«GEO STRATEGlYA».-2012.-№01.-S.46-50.
T Ə B R İZ ŞƏ H Ə R İN İN TİCARƏT TA RİX İN D Ə N
DİLAVƏR ƏZİMLİ - tarix üzrə fəlsəfə doktoru
Təbriz bu gün 3 milyona yaxın əhalisi ilə İran İslam Respublikasının ən önəmli şəhərlərindən biridir.
Əhalisinin hamısı Azərbaycan türklərindən ibarətdir. Bu şəhərdə işlək dil yalnız Azərbaycan türkcəsidir. Təbriz
bütün dövrlərdə həm cənubda, həm də şimalda yaşayan Azərbaycan türkləri üçün müqəddəs şəhər sayılmışdır.
Azərbaycan türkləri bu şəhərə "Azərbaycanın anası" deyirlər.
Tarixdə hər zaman
Təbriz Azərbaycanın
baş
şəhəri
kimi göstərilmişdir. Bu şəhərin çiçəklənmə dövrü orta əsrlərə təsadüf edir.
Orta əsr mənbələri sübut edir ki, Azərbaycan şəhərləri içərisində Təbriz şəhəri Yaxın Şərqdə XIII əsrin
sonlarından XIV əsrin 40-cı illərinə qədər italyan ticarətinin başlıca mərkəzi olmuşdur. Təbriz şəhəri bu dövrdə
bütün Yaxın Şərqdə bir çox əmtəələrin təyinatı üzrə mərkəz sayılırdı (18, 94-95). Çox əlverişli coğrafi
mövqedə-karvan yolları qovuşuğunda yerləşən Təbriz şəhəri Şərqi və Qərbi Avropa ölkələrinin bir sıra sənətkarlıq
və ticarət mərkəzləri ilə ticarət əlaqələri saxlayırdı. Təbrizdən Kiçik Asiyanın müxtəlif şəhərlərinə və Aralıq dənizi
limanlarına al rəngli ipək parçalar ixrac olunurdu. Azərbaycan və Osmanlı tacirləri Avropa ölkələrindən Təbrizə
yun parçalar, mahud və s. gətirirdilər. Təbrizin bazarlarında Şirvan və Gilan ipəyi satılırdı. Xam ipək və ipəkdən
hazırlanmış zərif parçalar İsveçə, Polşaya, Danimarkaya ixrac edilirdi. Təbrizdə bir neçə iri bazar var idi. Həmin
bazarlar ipək məhsulları ilə zəngin idi. Onlardan ən məşhuru Ağqoyunlu hökmdarı Həsən padşahın inşa etdirdiyi
"Qeysəriyyə" bazarı olmuşdur (4, 35).
Məşhur səyyah Marko Polo Hülakülər dövləti kimi əzəmətli bir imperiyanın paytaxtı olmuş Təbriz şəhəri
haqqında yazmışdır: "Təbriz böyük şəhərdir... Başqa şəhərlər və qalalar da çoxdur... Təbriz əhalisi ticarət və
sənətkarlıqla məşğul olur, burada çox bahalı zərxara və ipək parçalar toxunur... Təbriz yaxşı yerdədir; buraya
Hindistandan, Bağdaddan, Mosuldan... və bir çox başqa yerlərdən əmtəə gətirirlər; buraya Şərq əmtəələri almaq
üçün avropalı tacirlər, xüsusilə genuyalılar gəlirlər... Buradan qiymətli daş-qaş da alınır. Daş-qaş burada boldur.
