Genealoji TƏHLİLİ (Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında)
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
Yüklə 53,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
12 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili hadisələr dillərin tutduqları mövqed ən, onların dominantlıq dərəcələrindən asılı olur. Bir qayda olaraq do minant dilin sözləri onunla təmasda olan dillərə daha çox keçir. Hər bir alınma isə dilin lüğət tərkibinə təsir göstərir. Alınma nəinki sözü qəbul edən dilin leksik sistemind ə dəyiş mələrə səbəb olur, eyni zamanda dilin digər yaruslarına təsir üçün zəmin ya radır (80, 176). Azərbaycan tatlarının dilind ə işlənən alınma sözləri üç əsas yarımqrupa ayırmaq m əqsədəuyğundur: 1) Azərbaycan dilindən alınmalar; 2) Azərbaycan dili vasitəsi ilə alınmalar; 3) birbaşa alınmalar. Bu məsələyə münasibətdə bəzi başqa mə qamlar da üxzə çıxır. Azərbaycan tatlarının əlaqədə olduğu dillər arasında Dağıstan dill əri də var. Belə bir cəhət həmin dillərdən birbaşa sözalmaya imkan yaratmışdır. Tat di linin ləhcələri əsasında aparılan təhlildən belə bir qənaətə gəlmək olur ki, Dağıstan dillərindən birbaşa alınmalar Quba və Xaçmaz ləhcələri üçün səciyyəvidir. Tat dilinin leksik fondunu, əsasən, İran mənşəli söz və terminlər təşkil etsə də, bu dildə xeyli miqdarda Azərbaycan, ərəb və fars sözləri, eləcə də, rus dilindən və Dağıstan (ləzgi, qrız, buduq, xınalıq v ə s.) dillərindən keçmiş söz və terminlər var. Tat dili Azərbaycan ərazisindəki başqa dillərlə də əlaqədə olmuşdur. R.Heydərov Azərbaycanda dil idtifaqı məsələsinə münasibət bildirərkən ölkə ərazisinin əsrlər boyu beynəlxalq ticarət yollarının üz ərində yerləşdiyindən və zəngin təbii sərvətlərə malik olduğundan daim qonşu xalq ların və işğalçı dövlətlərin diqqət mərkəzində olmasını, bu ərazidə müxtəlif tayfaların, etnik qrupların m əskunlaşmasını, habel ə b əzi etnosların buraya köçürülməsinə görə dil ittifaqının yaranması üçün şəraitin olmasını göstərmişdir (32, 17). Tat dilinin ən çox təmasda olduğu dil Azərbaycan dilidir. 13 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili Onun mövqeyinin genişliyi Azərbaycan ərazisində mövcud olan digər dill ərlə müqayisədə daşıdığı funksiyalarla əla qədardır. Bu funksiyalardan ən başlıcası onun döv lət dili olmasıdır. Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasının bü tün əhalisi üçün məcburi məktəb, radio-televiziya, mətbuat dilidir, məişətimizin bütün sahələrində istifadə olunan rəsmi dövlət dilidir. Odur ki, tat dilinin yayıldığı bütün ərazilərdə ana dilində danışan əhali məişətində, həyatın müxtəlif sahələrində ondan istifadə etsə də, radio-televiziyada, gündəlik mətbuatda, məktəbdə, yığıncaqlarda, idarə və təşkilatlarda rəsmi dil kimi Azərbaycan dilindən istifadə edir. Bu səbəbdən də tat dilinin leksik fondunda hə yatın müxtəlif sahələrini əhatə edən ictimai- siyasi və s. məfhumları bildirən söz və terminlər Azərbaycan dili hesabına artır. Bununla əlaqədar olaraq, A.L.Qrünberq və L.X.Davıdova qeyd edirl ər ki, intensiv ikidillilik şəraitində Azərbaycan dilinə mənsub olan hər bir söz tat dilində işlənə bilər və hamı onu başa düşə bilər. Onların qənaətinə görə, türk mənşəli sözlər tat dilinin istər cənub, istərsə də, şimal dialektlərinə daxil olur, dildə aparıcı mövqe qazanır. Müəlliflər bura qeyinata, yara, bulut, daq//doq, qaqlovo, qıskac, kazan, yovluq, buyruq, yoşov («yaşayış»), tütün və s. sözləri aid edirlər (69, 284). Məlum olduğu kimi, dillər ilk növbədə daxili imkanları, dilin özünə məxsus vahidləri hesabına zənginləşir və inkişaf edirsə, xarici amillər də bu prosesdə çox əhəmiyyətli rol oynayır, onların fonetik, leksik, sintaktik v ə qrammatik sistem lərində həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət dəyişmələri baş verir. Bu baxımdan konkret bir dilin materialları əsasında onun başqa dillərlə qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərini dərindən araşdırmaq, həmin dildəki alınmaları tarixi-xronoloji aspektdə, müasir elmi səviyyədə tədqiq etmək, alınmaların dil sistemində 14 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili yerini və funkstonal-struktur tiplərini müəyyənləşdirmək, dilin formalaşma və inkişafındakı rolunu açıq lamaq kimi problemlər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Elə buna görədir ki, tat dilinin Azərbaycan və digər dillərlə qarşılıqlı əlaqələri, bu dillərdən tat dilinə keçmiş sözləri dilçilik baxımından araşdırmaq daim dilçilərimizin diqqət mərkəzində olsa da, bu m əsələyə kompleks şəkildə yanaşılmamışdır. Azərbaycan dilinin ayrı - ayrı dill ərlə əlaqələri müxtəlif səviyyələrdə tədqiq olunmuşdur. Azərbaycan dilinə daxil olan alınmalar m ənşəcə araşdırılsa da, bütövlükdə Azərbaycan dilinin başqa dill ərlə tarixi əlaqələri, xüsusilə, təmasda olduğu azsaylı xalq ların dillərindən Azərbaycan dilinə keçən sözlər tədqiqat obyekti olmamışdur. Belə hesab etmək olar ki, İran dill əri ailəsində bir sıra spesifik xüsusiyyətləri ilə seçilən tat dilinin leksikasının r ən- garəngliyi, zənginliyi və tarixi baxımdan mühafiz əkarlığı sayə sində bu dilin leksik fondunu təşkil edən söz və terminlərin elmi təhlilə cəlb edilməsi həm İran dillərinin, həm də türk dil lərinin leksikasının öyr ənilməsi üçün əhəmiyyət kəsb edir. Tat dilinin lüğət fonduna daxil olan sözl ərin mənşəcə təs- nifi ilə bağlı apardığımız təhlil əsasında belə qənaətə gəlmək olur ki, ilk növbədə dörd əsas qrupu ayırmaq düzgün dür: 1) spesifik sözlər; 2) ümumiran mənşəli sözlər; 3) alınma sözlər; 4) hibrid sözlər. Tat dilinin leksik sistemind əki alınmaların yarımqrup lara ayrılması ilə bağlı bəzi məsələlərin üzərində dayanmaq lazım gəlir. A.L.Qrünberq tat dilinin leksik sistemində İran layını önə çəkməklə qeyd edir ki, «tat lek sikası»na hansı sözləri aid etmək bir çox hallarda dəqiqləşdirmə tələb edir. Təsadüfi xarakterli alınmaları tat dilinin leksik layının ayrılmaz hissəsi olan əsl alınmalardan fərqləndirmək lazımdır. Bu qəbildən Yüklə 53,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|