Genealoji TƏHLİLİ (Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında)

25
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
dövrlərində,  xüsusən  ali  üslubda  xeyli  işl ənmişdir  və  bununla 
yanaşı,  fonetik  c əhətdən  böyük  sabitlik  nümayiş  et dirmişdir. 
Buna 
Azərbaycan  dilinin 
ədəbi 
dil 
və 
danışıq 
dili
səviyyələrində fars  dili  ilə  sıx  əlaqələri  səbəb  olmuşdur.
Tat  dilində  başqa  mənzərə  ilə  qarşılaşırıq.  Bu  dildə  pi- 
yar/piyər  formaları  fars  dilindəki  pedər/pədər  variantlarından 
əhəmiyyətli  dərəcədə  fərqlənir.  Bu  isə  qohum  dillərin  (fars  və 
tat  dillərinin)  bir-birindən  təcrid  olunması,  bir-biri  ilə  kifayət 
qədər  təmasda  olmaması  şəraitində  baş  verə  bilərdi.  Azərbay­
canda  belə  bir  şəraitin  olması  tarixin  müxtəlif  dövrlərində 
özünü 
göstərmişdir. Nəticədə  bəzi  irandilli  tayfalar,  etnik
qruplar  iran  həyatı  və  fars  dili  ilə  Azərbaycan  dili  vasitəsilə 
əlaqə  saxlaya bilmişl ər.
Niştan  «oturmaq»  (Lah.).  Müq.et:  tal.  nişt.  Başqa  İran 
dillərində  vəziyyət  belədir:  fars.  neşastan,  dəri.  nişastan;  puş- 
tu.  nenəstən  (RPDS,  636);  tac.  nişastən.
Avesta  ilə  ortaq  sözlərə  aid  nümunələr
A z ə r b a y c a n
A v e s t a
T a t
F a r s
T a l ış
a ta
p it a r
p iy a r // p iy ə r
p e d ä r
p ə   (p ı ə )
q a rd a ş
b r a ta r
b u r o r //b u r v a r
b ä r ä d ä r
b o ə
b a ş
s a r a h
s ə r
s ä r
sə
d iş
d a n ta n
d a n d u n //d ə n d u
d ä n d a n
d a n d o n
d ə ri
ç a r ə m a n
ç ə r
ç ä rm
p u s
d iz
z a n u
z u n i//z u n u
z a n u
z ın o   (z o n o )
əl
z a s ta
d ə s ( t) / /d e s ( t)
d ä s t
d a s   ( d a s t)
ik i
d v a
d u //d ü //d i
do
d ı
y e d d i
h a r ta
h ə f t // h a f t
h ä f t
h a f t
y ü z
s a ta
s ə d //s a d
sä d
sa
a t
a s p a
əs
z ä d ä n
a sb
k e ç i
b u z a
b iz //b ü z
b ä z
b ız
s o r u ş m a q
p ə rə z
p u r s ir ə n / /p ü r s ir ə n
p o r s id ä n
p a r s e
su
ap
a v //o v //o ü
ab
ov
q o rx m a q
t ə r ə s b a r
t ə r s ir a n // tə r s ir ə n
tä r s id ä n
ta r s e