Buraya gələn tacirlər çox böyük qazanc əldə edirlər... Şəhər çoxlu dadlı meyvəsi olan gözəl bağlarla əhatə
olunmuşdur" (22, 25-26; 19, 60). XIV əsrin 20-30-cu illərində Təbrizdə olmuş avropalıların məlumatları da
Təbrizin və ümumiyyətlə, Azərbaycanın beynəlxalq ticarətdə tutduğu mövqeyi müəyyən etmək üçün
əhəmiyyətlidir. 1321-ci ildə İtaliyanın Perdenon şəhərindən Təbrizə gəlmiş Odorikin (1286-1331) məlumatları da
bu sıradandır. O, göstərir ki, "Təbrizdə yaşayan xristianlar mənə dedilər ki, şahın bu şəhərdən əldə etdiyi gəlir
Fransa kralının Fransadan əldə etdiyi gəlirdən çoxdur" (6, 62). 1332-ci ildə Təbrizdə olmuş ingilis səyyahı
Mondevilson da Təbrizi " dünyanın ən böyük və əzəmətli şəhəri" adlandırmış, Təbrizdə yalnız ticarətdən əldə
edilən gəlirin "ən zəngin bir xristian kralının bütün ölkəsindən aldığı gəlirdən çox olduğunu" bildirmişdir (6, 62).
XV əsrin I yarısında bu məlumatı Təbrizdə olmuş məşhur alman səyyahı İ. Şiltberqer də təsdiqləyir və bildirir ki, bu
şəhər böyük ticarət mərkəzidir (24, 40). Elə bunun nəticəsi idi ki, orta əsrlərdə Təbrizə Azərbaycanın hər yerindən
xam ipək və ipək məmulatları daxil olurdu. Təbriz orta əsrlərin bütün dövrlərində beynəlxalq ticarət mərkəzi rolunu
qoruyub saxlamışdır. Bunu son orta əsrlərdə Azərbaycanda olmuş Avropa səyyahlarının məlumatları da təsdiqləyir.
XVII əsrin II yarısında Azərbaycan şəhərləri haqqında məlumat verən məşhur fransız səyyahı J. Şardən bu mənada
yazır: "Təbrizin gözlərimiz önündə canlanan mənzərəsi, şübhəsiz, onun haqqında yüksək ideya yaradır. Həqiqətən
də bu, böyük və nəhəng şəhərdir. Bu yerinə, böyüklüyünə, zənginliyinə, ticarətinə və əhalisinin sayına görə
Səfəvilərin ikinci şəhəridir (bu dövrdə səfəvilərin paytaxtı artıq İsfahan idi-D.Ə.). Asiyanın digər yerlərində olduğu
kimi burada da kifayət qədər bazarlar var. Onların adamı heyran qoyan nəhəng uzunluğu, genişliyi, gözəl
günbəzləri, üstünü örtən tağları vardır. Axşamacan adamla dolu olurlar. Ağzınacan mal ilə doldurulurlar. Bu
bazarlardan ən gözəli səkkizbucaqlı və çox geniş olan bazardır. Orda qaş-daş, daha qiymətli mallar satılır. Onu
Qeysəriyyə bazar adlandırırlar. Təbrizdə üç yüz karvansara olduğunu hesablamışlar. Orada elə geniş karvansaralar
var ki, hər birində üç yüz adam yerləşə bilər (8, 72-73). XVII əsrdə Təbriz şəhərinin ticarət həyatı haqqında
məlumat verən digər fransız səyyahı J. Taverniye də bu şəhəri çox yüksək qiymətləndirir. O, yazır ki, "bu şəhərdə
çoxlu sayda sənətkarlar vardır. Dəri məmulatlarının ən çox hazırlandığı yer Təbriz şəhəridir. Təbriz ticarətdə irəli
getmiş, önəmli bir şəhərdir(13, 41). Bütün orta əsr müəllifləri Təbriz haqqında bu cür dəyərli məlumatlar vermişlər.
Orta əsrlərdə Təbrizə gətirilən ipəklər çoxçeşidli idi. Həmin dövrdə "kənar" adlı Qarabağ ipəyi daha məşhur idi. Bu
dövrdə Şamaxıdan, Gəncədən və Tiflisdən Təbrizə iki növ ipək gətirilirdi. Onların bir növü zərif idi, "şərbafi"
adlandırılırdı, digəri isə Ərəş mahalının adı ilə "ərvəş ipəyi" kimi tanınmışdı (6, 102, 104). Təbrizdə istehsal
olunmuş məhsullar yalnız Azərbaycanda və İranda deyil, Yaxın və Orta Şərqdə, Orta (Mərkəzi) Asiyada və Avropa
ölkələrində şöhrət qazanmışdı (6, 50). Təbrizdə sənətkarlığın xeyli inkişaf etməsi bu öncüllüyün başlıca səbəbi idi.
