sivizilitsiyasi va buyuk tarixiy daryolar» nomli mashxur kitobida insoniyat tarixini uch turdagi sivilizatsiyaning almashinuvining natijasi deb isbotlagan: 1) daryolar sivilizatsiyasi (Nil, Gang, Ind, Yanszi, Xuanxe, Tigr, Yevfrat kabi dare, basseynlarining shaqllanishi bilan bog’liq); 2) dengiz (avvalambor - U rta yer dengizi) sivilizatsiyasi; 3) okeanlar (global) sivilizatsiyasi.

Fridrix Ratsel (1844-1904) «geopolitika» nomli nazariyaning aasoschisidir. Uning mohiyati shundan iboratki, davlatlar «xdyotiy borligini» kengaytirish uchun kurashuvchi tirik biologik organizmlar sifatida talqin etiladi. F. Ratselning fikrini K. Xausxofer va E.Obst (Germaniya), R. Chellen (Shvetsiya), X. Makkinder (Velikobritaniya), A. Mexen (AKD1) va boshkd tadkikotchilar kullab-kuvatlaganlar va rivojlantirganlar. Geopolitika nazariyasi fashizm mafkurasi bo’lganligi yana bir bor turli nazariyalarning yaratalishida intellektual uyinlarining xavfli ekanligini isbotlaydi. Bugungi kunda kupchilikni tashkil etmagan nazariyotchilar determinizm geopolitikani ochsh va to’g’ridan-to’g’ri targib kilmokdalar. Lekin bu zamonaviy ijtimoiy falsafa jamiyat taraqqiyotida tabiatning rolini butunlay xas-pushlaydi degani emas. Unga fakdt o’ziga loyik darajada o’rin beriladi.