---

26
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
iş iq li
r a o ç a h
r ış ın / /r u ş u n
r o u ş ä n
r ü ş n ə
a y a q
p a s a
p a y //p o y //p ö
p a
lın q ,  po
d a ş
a s ə n g a
s a n q //s ə n q
sä n g
s ığ ,  s a n q
iti
tiv r i
tic //tij
tiz
tij
Cədvəl 2
Məfhumun ümumiran mənşəli sözlə ifadəsi
A z ə r b a y c a n
T a t
F a r s
D ə r i
P u ş t u
T a c ik
T a lış
K ü r d
ad
n am
n a m
n am
n u m
n o m
n o m
n a m
su
av /o v
ab
ab
ovc
ab
ov
av
b ad am
b o d am
b ad am
b ad am
b ad am
b o d o m
b ad am
b ad em
çarx
çarx
çarx
çarx
ove
çarx
çəx
çerx
d əri
çər
çarm
çarm
ro s t
çarm
p u s(t)
p o s t
it
səg
səg
səg
snay
səg
sıpə
seg
ü rək
dil
del
del
d il
dil
d ıl
dil
ciy ər
cig ər
jeg ər
jeg ar
ciq ar
jig ar
ciq ər
ceg er
k ü rək ,  arxa
p ¥
p o şt
p o şt
ça
p u şt
p e şt
p ¥
quyruq
dim /düm
d o m
d o m
lak cu
d u m
d ü m
d u m
q u la q
gü ş
gü ş
g ° ş
q vaj
gu ş
qu ş
q u h
soğ an
piyaz
piyaz
piyaz
p iaz
piy o z
piy o z
pivaz
lo b y a
lu b y ə
lo b y a
lö b iy a
lo b y a
lu b iy e
lo b y ə
lo b i
alm a
sib
sib
seb
m an a
seb
s e f
sev
k irp i
ju ji
xarpuşt
xarpuşt
xarpuşt
xorpuşt
jə jı
ju jü
alt
z ir
z ir
zerin
k ç c t
zer
jito n
jer
q ad ın
zən
zən
3ən
zən
zan
jen
jin
vurm aq
zərən
zəd ə n
3ədən
vah cl
zad a n
je
je r
b alqabaq
k u d i
k o d u
k ad u
k ad u
k ad u
k u
k ed u
n an ə
n ən ö
n a n a
n an a
n a ’n a
nacn o
n ə n o f
ham em
q u y u
çalə/çola
ça
çah
ça
k u d u k
çol
çu l/çal
Digər İran  dillərində  təsadüf olunmayan  sözlər.
Azərbaycan  tatlarının  dilind ə  digər  İran  dillərində  müşa­
hidə  olunmayan  sözlər  vardır.  Aşağıdakı  nümun ələrə  diqqət 
edək:

---

27
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
Aşdi  birən  «barışmaq»  (Ab.).  -Ki  bə  id  hadi  nə  saxtən, 
im  aşdi  birənd «Kim bayramda küsülü  olur,  o barışır».
Baranqu  «badımcan»  (Ab.).  Baranqurə  ni  bə  nümük  «Ba­
dımcanı  duza  qoy».  Müq.et:  gily.  badəmcan  (QRS,  292),  tal. 
bodımcon  (TalRS,  38),  kürd.  badrican  (RKS,  36),  puştu. 
batinqan,  torbancan,  dəri.  bəncən,  bədincan,  fars.  bədencan 
(PRS,  26).  Bütün  variantların  sonunda  can//cən  ünsürü  gəlir. 
Puştu  forması  batinqan  istisna  təşkil  edir.  Belə  hesab  etmək 
olar  ki, 
-qan  ünsürü  daha  qədim  variantdır. 
Müq.et: 
Azərabadqan  ^   Azərbaycan.
Balustun  «dirək»  (Qonaq  k.).  Ustə  bə  nuqə  duxtə  xunə 
balustun  nahə  «Usta  təzə  tikilmiş  evə  dirək  qoyurdu».  Bel ə 
hesab  edə  bilirək  ki,  bu  sözün  tərkibində  fonetik  dəyişikliyə 
uğramış sütun  sözü iştirak  edir (balu  «uca,  hündür»)  və  s.
Bilasuvar  (yə)  «bulaşmış»  (Quba).  Əyəlun  zər-tanuşun 
bilasuvarmiş  birə  bə  dərun  dərəffund  «Uşaqlar  üst-başları 
bulaşmış halda içəri  girdilər» və  s.
Bozə  «yenə»  (Ab.).  Quba,  Dəvəçi  yaşayış  məntəqələrində 
bozəm  formasında,  işlənir.  Məsələn:  Dirim  ki,  bozəm  amares 
poyistes bo unca.  «Gördük ki,  yenə  gəlib  orada dayanıb» və  s.
Buf el  «demək»  Xaçmaz,  Quba,  Xızı,  M əlhəm  ləhcələrin­
də  «bətən»,  Lahıc ləhcəsində  «guftirən»  formasında işl ənir.
Cora  «süpürgə»  (Ab.).  Quba,  Qonaqkənd,  Xaçmaz  yaşa­
yış  məntəqələrində  coru  formasında,  Lahıc  ləhcəsində  cezi 
formasında təsadüf edirik.  Məsələn:  Əyal  boş  coru  vozi  saxtən 
«Uşaq  süpürgə  ilə  oynayır».  Müq.et:  fars.  carub  (PRS,  56); 
gily.  cəri,  tal.,  kürd.  qızi və  s.
Cüra  «ayrı,  başqa»  (Ab.).  Quba,  Xızı,  Kilvar  l əhcəsində 
«cira»,  Lahıc  ləhcəsində  «bağır,  üzgə»  formasında  eyni  an­
lamda  qeydə  alınmışdır.
Cəncundan  «xoruz  döyüşdürmək»  (Lah.).  Bə  id  cavon-

---