Həmin dövrdə Marko Polonun səyahətnaməsindən məlum olur ki, Azərbaycanda bağçılığın qədim tarixi vardır.
İtalyan tacirinin bu məlumatını başqa mənbələr də təsdiq edir. Marko Polo orta əsrlərdə Azərbaycanda ənənəvi
təsərrüfat sahəsi olmuş atçılıqdan və atların xarici bazara çıxarılmasından bəhs etmişdir (22, 27). O, Təbrizdən
çıxan karvan yolları və bu yolların təhlükəsizliyinin təminatı haqqında da məlumatlar vermişdir: "Üzük kimi
dövrələnən köçəri yolları iri karvan yolları ilə kəsişir; həmin yollar Avropaya məlum olmayan uzaq ölkələrə gedir.
Qoşunlar müharibə günlərində də karvan yollarını qoruyurlar. Tacirlər müharibə edən ölkələrdən keçib gedirlər" (9,
11). Təbrizin ümumdünya ticarətində başlıca mərkəzə çevrilməsində məşhur fateh Əmir Teymurun (1336-1405)
hərbi-siyasi fəaliyyətinin həlledici rolu olmuşdur. Bu baxımdan onun 1395-ci ildə Həştərxan, Saray və Azov kimi
ticarət mərkəzlərini darmadağın etdirməsi xüsusilə diqqətəlayiqdir. Mənbə məlumatlarından bəlli olur ki, Əmir
Teymur Şirvanda Şamaxı, Gilanda Lahıcan və Rəştdən dəniz yolu ilə Həştərxana nəql edilən xam ipək mənbələrini
təkrarən Təbrizə yönəltmək məqsədini güdürdü. Əmir Teymurun Təbrizi təkrarən xam ipək və ipəktoxuma
ticarətinin mərkəzinə çevirmək uğrunda fəaliyyəti nəticədə əski Təbriz-Kiçik Asiya yolunun canlanmasına rəvac
verdi və Kiçik Asiya da bu fatehin nəzarəti altına düşdü (15, 5— 17; 7, c. l, 274).
XV
əsrin II yarısında beynəlxalq əhəmiyyətli karvan yolları Ağqoyunlu imperiyasının ərazilərindən keçirdi.
Ümumiyyətlə, XV əsrdə Avropa ilə Asiya arasında gedən ticarətdə Cənubi Azərbaycandan keçən karvan yollarının
böyük əhəmiyyəti var idi. Buna görə, bu dövrdə də Təbriz, Marağa və Ərdəbil şəhərləri mühüm ticarət mərkəzləri
idilər (5, 119; 6, 88-89). Bu yollar isə Osmanlı imperiyasının ərazilərindən Aralıq dənizi sahillərinə yönəlirdi. Əgər
Təbriz şəhərinə gətirilmiş ipəyin və digər Şərq məhsullarının bir qismi karvanlarla Trabzona və Hələbə
göndərilirdisə, digər qismi isə Osmanlı imperiyasının venesiyalı və digər avropalı tacirlərin qızğın ticarət etdikləri
toxuculuq və ticarət mərkəzlərinə çatdırılırdı. Azərbaycan, xüsusilə Gilan ipəyi Osmanlı imperiyasının toxuculuq
mərkəzlərinin xammalla təmin olunmasında həlledici rol oynayırdı. Yalnız Təbrizdən Osmanlı imperiyasına doğru
iki vacib karvan yolu yönəlirdi: Təbriz-Diyarbəkr-Mardin-Mərəş-Qeysəriyyə- Ankara-Əskişəhr-Bursa və
Təbriz-Ərzurum-Ərzincan-Toqat-Amasiya-Ankara-Bursa. Toqatdan, Təbriz-Bursa istiqamətindən, Şirvandan,
Gəncədən, indiki "Ermənistan" və indiki Gürcüstan ərazilərindən gələn ipək karvanları qovuşur və Bursaya
yönəlirdi. Bursaya yönələn hər bir ipək karvanında həmin dövrdə 300-400-ə yaxın yük heyvanı olurdu (17, c.3, 87;
3, 10-14). Məhzbuna görə də X.İnalcık göstərir ki, Təbriz ilə Bursa arasındakı ipək yolunun nəzarəti uğrunda gedən
mübarizə Osmanlılarla Ağqoyunlular və Osmanlılarla Səfəvilər arasında XV-XVI əsrlər boyunca davam etdi (10,
51).
X.İnalcığın fikrincə, təkcə Təbrizdən Bursaya hərəkət edən hər bir karvanda orta hesabla 200 yük heyvanı
olurdu (10, 53).
XV
əsrdə Azərbaycan şəhərləri sənətkarlıq və ticarətin iqtisadi mərkəzləri idilər. Onlardan bəziləri (Təbriz,
Gəncə, Ərəş, Ərdəbil, Culfa) bütün Səfəvi dövləti, digərləri (Bərdə, Naxçıvan, Marağa, Dərbənd və s.) yerli vilayət
miqyasında əhəmiyyət kəsb edirdilər. XV-XVI əsrlərdə Təbrizdə sənətkarlıq sahələri - ipəktoxuma, həllaclıq (yun
çırpma), pambıq parça, boyaqçılıq yüksək dərəcədə inkişaf etmişdi. Sənətkarlıq məhsullarının xeyli hissəsi xaricə -
beynəlxalq bazara çıxarılırdı. Naməlum tacirin
məlumatına
görə
Suriyanın
və
Osmanlı
imperiyasının, sonra
isə
Avropanın şəhərlərinə burada istehsal olunan qırmızı və tünd qırmızı qumaş və parçalar, hər cür ipək parçalar
göndərilirdi (1, 205-206).
Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə beynəlxalq ticarətdə Azərbaycanın baş şəhəri olan Təbriz şəhərinin çəkisi
xüsusilə artmışdı. Həmin dövrdə
Təbriz şəhəri yalnız Azərbaycanda deyil, Yaxın
və
Orta
Şərqdə mühüm ticarət
mərkəzlərindən biri hesab olunurdu. Səyahət və ticarət məqsədilə Təbrizə gəlmiş avropalılar onu "ticarət şəhəri"
adlandırırdılar. Həmin dövrdə Şirvan və qiymətli Gilan ipəyi əsasən Təbriz vasitəsi ilə digər ölkələrə, o cümlədən
Avropaya aparılırdı. Moskva dövləti vasitəsilə Avropa ölkələri ilə ticarət Təbrizin də iqtisadi həyatında mühüm rol
oynayırdı. Qeyd edək ki, həmin dövrdə Avropa manufakturalarının xammala, xüsusilə ipəyə, pambığa, dəriyə böyük
ehtiyacı var idi. Bu məhsulların satış bazarı Təbrizdə cəmləşmişdi. Təbriz həmin dövrdə də Şərqin ən böyük
toxuculuq şəhəri olmuşdur. Bu barədə XVI əsrin I yarısında Səfəvilər dövlətinin ərazisində olmuş venesiyalı tacir
M. Membre də öz "Səyahətnamə "sində geniş məlumat verir. O, göstərir ki, Səfəvilər dövründə Təbrizdə sənətkarlıq
sahələri içərisində toxuculuq özünün yüksək inkişaf mərhələsinə çatmışdı. Qərb ölkələri üçün Moskva dövləti
vasitəsi ilə Asiya ilə ticarət daha əlverişli idi. Onlar Volqa çayı və Xəzər dənizi vasitəsilə ticarətdə
Təbriz-Ərdəbil-lənkəran-Bakı yolundan istifadə edirdilər. XVI-XVII əsrlərdə Şimal dəniz yolu-Xəzər dənizi
vasitəsilə İran-Hindistan ticarət yolu daha mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Bunun nəticəsində okean ticarətindən
kənarda qalmış Avropa tacirlərinin şimaldan Şirvan yolu ilə Təbrizə axını üçün şərait yarandı (6, 136-143; 2, 116;
14, 64-67). Azərbaycanın Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqələrində Moskva tacirləri də mühüm rol oynayırdılar.
Moskva tacirləri Qərbi Avropaya xam ipək, ipək parçalar, Hindistandan daxil olan ədviyyatı daşıyır, ölkədən
Azərbaycan neftini də aparırdılar. XVI əsrə dair "Ticarət kitabları"nda bu barədə məlumatlar vardır. Həmin
kitablara əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, neft Moskva tacirləri vasitəsilə Şirvandan Qərbi Avropaya
daşınırdı. Şamaxıya Xəzər dənizi vasitəsilə gələn Moskva tacirləri Muğan düzünü keçib Cavad şəhərinə daxil olur,
oradan da Ərdəbilə gedirdilər. Onlar Ərdəbildən iki istiqamətdə hərəkət edirdilər. Bu yollardan biri Təbrizə
yönəlirdi. Digər yol isə Cənub-Şərq istiqamətində - Qəzvinə və Kaşana gedirdi. Həmin dövrdə bu şəhərlərdə qızğın
ticarət gedirdi. Qəzvində və Kaşanda müxtəlif növ ipək parçalar, ədviyyat, mirvari və qiymətli daş-qaşlar olurdu.
Kaşan həm də böyük sənətkarlıq mərkəzi idi. Bu şəhər hələ qədim dövrlərdən gil və mis məmulatı, ipək toxuculuğu
sahəsinə görə fərqlənirdi. Təbrizə daxil olan Moskva tacirləri oradan Osmanlı imperiyası ərazilərinə də gedirdilər.
Onlar Azərbaycan və İran əraziləri vasitəsilə Hörmüzə də gedib çıxırdılar. Moskva tacirlərinin və səyyahlarının
məlumatlarında da Hörmüzün ticari əhəmiyyəti barədə qiymətli materiallara rast gəlmək mümkündür. Hörmüz illər
boyunca Hindistanın Avropa və Yaxın Şərq ilə ticarətində xüsusi rol oynamışdır. Bununla belə qeyd etmək lazımdır
ki, XVI əsrdə Moskva tacirlərinin fəaliyyəti əsasən Şamaxıda, Təbrizdə, Qəzvində, Kaşanda və digər şimal
şəhərlərində cəmləşmişdi (23, 26-27). XVI əsrdə ticarət yollan içərisində isə başlıca yer Təbriz-Bursa yoluna
məxsus idi. Azərbaycan və İran ipəyi Təbriz-Bursa karvan yolu ilə Aralıq dənizi vasitəsilə Avropaya göndərilirdi.
Sultan I Səlim Azərbaycan və İran ipəyinə qadağa qoymuş, bu tədbirlə Səfəvi dövlətini iqtisadi baxımdan
çökdürmək fikrinə düşmüşdü. Bunun üçün o, ipək ticarətini və tacirlərin Azərbaycana və İrana gedişini qadağan
etmişdi
(12,
c.
1,276).
Qərb
ölkələrinin
Volqa çayı
və
Xəzər
dənizi
vasitəsilə
ticarətində
Təbriz-Ərdəbil-Lənkəran-Bakı yolundan istifadə olunurdu. Əvvəllər Asiya və Avropa qitələri Aralıq dənizi
vasitəsilə İran əraziləri və Hindistanla əlaqələnirdi. XVI-XVII əsrlərdə şimal dəniz yolu-Xəzər dənizi vasitəsilə
İran əraziləri-Hindistan ticarət yolu daha mühüm əhəmiyyət kəsb etdi (6, 143; 20). Təbriz tacirləri Volqa-Xəzər
ticarət yolundan istifadə edərək
Mərkəzi
və
Qərbi Avropa ölkələri, o cümlədən
İngiltərə
ilə
ticarət əlaqələrini
genişləndirdilər. Moskva knyazlığı ilə əlaqələrdə İsfahan-Qəzvin-Rəşt-Astara- Lənkəran-Bakı-Dərbənd- Həştərxan
yolundan başqa Təbriz-Muğan çölü-Şamaxı-Şabran-Niyazabad-Həştərxan ticarət karvan yolu əsas tranzit yolu
hesab olunurdu. Moskva knyazlığı ilə Azərbaycan, İran əraziləri ticarətində əsas mərkəzlər Təbriz və Şamaxı
şəhərləri idi (6, 143; 17, 108; 21, 40).
Bu kiçik məqalə ilə Y axın və Orta Şərqin ən böyük şəhərlərindən olan və Azərbaycan türklərinin qəlbində
müqəddəs şəhər statusunu saxlayan Təbriz şəhərinin orta əsrlər (XV - XVI əsrlər) tarixinə nəzər saldıq. Bəlli olur
ki, orta əsrlərdə (XV - XVI əsrlər) dünyada elə bir şəhər yox idi ki, beynəlxalq ticarətdə onun çəkisi Təbrizə
bərabər olsun. Bunu mənbə məlumatları birmənalı şəkildə təsdiq edir. "Bizim heç bir xalqa, dövlətə qarşı ərazi
iddialarımız yoxdur. Lakin əsrlər boyu itirilmiş Vətən torpaqlarını tarixini araşdırmaq. təbliğ etmək, beynəlxalq
aləmə tanıtmaq hüququnun bizim əlimizdən heç bir qüvvə ala bilməz" (Y.M. Mahmudov). Təbriz adlanan böyük bir
ölkənin əsrlər boyu mövcud olan "Azərbaycan" adlı ölkənin ayrılmaz, tərkib hissəsidir və onun tarixini araşdırmaq
bizim müqəddəs borcumuzdur.
Qeydlər:
1. Əfəndiyev O.Ə. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı "Elm", 1993, 299 s.
2. Quliyev Ə.S. XVI əsrin ortalarında Azərbaycan Səfəvilər dövlətində sənətkarlıq istehsalı (Mikel
Membrenin "Səyahənamə"si əsasında) /Şah İsmayıl Xətai. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə və
Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin təsis etdiyi "Şah
İsmayıl Xətai" qrupunun birgə keçirdiyi IV elmi-praktiki konfransın materialları. Bakı: 2007, s. 116-120.
3. Mahmudov Y.M. Azərbaycanın Avropa ölkələrilə əlaqələri: Ağqoyunlu dövrü (XV əsrin yarısı). Bakı:
ADU, 1986, 91 s.
4. Məmmədova Ş.K. "Xülasət Ət-Təvarix" Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi. Bakı: Elm, 1991, 116 s.
5. Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında. Bakı:
Çaşıoğlu, 2000, 197 s.
6.Onullahi S.M. XIII- XVII əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi. Bakı: "Elm", 1982, 278 s.
7.
Petruşevcki İ.P. XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri. Azərbaycan CCR Elmlər Akademiyası. Tarix və Fəlsəfə
İnstitutunun əsərləri, I cild, Bakı 1951, s. 49-108.
8. Şardən J. Səyahətnamə. Fransız dilindən tərcümə edən Vaqif Aslanov. Bakı: Elm, 1994, 91 s.
9. Şklovski V.B. Səyyah Marko Polo. Bakı: Gənclik, 1973,251 s.
10. İnalcık Halil. Osmanlı imparatorluğunun ekonomik ve sosyal tarihi. Editör Halil İnalcık ve Donald
Quataert. I. Cilt: 1300-1600. Türkçeye çeviren Halil Berktay. Eren Yayıncılık, 2000, 496 s.
11.
İnalcık Halil. Bursa: XV asırda sanayi ve ticaret tarihine dair vesikalar //Türk tarih kurumu, belleten,
Ankara, 1960, c. XXIV, sayı.93. s. 45-102.
12. Küçükdağ Yusuf. Osmanlı devletinin Şah İsmailin Anadoluyu şiileştirme çalışmalarını engellemeye
yönelik önlemeleri. Osmanlı. 12 cilt, 1., Siyaset. Yeni Türkiye yayınlar. Ankara: 1999, s. 269-281.
13. Tavernier J.B. XVII. asır ortalarında Türkiye üzerinden İrana seyahat. Çeviren: Ertuğrul Gültekin.
Kervan Kitapçılık Basın Sanayi ve Ticaret A.Ş. İstanbul. 1980. 112 s.
14.
Aşurbeyli S.B. Baku v XVI-XVIII vv. po opisaniö puteşestvennikov //İzv. AN Azerbaydacanskoy SSR,
1947. №1, s. 63-72.
15.
Qeydarov M.X. Qoroda i qorodskoe remeslo Azerbaydjana XIII-XVII vekov: remeslo i remeslennıe
üentrı. Baku: Elm, 1982, 281 s.
16. Quseynov A. N. Azerbaydjana-russkie otnoşeniə XV-XVII vekov. Baku: İzdatelğstvo Akademii Nauk
Azerbaydjana
s
S
r
, 1963, 238 s.
17.
İstoriə Vostoka. V şesti tomax. pod. redaktiey R.B. Rıbakova. Tom. III. Vostok na rubeje srednovekovye
i Novoqo vremeni (XVI-XVIII vv.). M.: İzdatelğskaə firma Vostoçnaə literatura, RAN, 1999, 695 s.
18. Karpov S.P. İtalğənskie morskie respubliki i öjnoe Priçernomorğe v XIII-XV vv. Problemı torqovli. M.:
İzdatelstvo Moskovskoqo Universiteta, 1990, 336 s. 274.Polo Marko. "Kniqa Marko Polo". Perevod so
starofranüuzskoqo teksta İ.P. Minaeva. Moskva.: Qeoqrafqiz, 1956, 376 s.Kniqa Marko
Polo.
Perevod
so
starofranüuzskoqo teksta İ.P.Minaeva. M.: Qeoqrafqiz, 1955,376 s.
19. Kniqa Marko Polo. Perevod so starofransusskoqo teksta İ.P. Minayeva. M.: Qeoqrafqiz, 1955, 376 s.
20. Kukanova N.Q. Oçerki po istorii russko-iranskix torqovıx otnoşeniy v XVII - pervoy polovine XIX
veka. Saransk: Mordovskoe knijnoe izdatelstvo, 1977, 286 s.
21.
Polievktov M.A. Evropeyskie puteşetvenniki XIII-XVIII vv. po Kavkazii. Tiflis: Akademiya Nauk
SSSR. Nauçno-issledovatelskiy institut Kavkazovedeniə imeni akademika N. Ə. Marra. 1935, 222 s.
22.
Polo Marko. "Kniqa Marko Polo". Perevod so starofransuzskoqo teksta İ. P. Minaeva. Moskva.:
Qeoqrafqiz, 1956, 376 s.
23.
Fexner M.V. Torqovlə russkoqo qosudarstva so stranami Vostoka v XVI veke. M.: Qoskultprosvetizdat,
1956, 120 s.
24.
Şilğtberqer İ. Puteşestvie po Evrope, Azii i Afrike s 1394 qoda po 1427 qod. Perevod so
staronemeçkoqo F.K. Bruna. İzdanie, redaktiya i primeçaniya akademika AN Azerb.SSR Z. M. Buniətova. Baku
"Elm", 1984, 85 s.
Dostları ilə paylaş: |